HIHI ŨRĨ WAMENYA?

Ũtũũro wa ngombo cia Roma watariĩ atĩa?

Hĩndĩ ya Ũthamaki wa Roma andũ aingĩ arĩa matoorio mbaara-inĩ kana maanyitwo mĩgwate, maatuagwo ngombo. Andũ acio maanyitwo nĩ kwendio meendagio na matiacokaga kuonana rĩngĩ na andũ ao.

Ngombo nyingĩ nĩ ciakuaga ikĩrutithio wĩra mũritũ wa kwenja mahiga ma goro, no iria ciarutaga wĩra wa mĩgũnda na wa mĩciĩ itiarutithagio wĩra mũritũ mũno. Ngombo nĩ ciekĩragwo kanyamũ ga cuma ngingo, kaandĩkĩtwo kĩheo kĩrĩa mũndũ angĩaheirwo, angĩamĩnyitire ĩkĩũra na amĩcokerie mwene. Ngombo iria ciageragia kũũra maita maigana ũna, nĩ ciekĩragwo ruoro thithi rũrĩa kaingĩ rwakoragwo na ndemwa F kuuga fugitivus kana mũndũ ũrethara.

Thĩinĩ wa Bibilia, ibuku rĩa Filemona nĩ rĩtaarĩirie ũrĩa mũtũmwo Paulo aacokirie ngombo ĩmwe yoraga, yetagwo Onesimo kũrĩ mwene yo, ũrĩa wetagwo Filemona. O na gũtuĩka Filemona aarĩ na kĩhooto gĩa kũherithia ngombo ĩyo biũ-rĩ, Paulo nĩ oririe Filemona ‘amĩtĩkĩre’ nĩ ũndũ wa wendo na ũrata ũrĩa maakoragwo naguo.—Filemona 10, 11, 15-18.

Foinike nĩ yoĩkaine mũno nĩ ũndũ wa rangi wa zambarau

Foinike, ĩrĩa ũmũthĩ ĩtagwo Lebanon, nĩ yoĩkaine mũno nĩ ũndũ wa rangi wa zambarau wa Turo, ũrĩa wetanagio na itũũra rĩa Turo. Mũthamaki Suleimani wa Isiraeli nĩ aagemirie hekarũ na “rangi wa zambarau” ũrĩa wathondekagwo nĩ mũndũ njorua kuuma Turo.—2 Maũndũ ma Matukũ ma Tene 2:​13, 14.

Rangi wa zambarau wa Turo nĩguo warĩ wa goro mũno ihinda-inĩ rĩu, tondũ kũũthondeka kwabataraga wĩra mũingĩ mũno. Andũ maambaga kũrogota ndinoho nyingĩ biũ cia iria-inĩ irĩ makorogoca-inĩ ma cio.a Maahũthagĩra makorogoca ta 12,000 gũthondeka rangi wa ngoora ĩmwe tu. Thutha ũcio, makaruta ndinoho icio makorogoca-inĩ nĩguo macirute ngaĩ iria ciakoragwo na rangi. Athondeki a rangi maatukanagia ngaĩ icio na cumbĩ magacoka makaanĩka mũtukanio ũcio riũa-inĩ kwa ihinda rĩa thikũ ithatũ. Maacokaga makongerera maĩ ma iria-inĩ, makaũhagĩra riiko ũkahĩa kahoora ũrĩ itangi-inĩ ikunĩke kwa ihinda rĩa thikũ ikũmi, matekũreka ũtherũke.

Kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ, Afoinike nĩ moĩkaine nĩ ũndũ wa gũthondeka na kwendia rangi wa zambarau wa Turo. Nĩ kwonirũo matigari ma indo iria maahũthagĩra gũthondeka rangi hakuhĩ na Iria rĩa Mediterenia, na mwena wa rũgũrũ wa Cádiz, Sipania.