‘Irĩma-inĩ Nĩkuo Ũkeenjaga Icango’
Gĩkundi kĩmwe kĩa athuthuria gĩacaragia indo cia tene mĩkuru-inĩ na ngurunga werũ-inĩ wa Judea, na amwe ao makĩona ngurunga yarĩ handũ hũrũrũka-inĩ. Hihi nĩ harĩ kĩndũ gĩa bata mangĩonire thĩinĩ, ta indo cia rĩũmba kana maandĩko ma tene ta Ikũnjo iria cia Iria rĩa Cumbĩ? Nĩ maagegire kuona mũthithũ wa indo nyingĩ itiganĩte, iria ciacokire gwĩtwo mũthithũ wa Nahal Mishmar.
MŨTHITHŨ ũcio ũrĩa waathaĩtwo na mathanjĩ na ũkahithwo mwatũka-inĩ, wonekire Machi 1961, na warĩ na indo makĩrĩa ma 400, iria nyingĩ ciacio ciathondeketwo na gĩcango. Indo-inĩ icio haarĩ na iraũni cia mĩthemba ĩtiganĩte, thanju cia ũtongoria, thimbũ cia ũnene na matharaita mangĩ. Kuoneka kwa mũthithũ ũcio nĩ kwa bata mũno harĩ andũ arĩa mathomaga Bibilia, tondũ wa ũndũ ũrĩa ũgwetetwo thĩinĩ wa Kĩambĩrĩria 4:22 wĩgiĩ Tubali-Kaini, atĩ aarĩ ‘mwĩgithia wa mũtũri o wothe wa indo cia rũthuku kana icango cia igera.’
Kũrĩ maũndũ mangĩ maingĩ matoĩkaine megiĩ kũrĩa mũthithũ ũcio woimĩte. O na kũrĩ ũguo, kuoneka kwa indo icio, kuonanagia atĩ kwenja icango, gũcitwekia, na gũtura indo nacio kwambĩrĩirie tene thĩinĩ wa mabũrũri mamwe magwetetwo thĩinĩ wa Bibilia.
BŨRŨRI WEENJAGWO ICANGO
Musa eerire Aisiraeli ũũ rĩrĩa maarorete kũingĩra Bũrũri wa Kĩĩranĩro: “Irĩma-inĩ ciakuo nĩkuo ũkenjaga icango.” (Gũcokerithia Maathani 8:7-9) Athuthuria nĩ monete kũndũ kwenjagwo na gũgatwekerio icango ta Feinan, Timna, na Khirbat en-Nahas thĩinĩ wa bũrũri wa Isiraeli na Jorodani. Kũndũ kũu kwenjagwo icango-rĩ, kũguũrĩtie maũndũ marĩkũ?
Ũngĩceera irĩma-inĩ cia Feinan na Timna nĩ ũkuona marima maingĩ matarĩ mariku, kũrĩa andũ meenjaga icango ihinda-inĩ rĩa mĩaka ta 2,000. O na ũmũthĩ, no wone tũhiga tũhurunjũkĩte twĩna tũkanyakanya twa rangi wa ngirini tũrĩ na tũcunjĩ twa icango. Andũ a tene maarutaga wĩra mũritũ mũno wa kwenja makĩhũthĩra indo cia mahiga, nĩguo marute icango iria ciarĩ igũrũ-igũrũ. Icango icio ciathira, maahũthagĩra indo cia cuma kwenjenja makĩria, magathiĩ maararamĩtie marima macio nginya hakagĩa na ngurunga nene kana imungu. Bibilia, thĩinĩ wa ibuku rĩa Ayubu, nĩ ĩtaarĩirie ũrĩa wĩra ta ũcio wa kwenja waarutagwo. (Ayubu 28:2-11) Wakoragwo ũrĩ wĩra mũritũ mũno; ũũ atĩ, thirikari ya Roma ya karine ya 3 nginya ya 5 mahinda maitũ, yaatuagĩra itoi na ohwo arĩa angĩ wĩra wa kwenja icango irĩma-inĩ cia Feinan.
Ũngĩceera Khirbat en-Nahas (rĩĩtwa rĩrĩa riugĩte “Matigari ma Icango”), nĩ ũkuona irũndo nene cia gĩko kĩrĩa kiumaga rĩrĩa icango iraatherio, ũndũ ũrĩa wonanagia atĩ icango nĩ ciatwekagĩrio kuo. Athomi amwe moigaga atĩ mahiga marĩa maarũtagwo icango, nĩ kũrehwo maarehagwo kũu marutĩtwo Feinan na Timna kana kũndũ kũngĩ. Nĩgetha marute icango kuuma mahiga-inĩ mau, maahũthagĩra mĩtũrirũ ya kũhuruta mwaki na ihurutĩri cia gũcocerũo na magũrũ, iria ciahurutagĩra mwaki nginya ũgakinyia digirii 1,200 (2,200°F) kwa ihinda rĩa mathaa manana. Nĩguo mahote kũruta gĩcango ta gĩa kilo 1, maabataraga gũtheria ihiga rĩa kilo 5, thutha ũcio makahũthĩra icango icio gũthondeka indo itiganĩte.
ŨRĨA ICANGO CIAHŨTHAGĨRŨO ISIRAELI YA TENE
Jehova Ngai nĩ eerire Aisiraeli marĩ Kĩrĩma-inĩ gĩa Sinai, mahũthĩre icango magĩaka hema ya gũtũnganwo, na noguo meekire magĩaka hekarũ ĩrĩa yaakirũo Jerusalemu. (Thama, mũrango wa 27) No kũhoteke Aisiraeli nĩ meerutĩte kwenja na gũtura indo cia cuma matanathiĩ Misiri, kana hihi akorũo meerutire marĩ kũu. Tondũ rĩrĩa maathamaga kuuma Misiri, nĩ maahotire gũthondeka mũhianano wa njaũ ũrĩa wathondeketwo na cuma ndwekie. Ningĩ nĩ maahotire gũthondeka indo nyingĩ mũno cia icango iria ciahũthagĩrũo hema-inĩ ya gũtũnganwo ta, iraĩ, nyũngũ, ngĩo, icakũri, na hũũma.—Thama 32:4.
Thutha ũcio rĩrĩa maatuĩkanagia werũ-inĩ, hihi hakuhĩ na Punon (no kũhoteke nĩkuo gwĩtagwo Feinan), kũndũ kũrĩ icango nyingĩ mũno, Aisiraeli nĩ maatetirie Musa igũrũ rĩgiĩ maana na maĩ. Nĩ ũndũ ũcio, Jehova akĩmarehithĩria nyoka irĩ thumu na ikĩũraga andũ aingĩ. Na rĩrĩa Aisiraeli meeririre, Musa nĩ aamathaithanĩrĩire kũrĩ Jehova nake akĩmwĩra athondeke nyoka ya gĩcango na amĩcuurie mũtĩ-inĩ igũrũ. Maandĩko moigaga ũũ: “Na gũgĩkinya atĩrĩ, atĩ rĩrĩa nyamũ-ya-thĩ yarũma mũndũ o na ũrĩkũ, aarora nyamũ-ĩo-ya-thĩ ya gĩcango-rĩ, akahonoka.”—Ndari 21:4-10; 33:43.
ICANGO CIA SULEIMANI
Indo nyingĩ cia hekarũ ya Jerusalemu ciathondeketwo na gĩcango
Mũthamaki Suleimani nĩ aahũthĩrire icango nyingĩ mũno gwaka hekarũ ya Jerusalemu. Icango nyingĩ iria aakire nacio, nĩ iria ithe Daudi, aatahĩte Ashuri. (1 Maũndũ ma Matukũ ma Tene 18:6-8) Itangi rĩa gĩcango rĩrĩa rĩekĩragwo maĩ marĩa athĩnjĩri Ngai meethambaga namo, rĩrĩa rĩetagwo “karia ga gĩcango gĩtweketio,” rĩngĩekĩrirũo maĩ rita 66,000, na rĩarĩ na ũritũ wa tani ta 30. (1 Athamaki 7:23-26, 44-46) Ningĩ nĩ kwarĩ na itugĩ igĩrĩ cia gĩcango mũromo-inĩ wa hekarũ. Ciarĩ na ũraihu wa mita 8, na igakunĩkwo na ciongo irĩ na ũraihu wa mita 2.2. Itugĩ icio ciarĩ cia mahoro thĩinĩ ta mũberethi irĩ na ũtungu wa sentimita 7.5, na wariĩ wa mita 1.7. (1 Athamaki 7:15, 16; 2 Maũndũ ma Matukũ ma Tene 4:17) Nĩ ũndũ wa magegania mũno, ũngĩciria ũhoro wa icango iria ciahũthĩkire gwaka hekarũ ĩyo.
Icango ningĩ nĩ ciahũthagĩrũo mũno nĩ andũ gũthondeka indo itiganĩte mahinda-inĩ macio ma tene. Kwa ngerekano, Bibilia nĩ ĩgwetete indo ciathondeketwo na icango ta, bĩngũ, indo cia ũini, na mĩrango. (1 Samueli 17:5, 6; 2 Athamaki 25:7; 1 Maũndũ ma Matukũ ma Tene 15:19; Thaburi 107:16) Jesu nĩ oigĩte ũhoro wĩgiĩ gũkuua mbeca cia “gĩcango” mondo-inĩ, nake mũtũmwo Paulo nĩ agwetete “Alekisandero ũrĩa mũturi wa icango cia rũthuku.”—Mathayo 10:9, New World Translation; 2 Timotheo 4:14.
Kũrĩ maũndũ maingĩ athuthuria na athomi a historĩ matoĩ megiĩ mũthithũ wa Nahal Mishmar, na kũrĩa icango cioimaga mahinda-inĩ macio ma tene. O na kũrĩ ũguo, o ta ũrĩa Bibilia yonanĩtie, hatirĩ nganja atĩ, bũrũri ũrĩa Aisiraeli maaheirũo warĩ ‘bũrũri mwega mũno, ũrĩa irĩma-inĩ ciakuo meenjaga icango.’—Gũcokerithia Maathani 8:7-9.