BIPIKICHALA BYA BANTU BAKALA
Plato
Plato wajinga ntemwamaana Mungiliki wajingako kufuma mu 427 kufika mu 347 B.C.E. Wasemekejilwe mu kisemi kya banonshi mu Atene kabiji wafunjile pa sukulu wa banonshi pa fundanga bana ba Bangiliki. Waongwelwe ku ntemwamaana aye Sokiletisa wayile bingi nkuwa kabiji ne kuba londelanga Pythagoras wajinga ntemwamana kabiji wayukile bingi nsamushi.
PANYUMA ya kwenda mu byalo biji pepi na Mediterranean ne kwivwanga mu bya bumulwila ntanda bya mu Selukya, muzhi uji mu Sicily, Plato wabwelele ku Atene, ko a katendekele Sukulu. Javula, uno sukulu bamutela kuba’mba ye sukulu mukatampe mutanshi mu Europe, apo po bafunjilanga bya bu ntemwamaana ne nsamushi.
MAMBO KA A KUTELAKO MUCHIMA?
Mafunjisho a kwa Plato alengela bupopweshi ne bantu bavula, kubikapotu ne boba betela amba bena Kilishitu kuketekela mu ano mafunjisho a bubela kuba’mba aimena pa Baibolo. Lufunjisho lwaya nkuwa pa mafunjisho akwa Plato ke lwa kuba’mba mweo wa muntu kechi ufwa ne.
Plato wakebelenga kuyukisha pa bimweka pa nyuma ya lufu. Buku wa kuba’mba Body and Soul in Ancient Philosophy waambile amba, lufunjisho lwa kuba’mba “mweo kechi ufwa ne lo lumo pa mafunjisho atemenwe Plato.” Washiinwe kuba’mba mweo kechi ufwa ne usangukila mu kintu kikwabo, ne kufwetwa nangwa kukambulwa kwesakana na muntu byo aubanga saka akiji pa ntanda.a
NGA MAFUNJISHO A KWA PLATO ASAMPANYIWE BYEPI?
Mu myaka bitota 9 byajipo sukulu wa kwa Plato kufuma mu 387 B.C.E. kufika mu 529 C.E., waongwele bingi bantu bavula. Mafunjisho a kwa Plato ayile bingi nkuwa mu kyalo kya Greece ne Loma. Ntemwamana mu Yudea aye Philo mwina Alexandria watendekele kufunjisha mafunjisho a kwa Plato, byonka byafunjishanga bantangi ba mu bupopweshi bwa Kilishitendomu. Mukuya kwa kimye, mafunjisho a bubela nabiji a kuba’mba mweo kechi ufwa ne, Bayudea ne bena Kilishitu batendekele kufunjisha ano mafunjisho.
Buku wa The Anchor Bible Dictionary waamba amba, “Byonse byaitabilamo bena Kilishitu byaimena pa buntemwamaana bwa Kingiliki kikatakata bwa kwa Plato. Bino bena Kilishitu bamo balanguluka amba kwajinga bena Kilishitu balondelanga mafunjisho a kwa Plato.” Esakanyaiko mabuku alondelapo byo aamba.
Plato waambile’mba: “[Pa lufu,] kintu kiji mwi atweba, kyo tutela’mba mweo, kifumamo ne kuya ku balesa bakwabo, konkakwa . . . na kwitotolwela, ne kuketekela byawama nangwa kumanyikwa kwesakana na byaubanga muntu“—Plato—Laws, Book XII
Byaamba Baibolo: Mweo ye muntu mwine. Banyama nabo myeo. Muntu inge wafwa mweo kechi wikalako jibiji ne.b Akimonai byaamba binembelo byalondelapo:
▪ “Muntu mutanshi Adama waikele ke mweo mumi.”—1 Kolinda 15:45.
▪ “Lesa waambile’mba: ‘Pano pa ntanda pekale bilengwa byumi monka mwayila mitundu yabyo, banyama ba kulela, bikalaba panshi ne banyama ba mungye monka mwayila mitundu yabo.’”—Ntendekelo 1:24.
▪ “Lekai mfwe lufu lufwa bantu baoloka.”—Kubala 23:10.
▪ “Awa muntu ulenga mambo ye ukafwa.”—Ezikyo 18:4.
Baibolo kechi ufunjisha amba mubiji wa muntu ufwa pano bino binungwa bimo bishala ne. Ishikishai amba, ‘Nanchi bintu byo naitabilamo byaimena pa Baibolo nyi, inyi pa lufunjisho lwa kwa Plato?’
[Tubyambo twa mushi]
a Nangwa kya kuba Plato wasampenye lufunjisho lwa kuba’mba mweo kechi ufwane, bino kechi ye wajinga mutanshi ne. Luno lufunjisho lwatendekele ku bupopweshi bwa ku Ijipita ne Babilona.
b Baibolo ufunjisha amba bafu balaala tulo, kiji nobe babena kupembelela lusanguko. (Musapwishi 9:5; Yoano 11:11-14; Byubilo 24:15) Byamba Baibolo byapusana na byamba bantu kuba’mba mweo kechi ufwa ne, mambo umvwe kyajinga bino ko kuba’mba lusanguko kechi lwakonsha kwikalako ne.
[Kipikichala pa peja 12]
[Mabulañano pa peja 13]
Lufunjisho lwa kuba’mba “Mweo kechi ufwa ne lo lumo pa mafunjisho atemenwe Plato.”—Body and Soul in Ancient Philosophy
[Kitenguluzha pa peja 13]
“Lufunjisho lwa kuba’mba mweo kechi ufwane, kechi byo bifunjisha Baibolo ne.”—New Catholic Encyclopedia.
“Luno lufunjisho lwa kuba’mba mweo kechi ufwane po paimenejile byafunjishanga Bayudea ne bupopweshi bwa Kilishitendomu kabiji luno lufunjisho lwaishile kukosa kimye kyo bapwishishe kunemba Baibolo.”—Encyclopaedia Judaica.
“Lufunjisho lwa kuba’mba mweo utwajijila umvwe muntu wafwa ke lwa batemwamaana nangwa bya kufwanyikizhatu bibula kutanwapotu ne mu Binembelo Byazhila ne.”—The Jewish Encyclopedia.
[Kitenguluzha pa peja 12]
BISHINKA PE PLATO
▶ Plato wajinga ntemwamana wayukanyikilwe bingi ku bantu bekela ku byalo byaikela ku muzhika.
▶ Kimye kyo akijinga mwanyike, watemenwe bingi bya bumulwila ntanda pano bino walefwilwe na mambo a kukankalwa kwa makafulumende.
▶ Mu kuya kwa moba, wanembele pa mitwe nabiji yaamba pa mizhilo, buchibamambo, maana, byubilo byawama, bya bupopweshi, pa bumi ne kuchinchika.
▶ Ye afunjishe Plato aye Aristotle, wajinga mufunjishi, ntemwamaana, kabiji wayukile bya sayansi.