Iú Uene o Undundu Uetu Mu Nzumbi
“Iú uene o undundu ua jiselevende ja Nzambi.”—IZA. 54:17.
1. Ihi ia lange Jihova ni henda ioso, phala o mbote ia athu mu ngongo?
JIHOVA, o ‘Nzambi ia kalelaku,’ ua lange o njimbu iê i bhana muenhu ua kalelaku ku athu mu ngongo. Iene i nangenena mukonda o ‘Maka a Jihova a kalelaku.’ (1 Phe. 1:23-25) Tu sakidila kiavulu Jihova mu ku langa ni henda ioso o Maka mê, o Bibidia!
2. Ihi ia lange Nzambi mu Maka mê, phala o mundu uê?
2 Mu Maka mê, Nzambi ua lange o dijina diê phala o mundu uê n’a dijiia. O Bibidia i dianga ku tumbula “Jihova Nzambi,” mu ‘musoso ua diulu ni ixi.’ (Dim. 2:4) O dijina dia Nzambi, dio soneke mu veji javulu mu madiuanu ku thandu dia matadi, kua sonekene o Kuinhi dia Itumu. Mu kifika, o kitumu kia dianga kiambe: “Eme Jihova Nzambi ié.” (Mak. 20:1-17) O dijina dia Nzambi diala-ku hanji, mukonda o Suke-ku Jihova, ua lange o Maka mê ni dijina diê, né muene ni nguzu ioso ia bhange o jinguma jê phala ku di jima.—Jisá. 73:28.
3. Né muene ni makutu avulu a jingeleja, ihi ia lange Nzambi?
3 Mu Maka mê, Jihova ua lange ué o kidi. Né muene ni makutu a jingeleja ku mundu ja di muange kiavulu, tu sakidila Nzambi, ua tu bhana o mukengeji mu nzumbi ni kidi! (Tanga Jisálamu 43:3, 4.) Mu kiki, athu avulu mu ngongo ala mua vundu, tu sanguluka mu ku kolokota kuenda mu mukengeji ua nzumbi, ua tu bhana Nzambi.—1 Nzu. 1:6, 7.
O UNDUNDU UETU UALA NI VALOLO
4, 5. Ujitu uebhi ua dikota u tuala nau, tundé ku muvu ua 1931?
4 Kala tu Jikidistá, tuala ni undundu ua dikota. Saí dicionário dia kingileji diambe: “O undundu ua ixi, o ídifua ni ijila, ene mu i bhitisa ku muiji ni muiji.” O undundu uetu mu nzumbi ua lungu ni dibesá dia ku kala ni kuijiia kua kidi kua Maka ma Nzambi, ni ku tendela kiambote ioso ia lungu ni muéne ni ikanenu iê. Ia lungu ué ni ujitu ua dikota.
Tua sanguluka mu ku tu ixana mu dijina dia Jimbangi ja Jihova mu kiônge kietu kia 1931
5 O ujitu iú, ua bhange mbandu ku undundu uetu mu nzumbi, mu kiônge kietu kia dikota kia bhiti mu sanzala ia Colombo, mu mbanza ia Ohio ku ixi ia Estados Unidos ku muvu ua 1931. O ijimbuete “JW” ia moneka mu kisoneku kia kiônge kiki. Phange ia muhatu uambe: “Athu avulu, akexile mu bhana dijimbuluilu diavulu dia lungu ni ijimbuete íii kála—kingila ngó, tala ngó.” Etu, akexile mu tu ixana tu Adilongi a Bibidia, maji kia Lumingu mu kizuua kia 26 kia mbeji ia Kavua ua 1931, a mateka ku tu ixana mu dijina dia Jimbangi ja Jihova. Tua sangulukile kiavulu mu ku tambula o dijina didi, di tu sanga mu Bibidia. (Tanga Izaia 43:12.) Saí phange ia diiala uambe: “Nuka tua-nda di jimba o ku sanguluka kuoso, kuexile na-ku o jiphange mu kiônge kiná kia dikota.” O athu ku mundu, ka mesenene o dijina didi, maji Nzambi ua besoala o dijina di tuambata mu 80 a mivu ndenge. Ujitu ua dikota ku kala tu Jimbangi ja Jihova!
6. Itendelesu iebhi ia lungu ni undundu uetu mu nzumbi?
6 O undundu uetu mu nzumbi, ua lungu ni itendelesu ioso ia valolo ia bhiti m’ukulu. Mu kifika, xinganeka Mbalahamu, Izake ni Jakobo. O maiala iá ni miji iâ, nange a soto kiebhi kia tokala ku ximanesa Jihova. Mu kiki, ki tu tokala ku diuana, mukonda dia Zuze ku dituna “kuta kituxi kua Nzambi.” (Dim. 39:7-9) O ijila ia Ukidistá, itendelesu exile mu i bhana ué bhu kaxi ka izuelu mba bhu kaxi ka phangu. O ijila íii, ia lungile ni itendelesu ia Lembalasa ia Kufuá kua Jezú, ia tendelesa poxolo Phaulu mu ilunga ia Jikidistá. (1 Kol. 11:2, 23) Lelu, o itendelesu ia tokala ué phala ku bheza Nzambi “mu nzumbi ni mu kidi,” o itendelesu íii tu i sanga mu Maka mê, o Bibidia. (Tanga Nzuá 4:23, 24.) O Bibidia io soneke phala ku kuatekesa athu oso ala mua vundu, maji etu tu jiselevende ja Jihova, tu i bhana valolo ia dikota.
7. Kikanenu kiebhi kia lungu ni undundu uetu?
7 O kia mukua, o undundu uetu ua lungu ni madivulu a ubhe, alondekesa kuila ‘Jihova uala ku mbandu ietu.’ (Jisá. 118:7) Mu kiki tu ku divua kála tuala bhu kididi kia kondama, né muene kioso kia tu zukutisa. O kima ki tu suínisa dingi mu undundu uetu mu nzumbi, o kikanenu kiki: ‘Falamenda ioso-ioso iòbhange phala ku ku kuama, ia-nda kulueza; o dimi dioso-dioso di ku tatela mulonga, mu kufunda, eie ua kà di belesa; o iú uene o undundu ua jiselevende ja Nzambi, kuene o kulûnga kuâ ku tunda kokuami, eme ngi Jihova.’ (Iza. 54:17) Se-ku kima kijila kua Satanaji, ki tena ku tu buikisa.
8. Ihi i tua-nda di longa mu milongi íii ni ia kaiela?
8 Satanaji ua bhange ioso phala ku jima o Mak’â Nzambi, ku jima o dijina dia Jihova ni ku bhuisa o kidi. Maji muéne ka tena ku sokela ni Jihova, ua bhangesa kuila mibhetu ioso ia Diabhu i lueza. Mu milongi íii, ni ia-nda kaiela, tua-nda di longa (1) kiebhi Nzambi kia lange o Maka mê; (2) kiebhi Jihova kia lange o dijina diê; ni (3) kiebhi o Tata ietu ia diulu Fixi ni Dilangidilu dia kidi ki tuejiia.
JIHOVA UA LANGE O MAKA MÊ
9-11. Phangu jebhi ji londekesa kuila, o Bibidia ia bhiti mu iluezu iavulu?
9 Jihova ua lange o Maka mê akexile mu iluezu. Saí Enciclopédia iambe: “Ku muvu ua 1229, o Concilio ia Toulouse iambe kuila, ia fidisa o Bibidia joso jo sonekene kiá mu madimi avulu, mukonda dia ku zoka kuexile mu bhanga o akua Albigenses ni akua Waldenses . . . O kiônge kionene kia bhange ku muvu ua 1234 mu mbanza ia Tarragona mu ixi ia Espanha, ia fidisa ué o ji Bibidia jiji. . . . Ku muvu ua 1559, kioso o papa Paulo IV kia soneka o divulu mua londekesa kuila o ngeleja ia Katolika, ia fidisile o ku bhanga ji Bibidia mu madimi a uvualukilu, muéne ua bhange kiki sé o Santo Ofício ku kijiia, o inzo ia ku balakala ia kexile mu kuoha, ni ku phaphela ku ji taka o athu ka xikinine o milongi ia akua Katolika. Mu kiki, o Unguvulu ua Loma uambe kuila, ka tokalele ku fidisa o kikalakalu kiki.
10 Né muene ni nguzu ia bhange phala ku buika o Bibidia, iene io lange. Ku muvu ua 1382, John Wycliffe ni makamba mê a lungulula o Bibidia ia dianga mu dimi dia kingileji. O mu lunguludi ua mukua, a mu ixanene William Tyndale a mu jibha ku muvu ua 1536. Kioso kia mu kutila ku taka, muéne ua dikola, “Ngana, jikula o mesu a sobha ia ixi ia Inglaterra.” Mu ku suka-ku, a mu nhenga anga a mu jokotesa.
11 O Bibidia io lange mu ithangana ia izukutisu. Ku muvu ua 1535, mu kifika, kua moneka o Bibidia mu Kingileji, io lungulule ku Miles Coverdale. Muéne ua lungulula o Bibidia, bhu kaxi ka Bibidia ia lunguluile Tyndale, mu “Kikutu Kiobhe” ni “Kikutu Kiokulu” tundé mu divulu dia Dimatekenu ndu mu divulu dia Malunda. Muéne ua lungulula ué o jimbandu ja mukua ja Bibidia bhu kaxi ka Bibidia ia dimi dia Latin ni mu dimi dia Alemão ia lunguluile Martin Luther. Lelu, o Tradução do Novo Mundo das Escrituras Sagradas, a i uabhela kiavulu mukonda dia ku bhebhuluka kuê, ni ku kala ia fiiele ni kuila ki i bhonzo kuia na-iu mu ukunji. Tu sanguluka mu kuijiia kuila, se-ku muthu mba madimonho a tena ku fidisa o kilangidilu kia Maka ma Jihova.
JIHOVA UA LANGE O DIJINA DIÊ
Maiala kála Tyndale, a bhana o mienhu iâ, mukonda dia Maka ma Nzambi
12. Kikalakalu kiahi kia bhange o Tradução do Novo Mundo mu ku langa o dijina dia Nzambi?
12 Jihova Nzambi ua bhange ioso phala ku langa o dijina diê mu Maka mê. O ia lungu ni maka enhá, o Tradução do Novo Mundo, iene i ximana dingi o dijina dia Jihova. Mu dimatekenu, o a lunguludi a soneka: “O kídifua kia Bibidia íii, o kuta dingi bhu ididi ia tokala o dijina dia Nzambi mu dimi dia Kingileji. O dijina ‘Jihova,’ dio soneke mu kingileji kala kia fuama mu dimi dienhidi, mu Kikutu Kiokulu, o dijina didi dimoneka 6.973 dia ji veji, mu Kikutu Kiobhe 237 dia ji veji.” O Tradução do Novo Mundo, ia tenena mba mu jimbandu, iala kiá mu 116 ia madimi ni 178.545.862 ia jikopia ndenge.
13. Mukonda diahi tu tena kuzuela kuila o athu ejiia kiambote o dijina dia Nzambi, tundé mu dimatekenu dia ibhangelu?
13 O athu ejiia o dijina dia Nzambi, tunde ku dimatekenu dia ibhangelu. Adá ni Eva, ejidile kiambote o dijina didi, ene ejidile ué kiebhi kia tokala ku ixana o dijina didi. Kioso Hame kia kambe ku xila tat’ê kioso kia bhiti o Dilúvio, Noué uambe: “A tane-ku Ngana, ia Seme, [Jihova] Kanana a kale mubhik’ê.” (Dim. 4:1; 9:26) Nzambi uambe: “Eme ngi Jihova, didi diene o dijina diami o fuma iami ki ngi i bhana muthu uengi, kana.” Nzambi uambe ué: “Eme-muène Jihova, kana-ku uengi; bhu nga kambe eme, ki bhu kala dingi Nzambi.” (Iza. 42:8; 45:5) Jihova ua bhange ioso phala ku langidila o dijina diê mu ixi, ni ku ijidisa o dijina diê ku athu oso. Ujitu ua dikota u tuala nau, ua kuijiia o dijina diê ni ku sidivila kala tu Jimbangi jê! Mu kidi, tu dikola ni dízui dia suína: “Mu dijina dia Nzambi ietu, jibandela jibhekela.”—Jisá. 20:5.
14. Kuebhi dingi ku tu tena ku sanga o dijina dia Nzambi?
14 O dijina dia Nzambi, ki dimoneka ngó mu Bibidia. Xinganeka o Ditadi dia Mouabhe, a di sange ku (Dibon), ku (21) a ji kilometu, ku thunda ia Mar Morto. O ditadi di tumbula o dijina dia Sobha dia Izalaiele Omidi, dia zuela ué ia lungu ni Sobha Meza mukua Mouabhe mu ita ia bhange ni Izalaiele. (1 Jis. 16:28; 2 Jis. 1:1; 3:4, 5) Maji ku ditadi didi, ku moneka ué o dijina dia Nzambi mu Tetragrama. O Tetragrama i moneka ué kiavulu mu Mikanda ia Laquis, o jimbandu ja sange koxi a mavu mu Izalaiele.
15. O Septuaginta ihi, ni kiebhi kia moneka?
15 O a tongoluedi a Bibidia a dianga, a bhange kiavulu phala ku langa o dijina dia Nzambi. Kioso kiai ku ubhika mu Babilonha ku muvu ua 607 A.K.K. katé 537 A.K.K., saí Jijudé ka vutuka mu Juda mba mu Izalaiele. Ku hama ia katatu A.K.K, o mbanza ia Alexandria, mu ixi ia Ijitu, mua tungile Jijudé javulu a bhindamene kuila o Isoneku mu Hebalaiku a i lungulula mu isoneku ia Ngeleku, o dimi dia kexile mu zuela ku mundu uoso. Kioso kia zubha o ku i lungulula ku hama ia kaiiadi, A.K.K., o isoneku íii a ixana Septuaginta. Saí jikopia, jala ni dijina dia Jihova mu dimi dia Hebalaiku.
16. Bhana phangu ia lungu ni ku tumbula o dijina dia Nzambi, mu divulu dia dianga ku di soneka ku muvu ua 1640.
16 O dijina dia Nzambi, a di sanga mu Divulu dia Jisálamu, mu kamukanda ko soneke mu madiembu a América, a bhangele mbandu ku ixi ia Inglaterra. Mu mbandu io soneke ku muvu ua (1640) tu sanga-mu o divulu dia Jisálamu, dio lungulule mu dimi dia Hebalaiku phala o dimi dia Kingileji, mu izuua ietu. Diene di tumbula o dijina dia Nzambi, kála mu divulu dia Jisálamu 1:1, 2, diambe kuila, “ua zediua o muthu” io ka xikina kuenda mu phangu ia iiala ia bhumu, “muene-phe o ngalasa iê u i sanga mu ngonge ia Jihova.” Phala kuijiia dingi ia lungu ni dijina dia Nzambi, tanga o kamukanda O Nome Divino Que Durará Para Sempre.
JIHOVA UA LANGIDILA O KIDI MU NZUMBI
17, 18. (a) Kiebhi ki ueji jimbulula o kizuelu, “kidi”? (b) O “kidi kia Njimbu Iambote,” ia lungu ni ihi?
17 Etu tu sidivila ni ku sanguluka kuoso, “Jihova, [o] Nzambi ia kidi.” (Jisá. 31:5) Saí dicionário diambe: “O kidi kia lungu ni kima, o itendelesu iê ia tokala, mu veji dia ixinganeku ngó ia lungu ni kima kiki.” Mu dimi dia Hebalaiku, o kizuelu “kidi,” kia tokala ku kima kia kidi, a ki dielela, kia fiiele. O kizuelu “kidi” mu Ngeleku, kilombolola kima kia tokala mba kima kia kidi.
18 Jihova ua langidila o kidi mu nzumbi ni ku bhangesa kuila, o kuijiia kuê ku tu muikina dingi. (2 Nzu. 1, 2) Tu tendela dingi o Mak’â Nzambi, mukonda ‘o njila ia athu a iuka-phe i di bhanga kala mukengeji ua kimene, uia ni ku di bandekesa mu kuzela katé kuma ki ku zubha o kúkia!’ (Jisa. 4:18) Sé ku phata kuila tu xikina mu ioso ia zuela Jezú, kia sambe kua Nzambi: ‘O maka mê ene o kidi.’ (Nzu. 17:17) Mu Mak’â Nzambi, tu sanga-mu o “kidi kia Njimbu Iambote,” muala o ilongesu ioso ia Ukidistá. (Nga. 2:14) Ia lungu ué ni dijina dia Jihova, o ungana uê, o sata ia Jezú, o difukunukinu ni Utuminu. Tua-nda di longa kiebhi Nzambi kia langidila o kidi mu nzumbi, sumbala ni nguzu ia bhange Satanaji ia ku jima o kidi.
JIHOVA UA FIDISA KU JIMA O KIDI
19, 20. Nanhi uexile Nimilode ni ihi ia mu fidisa ku bhanga mu izuua iê?
19 Kioso kia bhiti o Dilúvio, akexile mu zuela: ‘Kala Nimilodi kota dia nhanga ua xinuka bhu pholo ia Jihova.’ (Dim. 10:9) Kala nguma ia Jihova Nzambi, Nimilode ua bhezele Satanaji, ua difuile ni jinguma ja zuela Jezú: “Enu mua tokala [kua] tatenu Diabhu, o jihanji ja tat’enu jene ji mua mesena kubhanga. Muène . . . mu kidi ka nangiê-mu.”—Nzu. 8:44.
20 O ungana ua Nimilode, ua lungile ué ni Babele ni jimbanza ja mukua ja kexile bhu kaxi ka ngiji ia Tigre ni Ufalate. (Dim. 10:10) Nange muéne ua kexile ku pholo kioso kia kexile mu tunga o Babele ku muvu ua 2.269 A.K.K. Kuma o vondadi ia Jihova, o athu a tokalele ku tunga mu ixi ioso, maji o a tungi enhá ambe: ‘Ndokuenu, tu bhange mbonge, tu iudike sabhalalu ivule o matala i tule katé ku diulu tu fumane o dijina; phala ki tu di muangene mu ngongo ioso.’ Maji ene ka tenene ku bhanga kiki, kioso Nzambi kia ‘bhidikila o dimi diâ athu mu ngongo,’ iu ua muangesa o a tungi ku mundu uoso. (Dim. 11:1-4, 8, 9) O ndunge ia Satanaji ia ku mu bheza, ia lueza. Ku musoso uoso, o ubhezelu ua Jihova, a u langidila ni kuila uene uia ni ku di sanzumuna katé mu izuua ietu.
21, 22. (a) Mukonda diahi o jingeleja ja makutu, ki kiluezu phala o ubhezelu ua kidi? (b) Ihi i tua-nda di longa mu milongi ia kaiela?
21 O ubhezelu ua makutu, nuka uexile kiluezu phala o ubhezelu ua kidi. Mukonda diahi? Mukonda o Mulongexi uetu ua Dikota, ua bhange ioso phala ku langidila o Maka mê ni ku langa o dijina diê ku jinguma ni kuila mu Maka mê, Muene mu tu sanga o kidi ki kuatekesa o athu kuijiia Nzambi. (Iza. 30:20, 21) O ku bheza Nzambi mu kidi, ku tu bhekela ku sanguluka, maji phala ku bhanga kiki, tua tokala ku dilanga mu nzumbi, ku dielela ni muxima uoso kua Jihova ni ku kaiela o itendelesu ia nzumbi iê ikola.
22 Mu milongi ia kaiela, tua-nda di longa ia lungu ni ilongesu ia makutu ia jingeleja. Kioso ki tua-nda i sokesa ni ilongelu ia Bibidia, tua-nda mona kuila ki i difu. Ku pholo, tua-nda mona kiebhi Jihova o Dilangelu dia kidi, ua tu besoala ni ilongesu ia kidi i tu bhana valolo iavulu, ni kuila iene i bhanga mbandu ia undundu uetu mu nzumbi.