ESURA EY’ERIKUMI N’IBIRI
Wangana Singura Ebitsibu Ebikasambulha Eka
1. Ni bitsibu byahi ebithalhangirawa ebiri omw’amaka malebe?
EMOTOKA nkulhu-kulhu muyanamabirilhua okw’eribwa n’erihakabibwa amaghutha. Abalhabi bakalhangira iyabirikangabasania, eribya nga ni mbyaka. Aliriryo omwakathi, amakenge anemusesetha ebyuma. Awandi maka kwali athya. Nomwakine indi angana lhangirika nga syali mw’ebitsibu, erisenyenya lyangana bisa eriaghalhwa. Ebitsibu ebya abandi bathasi bikabya ibine mubulisya eka y’obuholho. Ebitsibu bibiri ebyanga leka eka iyithabya mw’obuholho bw’obukundirya n’amalhwa.
AKABI AKAKALHWIRIRIRA OMWA BUKUNDIRYA
2. (a) E Biblia yikakanaya yithiki okw’inywa obwabu? (b) Obukundirya niki?
2 E Biblia siyirithanga erinywa obwabu buke, aliriryo yikathanga obuthamiri. (Emisyo 23:20, 21; 1 Abanya Korinto 6:9, 10; 1 Timoteo 5:23; Tito 2:2, 3) Erikunda siry’erithamira lisa, mwamuli n’omutse ow’erisiba omwa bwabu n’eribunywa ahathe eriyikakirya. Abandu abakulire banganabya bakundirya. Eky’obulighe, eminyethu nayu yanganabya mikundirya.
3, 4. Kanaya okwa bikalhwiririra omwa bukundirya ngoku bikahamba okw’omwanze n’okw’abaana.
3 Kera e Biblia muyakangania erikolesya obwabu bwa nabi ngoku kikaghunza omw’eka mw’obuholho. (Eryibuka Ebihano 21:18-21) Ebitsibu ebikalhwiririra omwa bukundirya bikahamba okw’eka eyosi. Omukali angana lengaho kutsibu erithanga omulhume erileka obukundirya kutse iniaghumira ebyanga lhwiririra omwa mutse oyu.a Angana lengesya erimubisa kw’obwabu, eributha, eribisa esyosente siwe, n’erimulemba-lemba athi anze eka yiwe, engebe, nibya na Nyamuhanga—aliriryo mwira wiwe inialholha embere omwa bukundirya. Akabya abirilemwa eriwathikya omulhume erileka omutse oyu, akayowa nabi n’erihwa akaghalha. Angana tsuka eriyilhalikirira, erikwa ekinigha, eriyowa ng’ali kw’omusango, iniakwa engitsi, iniabya n’amaghaniryo, n’eriyowa nga syawithe kitsumbi.
4 Obukundirya bw’omubuthi bukahamba n’okw’abaana. Abandi bakaswiribawa. Abandi baana bakakolhawa kw’emyatsi y’engyingo kinyamakara. Bangana yowa nabi kundi omubuthi wabu ni mukundirya. Mughulhu mungyi, emibere eyikahinduka-hinduka ey’omubuthi omukundirya yangana leka abaana ibatha yikethera abandi bandu. Kundi abaana sibanga thoka erikania okwa bikabya eka ibana tsemire, bangan’igha erihunira ebya bakalengekanaya, mughulhu mungyi ibyabaghalya kinyamubiri. (Emisyo 17:22) Abaana ng’aba bangana kulha ibane n’amalengekania ow’eriyowa nga sibawithe kitsumbi.
ABALI OMW’EKA BANGA KOLHA KI?
5. Obukundirya bwanga rwanisibwa buthi, kandi busana naki eki kikalire?
5 Nomwakine indi abandu bangyi abawithe obuthoki bakabugha bathi obukundirya sibwanga lekwa, abangyi bakaligha bathi okwa lhulengo lhulebe bwangana lekwa omundu amathwamu eributsirira ighuma obwabu. (Linganisaya Matayo 5:29.) Aliriryo, ky’olhobire erikania ngoku wangawathikya omukundirya kwilhaba erikikolha, kundi angana bera eribugha athi syawithe kitsibu. Nomwabine, abali omw’eka bamayira ekya bakakolha erirwanisya ebitsibu ebya bakabana busana n’obukundirya, ikyangana leka omukundirya iniatsuka eriminya ekitsibu kiwe. Omuthambiri oyuwamabiri wathikya abakundirya banene n’amaka wabu mwabugha athi: “Nga lengekanaya indi ekindu kikulhu ekya amaka angakolha ly’erilengaho kutsibu erikolha emibiiri eya buli kiro ey’eka omwa mibere eyanga ghasa. Eki kikaleka omukundirya iniana lholha embere erilhangira embaghane nene eyiri ahakathi-kathi kiwe n’abandi abali omw’eka.”
6. Ni hayi aha amaka awali mw’omukundirya angabana erihabulha eritholere?
6 Omw’eka yenyu mwamabya imuli omukundirya, erihabulha eriri omwa Biblia lyangana bawathikya eribya omwa mibere eyanga ghasa. (Isaya 48:17; 2 Timoteo 3:16, 17) Thuthalebya emisingyi mirebe eyabiriwathikya amaka erithoka erirwanisya obukundirya.
7. Omw’eka mwamabya omukundirya, nindi oyuwangabya kw’olhukwamirwa?
7 Lekeraho eriyowa nga wuli kw’olhubanza. E Biblia yikabugha yithi: ‘Obuli mundu asyaheka iyuwene omuheke wiwe,’ kandi yithi ‘obuli mundu asyakangania Nyamuhanga ebyo akolha.’ (Abanya Galatia 6:5; Abanya Roma 14:12) Omukundirya angana lengesya eribugha athi abali omw’eka babakaleka iniabya akanywa obwabu. Ng’eky’erileberyako, angana bugha athi: “Kumwanyikolha ndeke, sinanga nywire obwabu.” Abandi bamabya nga bakaligha ebya akabugha, ibakendibya ibakamuhira mw’omuhwa ow’erilholha embere erinywa. Aliriryo nomuthwanga hambwako busana n’emibere eyiriho kutse busana n’abandi abandu, ithwe abosi—imwamuli n’abakundirya—ithuli kw’olhukwamirwa busana n’ebya thukakolha.—Linganisaya Abanya Filipi 2:12.
8. Omukundirya anga wathikibwa omwa nzira nga syahi nuku aminye ebikalhwiririra omwa kitsibu kiwe?
8 Isi walengekanaya wuthi mughulhu wosi wutholere iwatheya omukundirya y’okwa byanga lhwiririra omw’inywa obwabu. Omusyo owali omwa Biblia owahambire okw’omundu oyuhithene angana kolesibwa okwa mukundirya: “Wamamubalya asyasubiralyo kandi.” (Emisyo 19:19) Leka omukundirya aminye ebikalhwiririra omwa thamiro yiwe. Muleka ayoweraye ebindu ebya abiritsandya.
Abasyakulhu Abakrisitayo banganabya ngununuko y’obuwathikya omw’ighunza h’ebitsibu omw’amaka
9, 10. Busana naki amaka awali mw’abakundirya atholere inialigha obuwathikya, kandi kutsibu-tsibu batholere ibarondya obuwathikya bwandi?
9 Ligha abandi bakuwathikaye. Emisyo 17:17 hakabugha hathi: ‘Omwira akanza emighulhu yosi, n’omughalha wabu akabuthawa busana n’obulighe.’ Omukundirya amabya omw’eka yenyu, mukabya obulighe.Mukayithagha obuwathikya. Siwuthika-thikire obuwathikya obwa “omwira” kutse omunywani w’ekwenene anga kuha. (Emisyo 18:24) Erikania n’abandi abasi ndeke ekitsibu ekyo kutse ababirilhaba omwa mibere ng’eyo kyangana kuwathikya eriminya eky’erikolha n’ekya wuthe wanga kolha. Aliriryo siwughemere olhuhandi lhughuma. Kanaya n’abawukayikethera, abathe banga bisulha ‘ebibisire’ kutse embiitha yawu.—Emisyo 11:13.
10 Igha eriyikethera abasyakulhu b’ekithunga. Abasyakulhu b’ekithunga ky’Ekikrisitayo bangana wathikya kutsibu. Abalhume abakulire aba babirikangiriribwa Ekinywa kya Nyamuhanga kandi basi ndeke erikolesya emisingyi eyiri mukyo. Banganabya ‘ng’ah’eribisama erihunga, ng’obuwamo bw’embulha nene n’esyonyusi sy’engetse omwa kihugho kyumire, ng’ekitsutsu ky’eribwe linene omwa kihugho ekikungukere.’ (Isaya 32:2) Eryongera okw’itheya ekithunga ekyosi okwa bindu ebyanga kitsandya, abasyakulhu bakahumulikanaya, n’eritsomana obuli mundu oyuwithe ebitsibu. Lhangira wuthi obuwathikya obwa bakaha wukabukolesaya ndeke.
11, 12. Oyukaha amaka awali mw’abakundirya w’obuwathikya bunene nindi, kandi obuwathikya obu bukahebawa buthi?
11 Ekikulhu okwa byosi, bana akaghalha erilhua oku Yehova. E Biblia yikathukakasaya yithi: ‘Omwami Mukulhu ali haghuma n’ab’emithima yibbunangikire, akalhamaya abathawithe amaaka.’ (Esyonyimbo 34:18) Wamayowa iwubbunikire omwa muthima kutse esiwuwithe amaaka busana n’ebitsibu eby’eribya omw’eka eyiri mw’omukundirya wukiminye ngoku ‘Omwami Mukulhu ali haghuma nawu.’ Anasi emibere eyiri omw’eka yawu ngoku yikalire.—1 Petero 5:6, 7.
12 Erikirirya ebya Yehova akabugha omwa Kinywe kiwe lyangana kuwathikya erirwanisya amaghaniryo. (Esyonyimbo 130:3, 4; Matayo 6:25-34; 1 Yoane 3:19, 20) Erigha Ekinywe kya Nyamuhanga n’erikolesya emisingyi eyiri mukyo likaleka Nyamuhanga iniakuha omulimu abuyirire owanga kuthokesya eribana ‘obuthoki bunene’ obw’erirwanisya ebitsibu ebya wukabana buli kiro.—2 Abanya Korinto 4:7.b
13. Ekitsibu ekyakabiri ekyanga sambulha amaka manene ni kyahi?
13 Erikolesya obwabu bwa nabi lyangana lhwiririra mw’ekindi kitsibu ekikasambulha amaka manene—amalhwa omw’eka.
EBITSIBU EBIKALHWIRIRIRA OMW’AMALHWA AW’OMW’EKA
14. Amalhwa w’omw’eka atsuka mughulhu wahi, abirihika okwa lhulengo ki munabwire?
14 Amalhwa w’erimbere omw’ibyaho ly’abandu abya ahakathi-kathi ka Kaina na Abeli mughalha wabu. (Enzuko 4:8) Erilhua okwa buthuku obo, omw’amaka mwabiribya emiringo yosi y’amalhwa. Hali abalhume abakaswiraya bakali babu, abakali abakalhwa na bira babu, ababuthi abakaswiraya abaana babu ba kutsibu, n’abaana abakulire abakakolha ababuthi babu abakekelhuhire ba nabi.
15. Amalhwa w’omw’eka akahamba athi okw’abalimu?
15 Amalhwa aw’omw’eka syali leka omundu akabya n’esyongolhu sy’okwa mubiiri nyisa. Omukali mughuma oyuwabya akaswiribwa akabugha athi: “Hakabya erihemuka linene n’eriyowa nga wabirikolha nabi. Mughulhu mungyi, wukayowa nga si wanzire erilhua omwa ngyingo, iwabya nga wukatsumbuka omwa kilhotho kibi.” Abaana abakaswiribawa kutse abakalhangira oyukaswiribawa, nabu banganabya batsurumi babirikulha kutse babiribana amaka wabu.
16, 17. Eriaghalya omundu y’omwa muthima mwamuli erikolha ki, kandi likaleka abandu abali omw’eka ibayowa bathi?
16 Amalhwa aw’omw’eka siry’eriswiribwa lisa. Mughulhu mungyi akabya mw’erikolesya ebinywe by’ebitsumi. Emisyo 12:18 hakabugha hathi: ‘Hali oyukabugha buthalengekania ng’eritsimitha ly’omuyali.’ ‘Eritsimitha’ eri erikabya omw’amalhwa aw’omw’eka mwamuli eribirikira omundu omw’amena w’akasekereryo n’emipuru, kuthya n’akakuthyo ak’olhughumerera, ebinywe by’ebitsumi, n’erihayira omundu. Eriyowa nabi ery’omwa muthima sisiri lhangirawa kandi mughulhu mungyi abandi sibali liminya.
17 Kutsibu-tsibu ekikitha obulighe ly’eriaghalya omwana omwa birengekanio—eribera erimukuthya n’erimubwira wuthi syawithe ekyanga thoka eriyikolera, syawithe amenge, kutse wuthi syawithe mughaso. Ebitsumi ng’ebi byangana leka omwana iniayilhangira mwa bbule. Ni kwenene, abaana abosi bakayithagha erikungwa. Aliriryo e Biblia yikabwira abathatha yithi: ‘Inywe abathatha, simuhithanaye abaana benyu, bakasyalhuha.’—Abanya Kolosai 3:21.
NGOKU WANGA YIHIGHULHA OKW’AMALHWA AW’OMW’EKA
Abakrisitayo abathahenie abanzene n’erisikania bakaghunza h’ekitsibu omwa byalhuba
18. Amalhwa w’omw’eka akatsuka hayi, kandi e Biblia yikabugha yithi angahwaho athi?
18 Amalhwa aw’omw’eka akatsuka omwa muthima n’omw’amalengekania; ebya thukakolha bikatsuka omwa birengekanio. (Yakobo 1:14, 15) Erighunza h’amalhwa aya, oyukatsuka gho atholere iniabindulha amalengekania wiwe. (Abanya Roma 12:2) Eki kyangana thokekana? Ee. Ekinywe kya Nyamuhanga kiwithe obuthoki obw’erihindulha emibere y’abandu. Kyangana kulhanga n’amalengekania mabi ‘awakongothere’ kutse awakaghathire omwa muthima. (2 Abanya Korinto 10:4; Abaebrania 4:12) Eriminya erihikire eriseghemere okwa Biblia lyangana wathikya omundu erihinduka omwa mibere neryo ikyabuwa indi ni muhya-muhya—Abanya Efeso 4:22-24; Abanya Kolosai 3:8-10.
19. Omukrisitayo atholere inialhangira n’erithwalha omwanze wiwe yathi?
19 Ngoku wangalhangira omwanze wawu. Ekinywe kya Nyamuhanga kikabugha kithi: ‘Lithya abiba kwa banze abakali babu bo bathya ngoku bakanza emibiri yabu. Oyukanza omukali wiwe akayanza.’ (Abanya Efeso 5:28) Kandi e Biblia yikabugha yithi omulhume atholere ‘iniasikya’ mukali wiwe kandi iniaminya ngoku ‘ni mwolho.’ (1 Petero 3:7) Abakali bakahanawa ‘erianza abiba babu’ ‘n’eribakenga.’ (Tito 2:4; Abanya Efeso 5:33) Ahathe erithika-thika sihali omulhume oyu wanga bugha athi asikirye mukali wiwe amabya iniakamuswiraya kutse erimutsuma-tsuma. Kandi sihali omukali oyuwanga bugha athi anzire mwira wiwe ya kutsibu kutse amusikirye amabya iniakabera eripurira mwira wiwe, erimukaniako nabi, n’eribera erimutsurumira.
20. Ababuthi bawithe olhukwamirwa okw’abaana babu embere syandi, kandi busana naki ababuthi sibatholere bakabugha bathi abaana babu bakole ebindu ebya bathe banga thoka?
20 Amalengekania awuwene awahambire okw’abaana. Abaana batholere, kandi bakayithagha olhwanzo n’eritsomana ly’ababuthi babu. Ekinywe kya Nyamuhanga kikabugha kithi abaana ni ‘lhusunzo olhukalhua okwa Mwami Mukulhu’ kandi ni ‘muyisa.’ (Esyonyimbo 127:3) Yehova abiriha ababuthi b’olhukwamirwa lhw’erisuwa olhusunzo olho. E Biblia yikakanaya okwa “myatsi y’obwana” n’okwa ‘bukiru’ obw’omwana. (1 Abanya Korinto 13:11; Emisyo 22:15) Isi kyaswekaya ababuthi bamalhangira obukiru omw’abaana babu. Abaana si bandu bakulhu. Ababuthi sibatholere bakabugha bathi abaana bakole ebya bathatholere erikolha busana n’emyaka yabu, n’ebya bathe bangathoka kutse ebilengethukire okw’akaghalha kabu.—Lebaya Enzuko 33:12-14.
21. Erikwamana n’amalengekania wa Nyamuhanga, ababuthi abakekelhuhire banga lhangirwa n’erithwalhwa bathi?
21 Amalengekania awuwene awahambire okw’ababuthi abakekelhuhire. Abalawi 19:32 hakabugha hathi: ‘Wuhanganire ow’omuthwe w’esyombwa, n’erikenga obusu b’omusyakulhu.’ Busana n’ekyo Emighambo ya Nyamuhanga muyahira omuwatho w’okw’isikya abakekelhuhire. Eki kyangana kalha omubuthi oyukekelhuhire amabya iniakabera eriyithagha ebindu birebe kutse amalhwalha kandi amabya isyali ghende kutse erilengekania lhuba-lhuba. Nomwabine, abaana bakibukibawa ‘eriwathikya ababuthi babu.’ (1 Timoteo 5:4) Eki kikendi manyisya eribaha ekitsumbi n’eribasikya, obundi n’eribawathikya omwa by’esyosente. E Biblia siyiri sighika nahake omwatsi w’erithendi tsomana ababuthi abakekelhuhire kutse eribakolha nabi.
22. Omubere mukulhu owanga wathikya erighunza amalhwa w’omw’eka ni wahi, kandi wanga kolesya wa wuthi?
22 Kulha-kulhanaya omubere w’eriyikakirya. Emisyo 29:11 hakabugha hathi: ‘Omukiru akahulhukaya obutsibu bosi bw’omuthima wiwe; nikwa omundu w’amenge akakakirayabo n’erithuleryabo.’ Wanga kakirya wuthi omuthima wawu? Lhangira wuthi mukabuyirana lhuba omwakanya k’ekinigha erituma omwa muthima. (Abanya Efeso 4:26, 27) Ulhwaho wamabya isiwanga yikakirya. Saba Nyamuhanga akuhe omulimu abuyirire owakendi kuwathikya eriyitheya kutse eriyikakirya. (Abanya Galatia 5:22, 23) Eriyibungya-bungya kutse erikolha omubiiri mulebe kyangana kuwathikya erihwa mw’ekinigha. (Emisyo 17:14, 27) Lengaho ‘eriyibombeka okw’ihithana’ kutse erithendi hithana lhuba-lhuba.—Emisyo 14:29.
ERILHUAMU KUTSE ERIBYA IMUNE HAGHUMA
23. Ni kyahi ekyanga kolhwa omundu w’omwa kithunga ky’Ekikrisitayo amalholha embere ahathe eriyisubamo erihithana, obundi iniabya iniane muswirya obw’omw’eka yiwe?
23 E Biblia yikahira ‘obuyighu, erilhwa, erihithana’ omwa mikolere eya Nyamuhanga aponire kandi yikabugha yithi ‘abakakolha ebiri ng’ebi sibendi syabana omwanya omw’Obwami bwa Nyamuhanga.’ (Abanya Galatia 5:19-21) Busana n’ekyo, omundu oyukabugha athi ni Mukrisitayo kandi iniane mulholha embere ahathe eriyisubamo erihithana, obundi iniabya iniane muswirya omwanze kutse abaana biwe, angana highithwa omwa kithunga ky’Ekikrisitayo. (Linganisaya 2 Yoane 9, 10.) Omwa nzira eyi ekithunga kik’eribawa kikalhusibwa mw’abandu abatsibu.—1 Abanya Korinto 5:6, 7; Abanya Galatia 5:9.
24. (a) Ni kyahi eky’abatheke abakakolhawa nabi banga thwamu erikolha? (b) Abanywani n’abasyakulhu b’ekithunga banga wathikya bathi, aliriryo ni kyahi ekya bathatholere erikolha?
24 Kandi ibbwa Abakrisitayo abakaswiribawa lino n’omwanze wabu oyuthanzire eriyisubamo? Abandi babirithwamu erikalha n’omundu ng’oyu habw’esyonzumwa muthina-muthina. Abandi babirithwamu erilhuamu, bakalhangira bathi engebe yabu n’obunyakirimu bwabu biri omw’akabi. Erithwamu ery’omundu oyuli omw’akabi ng’aka akakolha ni liwe ahabwiwe embere sya Yehova. (1 Abanya Korinto 7:10, 11) Abanywani, abanya lhughanda, kutse abasyakulhu Abakrisitayo abawithe ekilhubirirwa ekyuwene bangana thwamu eriwathikya n’erihabulha, aliriryo sibatholere bakaka oyuli omwa mibere ng’eyi erikolha ekindu kyosi-kyosi. Iyo ahabwiwe yutholere eriyithwiramu.—Abanya Roma 14:4; Abanya Galatia 6:5.
ERIHWAHO ERY’EBITSIBU EBIKATSANDAYA
25. Ekighendererwa kya Yehova busana n’amaka ni kyahi?
25 Yehova abere akamathania Adamu na Eva omwa butheke, sikyabya kighendererwa kiwe indi obutheke bubye mw’ebitsibu ng’obukundirya n’amalhwa. (Abanya Efeso 3:14, 15) Amaka angabere mw’olhwanzo n’obuholho kandi obuli mundu oyuli omw’eka angahebirwe ebiyithawa biwe eby’amalengekania, eby’omuthima, n’eby’obunyakirimu. Aliriryo, ekibi kyabere kyabir’ingira, etseme y’eka muyatsuka erisenzeghethekerera.—Linganisaya Omugambuli 8:9.
26. Abandu abakalengesaya erikolha ebya Yehova anzire balindirire ki?
26 Eky’obutseme, Yehova syali athabirirwa ekighendererwa kiwe busana n’amaka. Abirilhagha eriletha ekihugho kihya-kihya omo obuli mundu ‘asy’ikalha buholho, isihali omundu wasyubahyabo.’ (Ezekieli 34:28) Okwa buthuku obo, obukundirya, amalhwa aw’omw’eka, n’ebitsibu ebyosi ebikatsandaya amaka munabwire bikendi syabya ibyabirihwa. Abandu bakendisya tsema, butsira eribisa eryubaha n’eriaghalhwa, aliriryo ‘basyayitsemera omw’obuholho bunene.’—Esyonyimbo 37:11.
a Nomwakine indi thwamakania okwa mulhume ng’omukundirya, emisingyi eyikanibweko yangana kolesibwa n’okwa mukali amabya mukundirya.
b Omwa bindi bitsweka, muli amathambiriro n’esyondegheka esy’eriwathikya abakundirya n’amaka wabu. Omundu yukayithwiramu erirondya kutse erithendi rondya obuwathikya obo. Abema ba Yehova sibali hira h’emithambirire mirebe ey’omundu anga kolesaya. Aliriryo, omughulhu omundu akasondaya obuwathikya atholere iniayitheya nuku syayingiraye omwa myatsi eyanga leka iniathwa emisingyi eyiri omw’Amasako.