1918; Сәд Сал Пешда

«Бьрща Qәрәwьлийе», йа 1 Чьләйе, сала 1918, бь wан гьлийа дәстпебьбу: «Гәло сала 1918 wе чь тʹәви хwә бинә?» Һьнге Әwропайеда Шәрʹе Мәзьн (Шәрʹе Һʹәмдьнйайе йа Йәке) һәла һе дьчу, ле жь qәwьмандьнед дәстпека ве сале дьһатә кʹьфше, wәки бона Леколинкʹаред Кʹьтеба Пироз у öса жи бона дьнйайе, әw сал wе баш бә.

ДЬНЙА ДӘРҺӘQА ӘʹДЬЛАЙЕ ХӘБӘР ДЬДӘ

Сала 1918, 8 Чьләйе, Амәрикайеда щьвинәкә мәзьн (U.S. Congrеss) дәрбаз бу, кʹидәре мәрьвед дәwләте тʹоп бьбун, йед кö щабдар бун бона qанунед дәwләте. Сәр ве щьвине Президенте Амәрикайе Wудроу Wилсон, 14 идейед хwә әʹлам кьр, йед кö бь тʹәхмина wи гәләк фәрз бун бона «һәqи у әʹдьлайа» дьнйайе. Әwи гот кö сәва әw йәк бе сери, лазьм ә ортʹа дәwләтада һәләqәтийа незик һәбә, чʹәк у тьштед шәрʹва гьредайи кем бьн, у «тʹәшкиләта йәктийа дәwләта» бе сазкьрьне. Әw тʹәшкиләт wе кʹар бьанийа һьн «дәwләтед бьчʹукрʹа, һьн жи йед мәзьнрʹа». Әw «Чардәһ Фькьред» wи, ахьрийеда данә хәбате бона сазкьрьна Лига Мьләта у Пәймана Версали дәрһәqа әʹдьлайе, чь кö Шәрʹе Мәзьн да сәкьнандьне.

ЙЕД МЬQАБЬЛ ДАНӘ ДӘР

Рʹаст ә саләк пешда,a дьнйа һәвкʹәти бу, ле зутьрәке бона Леколинкʹаред Кʹьтеба Пироз жи wәʹде әʹдьлайе дәстпедьбу. Әw йәк әшкәрә бу сәр щьвина һәрсали йа Щьвака Бьрща Qәрәwьлийе.

Сәр ве щьвине кö 5 Чьләйе, сала 1918 дәрбаз бу, чәнд меред нав у дәнг, кʹижан кö жь Бәйтʹәле һатьнә дәрхьстьне, хwәстьн wәки тʹәшкиләте һьлдьнә бьн дәсте хwә. Ричард Барбер, бьраки амьн кö бәрпьрсийаре рʹеwи бу, әw щьвин бь дöа дәстпекьр. Паши ве йәке чахе һатә әʹламкьрьне дәрһәqа шьхöлед сала пар, дәстпебу бьжартьна директоред тʹәшкиләте, кʹижан кö һәр сал дәрбаз дьбу. Барбер бьра дәрһәqа Щозеф Рутерфорд у шәш бьред дьн ча кандидата әʹлам кьр. Паше, адвокат кö алийе мәрьвед мьqабьл бу, дәрһәqа һʹәфт мера әʹлам кьр, нава кʹижанада öса жи әw мер бун, йед кö жь Бәйтʹәле һатьбунә дәрхьстьне. Ле wана да дәр, чьмки гәләка дәнг данә Щозеф Рутерфорд у шәш бьред дьнә амьн, у әwана һатьнә бьжартьне ча директоред щьваке.

Гәләк бьра йед кö сәр wе щьвине бун, әв щьвин нав кьрьн «щьвина лапә кʹәрәмкьри». Ле сәд һʹәйф, шабуна wан дьреж нәкʹьшанд.

ПӘЙКʹӘТЬН ҺЬНДАВА КʹЬТЕБА «СÖРʹА ХЬЛАЗКЬРИ»

Чәнд мәһа Леколинкʹаред Кʹьтеба Пироз кʹьтеба «Сöрʹа Хьлазкьри» бәла дькьрьн. Хwәндәванед дьлсах бь дьл qәбул дькьрьн әw рʹастийед Кʹьтеба Пироз, кö ве кʹьтебеда дьһатьнә шьровәкьрьне.

Канадайеда бәрпьрсийаре рʹеwи Ә. Ф.  Крист, гьли кьр дәрһәqа жьн-мерәки, йед кö кʹьтеба «Сöрʹа Хьлазкьри» хwәндьн у нава пенщ һʹәфтийада рʹасти фәʹм кьрьн у qәбул кьрьн. Әwи гот: «Һьн мер һьн жи жьн бь тʹәмами нав шьхöлед рʹöһʹанида ньн у рʹöһʹанида рʹьнд пешда дьчьн».

Мәрьвәки кö әв кʹьтеб станд, дәрберʹа дәрһәqа ве кʹьтебе һәвалед хwәрʹа гьли кьр. Әʹламәтийа ве кʹьтебе һәма wи «кʹәтьбу». Әw гьли дькә: «Әз сәр кʹуча бь наве Авенийуйә Сьсийарʹа дәрбаз дьбум [у] ньшкева тьштәк мьле мьн кʹәт. Мьн тʹьре әw агур бу, ле әw кʹьтеба ‹Сöрʹа Хьлазкьри› бу. Мьн әw кʹьтеб бьрә мала хwә у бь тʹәмами хwәнд . . . . Паше әз пеһʹәсийам, wәки хьзмәткʹарәки дере . . . әв кʹьтеб жь һерсе агушкерʹа авитьбу . . . Әз баwәр дькьм, wәки әв кьре wи дьһа зәʹф мәрьв ани сәр рʹийа рʹаст, нә кö кьред wийи дьн. . . . Бь аликʹарийа һерса wи хьзмәткʹаре дере, әм ньһа Хwәде рʹумәт дькьн».

Ле тʹәне әw хьзмәткʹаре дере нибу кö ве кʹьтеберʹа qайил нибу. Сала 1918, 12 Сьбате, сәрwеред Канадайе әв кʹьтеб qәдәхә кьрьн. Wана гот кö йанчь әw кʹьтеб һелан дькә, wәки wәлатда щьмәʹт пьштгьрийа шәрʹ нәкә у гöрʹа дәwләтеда нибә. Wәʹдә шунда, сәрwеред Амәрикайе жи чʹәʹв данә wан. Агентед дәwләте кʹәтьнә авайе кö хьзмәткʹаред Бәйтʹәле дьжитьн у офисед Нийу Йорке, Пәнсилванйайе у Калифорнйайе, wәки избаткьрьна бьгәрʹьн у мьqабьли бьред кö һьнге рʹебәрийа тʹәшкиләте дькьрьн, бьдьнә хәбате. Сала 1918, 14 Адаре, Идара Йустисийайе Дәwләтед Йәкбуйи qәдәхә кьр кʹьтеба «Сöрʹа Хьлазкьри», чьмки готьн йанчь дәрхьстьн у бәлакьрьна ве кʹьтебе, хьраб дькә шьхöлед пьштгьрийа шәрʹ у бь ве йәке «Qануна Щәсусийе» (Еspionagе Act), дьтʹәрʹьбинә.

БЬРА КʹӘТЬНӘ КӘЛЕ

Сала 1918, 7 Гöлане, Идара Йустисийайе изьн сьтанд, wәки Щиовани Дечека, Щорщ Фишер, Александр Макмилан, Роберт Мартин, Фредерик Робисон, Щозеф Рутерфорд, Wилиам Ван Амбург, у Клейтон Wудwорс бьгьрьн. Бöхдан авитьнә wан, кö йанчь әwана «беqануни, бь нете хьраб у һʹәмде хwә, гöрʹа дәwләте накьн, чьмки нә амьн ьн у начьнә әскәрийе у әскәрийа сәр бәʹре йа Амәрикайе». Диwана wан дәстпебу 3 Һʹәзиране, сала 1918, у әwана баwәр бун кö wе wана әʹсә бькьнә кәле. Чьрʹа?

Прокуроре сәрәкә йе Дәwләтед Йәкбуйи әw «Qануна Щәсусийе» кö әwана йанчь дьтʹәрьбиньн, нав кьр ча «чʹәке qәwи мьqабьли пропагандайа» һьндава дәwләте. Сала 1918, 16 Гöлане, мәрьвед кö бона qанунед дәwләте щабдар ьн, диса тʹоп бун. Әwана qайил нәбун, wәки нав wе qанунеда гöһастьна бькьн. Һәрге wана öса бькьра, әw мәрьвед кö «рʹасти, пе нетед баш» бәла дькьрьн, wе бьһатана хwәйкьрьне у нәһатана щәзакьрьне. Сәр ве щьвина мәзьн дәрһәqа кʹьтеба «Сöрʹа Хьлазкьри» гәләк шеwьр дькьрьн. Дәрһәqа ве кʹьтебе, wедәре һатә әʹламкьрьне: «Мәсәләкә пропагандайа гәләк хоф, әw һәйә кʹьтеб бь наве ‹Сöрʹа Хьлазкьри› . . . Әw кʹьтеб һелане дьдә әскәра, wәки шьхöле мә беһöрмәт кьн у һелан дькә . . . сәва нәчьнә әскәрийе».

Сала 1918, 20 Һʹәзиране, һʹакьма һʹәйшт бьра нәһәq кьрьн кö әwана qануна дьтʹәрьбандьн. Рʹожәкә дьн, һʹакьмәки дәрһәqа сафикьрьне әʹлам кьр, у гот: «Әw пропаганда рʹелиги, кʹижан әw мәрьв бь хирәт бәла дькьн . . . жь Ордийа Алмани хофтьр ә. . . . Әwана гәрәке qайим бенә щәзакьрьне». Паши дö һʹәфтийа, әw һʹәйшт бьра кʹәтьнә кәла Атлантайе (Амәрика, Щорщиа), у 10-20 сал данә wан.

БӘЛАКЬРЬНА МЬЗГИНИЙЕ БӘРДӘWАМ ДЬБӘ

Wи wәʹдәйи, пәй Леколинкʹаред Кʹьтеба Пироз кʹәтьн. Тʹәшкиләтәкә Амәрикайе бь наве «FBI» (Thе Fеdеral Burеau of Invеstigation), кʹижан кö леколина дькә, бь тʹәмами шьхöле wан леколин кьрьн у бь һʹәзара документ ньвисин. Чь кö wан документада ньвисибу, дьдә кʹьфше wәки бьра бәрдәwам дькьрьн мьзгинийе бәла кьн.

Сәрwере пʹосте йа Орландо (Флорида), нәʹмә ньвиси «FBI»-рʹа: «[Леколинкʹаред Кʹьтеба Пироз] нав шәһәрда мал бь мал хьзмәт дькьн у һʹәчʹи зәʹф шәв. . . . Те кʹьфше әwана наһельн тʹö тьшт рʹе wан бьгьрә у бәрдәwам дькьн шьхöле хwә дькьн, у пе ве йәке щьмәʹте әʹщьз дькьн».

Офисере сәрәкә йе Идара Шәрʹ, «FBI»-ра ньвиси дәрһәqа шьхöле Фредерик W. Франс, йе кö паше бу әндәме Кʹома Рʹебәрийе. Әwи офисери ньвиси: «Ф. W. Франс . . . бь тʹәмами нав wи шьхöлида нә, кö бь һʹәзара кʹьтебед ‹Сöрʹа Хьлазкьри› дьфрошә».

Пәй Чарлс Фекел жи кʹәтьн, йе кö паше бу әндәме Кʹома Рʹебәрийе. Мәрьвед дәwләте әw гьртьн бона кö әwи кʹьтеба «Сöрʹа Хьлазкьри» бәла дькьр у нәʹмед wийи шәхси контрол дькьрьн. Әw кәла Балтимореда (Мериленд), мәһәке рʹуньшт, у әw һʹәсаб кьрьн ча «дьжмьне хәриб жь Австрйе». Чахе мәрьвед дәwләте Франс дьщерʹьбандьн, әwи бь мерхаси шәʹдәти дьда wан, чьмки гьлийед Паwлос дьани бира хwә жь 1 Корьнтʹи 9:16, кʹидәре те готьне: «Wәй ль мьн һәгәр әз Мьзгинийе даннасин нәкьм!».b

Хенщи бәлакьрьна мьзгинийе, Леколинкʹаред Кʹьтеба Пироз öса жи алийе хwәда һәр тьшт дькьрьн, сәва бьред кö кәла Атлантайеда бун, бенә дәрхьстьне. Анна К. Гарднер гьли кьр: «Әм тʹьме нав шьхöлда бун. Чахе бьра кʹәтьнә кәле, шьхöле мә әw бу, кö мал бь мал һәрʹьн у qоле мәрьва тʹоп кьн, сәва бьра жь кәле дәрхьн. Бь һʹәзара мәрьва qоле хwә данин! Мә мәрьварʹа дьгот, wәки әw мер кö һатьнә гьртьне, Мәсиһийед рʹаст ьн, йед кö нәһәqи кʹәтьнә кәле».

ЩЬВАТЕД МӘЗЬН

Wи wәʹде чәтьнда, гәләк щьватед мәзьн дәрбаз дьбун, сәва кö бьрати рʹöһʹанида qәwи бә. «Бьрща Qәрәwьлийеда» һатә готьне: «Чьл щьватед мәзьн зедәтьр . . . ве сале дәрбаз бунә . . . Гәләк әʹламәтийед баш әм дьстиньн жь wан һʹәму щьватед мәзьн. Пешийа ве йәке, һʹәму щьватед мәзьн һавине йан жи пайизе дәрбаз дьбун, ле нава ве сале һәр мәһ дәрбаз дьбьн».

Мәрьвед дьлсах диса жи мьзгини qәбул дькьрьн. Сәр щьвата мәзьн Кливлендеда (Оһайо), wәкә 1 200 мәрьв һатьн у 42 мәри һатьнә ньхöмандьне. Нав wанда гәдәки щаһьл һәбу, кʹижан кö рʹазибуна хwә Хwәдерʹа да кʹьфше у хwә тʹәсмили wи кьр. Мәсәла wи гәдәйи дьбәкә wе мәрьвед ве дьнйайе, йед кö әʹмьрда мәзьн ьн, бьда шәрме.

ПАШЕ WЕ ЧЬ БӘ?

Ида хьлазийа сала 1918 незик дьбу, Леколинкʹаред Кʹьтеба Пироз ньзаньбун ахьрийеда wе һʹале wан ча бә. Һьнә һәбук Бруклинеда һатә фьротьне у офиса сәрәкә дәрбази Питсбурге (Пәнсилванйа) бу. Wи wәʹдәйи бьред кö һьнге директор бун, һе кәледа бун, у 4 Чьләйе сала 1919 щьвина һәрсали һатә кʹьфшкьрьне, сәва директоред тʹәзә бенә бьжартьне. Гәло паше чь qәwьми?

Бьред мә диса жи нав шьхöлда бун. Тьрса wан qә тʹöнә бу у әw те кʹьфше жь рʹеза сала 1919, кʹижан кö һьнге wана бьжарт: «Qәт чʹәкед кö ль дьжи тә һатьнә чекьрьн, wе жь тʹö кʹарирʹа нәбә» (Иша. 54:17). Wана хwә һазьр кьр бона гöһастьнед мәзьн, кʹижан кö wе баwәрийа wан бьшьданда у wана qәwи кьра бона шьхöләкә мәзьн, кö пешийа wан бу.