Kupwa kwa Nkondo
‘Tujitu na myaka ya kusemwa 12. Kuba twitwezha mu bya bumulwila ntanda ne kupwisha nkondo ne, bino tukeba kwikala bomi! Tupembelelatu mutende. Abya mutende ukeya saka tukiji bomi nyi?’
—Jibumba ja baana ba sukulu baji mu guledi 5
‘Tukeba namba tuyenga ku sukulu, kufwakesha bakwetu ne bisemi kwa kubula kumvwa moyo wa kwitubombola. Naketekela kafulumende ukatako muchima. Tukeba bwikalo bwawama. Tukeba mutende.’
—Alhaji, wa myaka ya kusemwa 14
BINO byambo bifika pa muchima bimwesha luketekelo lwa banyike bayanda pa myaka yavula na mambo a malwañano a bantu mulwabo bene. Abo kyobakebakotu pa byonse ke kwikala bwikalo bwawama. Bino, kechi kyapela kuketekela’mba bintu byalaiwa bikafikizhiwa ne. Abya tukekala bomi ne kumona ntanda mwabula nkondo nyi?
Myaka ya kunyuma kwe katataka, kwajinga kukwashañana pakachi ka byalo na kweseka kupwisha makondo a bantu balwa bene mulwabo mu kyalo kyabo bene kupichila mu kukanjikizha bipanyi bialukilamo kuba’mba bifwachike bipepala bya kwitabanzhanya mutende pakachi kabo. Byalo bimo byatuma kala bashilikale batundaika kuleta mutende kukosesha lumvwañano pakachi ka bantu ba uno mutundu. Pano byalo bichechetu biji na mali nangwa mulanguluko wa kusopa byalo bya kwalepa muji lupata ne kwitala bibi, bileta lumvwañano pakachi ka bipanyi bibiji bibena kulwa ne kuchibikizha malwañano. Kechi papita ne kimye kyabaya ne, nkondo itatula jikwabo panyumatu ya milungu nangwa bañondo kufuma kimye kyo baitabanzhanya kuleta mutende. Byonka ba Stockholm International Peace Research Institute byo baamba’mba, “kuleta mutende kintu kyashupa bingi umvwe bansatuki baji na kijikila ne ngovu ya kutwajijila kulwa.”
Pa kimye kintutu kimo, ano malwañano akatazha amwekana mu mapunzha avula mwaya ntanda avululako bena Kilishitu pa mambo a bungauzhi bwa mu Baibolo. Buku wa Lumwekesho waamba pa bimye byakatazha bya myaka yapita ne mu kyonka kino kimye mwafwanyikizhiwa muntu waikala pa mbili amba ‘ukafumya mutende panopantanda.’ (Lumwekesho 6:4) Kutwajijila kwa ino nkondo yatongwejilwe jimo ke kimwesho kikatampe kimwesha’mba tubena kwikala mu kimye kyatelwa mu Baibolo amba, ‘moba apelako.’a (2 Timoti 3:1) Nangwa byonkabyo, Byambo bya Lesa bitubula’mba ano moba a kupelako ke kimwesho kuba’mba mutende uji pepi.
Baibolo walondolola mu Masalamo 46:9 kuba’mba mutende wakine ukebewa patanshi kupwisha nkondo mu ntanda yonse, kechi mu mpunzhatu imo ne. Kunungapo, uno yenka salamo kikatakata waamba pa konaunwa kwa byela bya bulwi byaingijishiwanga mu bimye byanembelwenga Baibolo—buta bwa mukanda ne jifumo. Ne byela bya nkondo byasampana ano moba byafwainwa konaunwa umvwe bantu kine bakeba kwikala mu mutende.
Ano moba, mu kifulo kya buta bwa mpolopolo, kuji lupato ne lwiso byalengela nkondo kutwajijila ne kutaminako. Lunkumbwa nangwa’mba lwiso ko kutendekela nkondo, kabiji kwishikwa kimye kyonse mufuma bukapondo. Bantu pa kuba’mba bafumye milanguluko yonauna mukachi kabo, bafwainwa kwalulula ndangulukilo yabo. Bafwainwa kufunjishiwa kwikala mu mutende. Na onkao mambo, kala ngauzhi Isaya waitabizhe ne kwamba’mba, nkondo ikapwatu kana bantu bakaleke ‘kufunda bya kulwa nkondo jibiji.’—Isaya 2:4.
Nangwa byonkabyo, kino kimye tuji mu ntanda mo bafunjisha bakulumpe ne banyike buneme bwa kutumbijika nkondo kechi bwa mutende ne. Kya bulanda ke kya kuba’mba, ne baana nabo babena kwibafunjisha kwipayañana.
Bafunjile Kwipayañana
Alhaji byoafikizhe myaka ya kusemwa 14, walekele bushilikale. Wajingatu na myaka ya kusemwa jikumi kimye kyo bamukwachile ku bashilikale bansatuki ne ku mufunjisha bya kulwa kwingijisha buta bwa mpolopolo bwa AK-47 bwashinta kya kine kine. Panyuma ya kumukanjikizha ne kwikala mushilikale, wayanga na kulukuka bantu na kwibavutula kajo ne kusoka mazubo. Kabiji waipayanga ne kukozha bantu kyatama bingi. Lelo jino, Alhaji ushupikwa bingi pa kuba’mba alubeko ku bwikalo bwa bushilikale boajingamo. Abalahama, mushilikale mukwabo wa kyanyike, naye wafunjile kwipayañana kabiji kechi wakebanga kulubula kilwilo kyanji kya nkondo ne. Waambile’mba: “Umvwe bañambila amba yanga kwakubula kusenda buta bwami, kechi nayukile kyo nakonsheshe kuya na kuba ne kajo konkajanga ne.”
Bashilikale bakyanyike kukilaila pa 300,000—bansongwalume ne bansongwakazhi—ne luno lo tubena kwamba balwa ne kufwa mu malwañano a mulwabo abula kupwa aji mu ino ntanda. Mushilikale umo mukulumpe wa bansatuki walondolwele’mba: “Bashilikale bakyanyike babalume balondela bingi mikambizho; kechi baji na kijikila kya kubwela ku bakazhi babo nangwa bisemi byabo ne; kabiji ne moyo bafwaye.” Bino, bano banyike bakeba bwikalo bwawama bwibafwainwa.
Mu byalo bya bunonshi, kuno kushinta kwa bashilikale bakyanyike kwakilamo bingi kutama. Nangwa byonkabyo, mu Byalo bya bunonshi bakyanyike bavula babena kufunda ne bya kulwa nkondo mu mazubo abo bene. Mu ñanyi jishinda?
Monai kya kumwenako kya kwa José wa ku kabeta ka ku bulenge musela wa kyalo kya Spain. Wajinga mwanyike wa myaka ya kusemwa 16 watemenwe makayo a kulwa na maboko ne maulu. Bashanji bamupotejile mpoko yalepa ya kina Japan kwikala kilambu kikatampe kyo bamupele pa Kiminshiminshi. Kabiji watemenwe bingi makayo a pa vidyo, kikatakata makayo a malwañano. Pa April 1, 2000, walondejile byubilo bya bukaimbi byoamwenenga pa vidyo. Na mambo a kukizhamo kushinta, waipaile bashanji, bainanji, ne nyenga yanji wa mwanyike na yonkaya mpoko yo bamupele bashanji. Wibalondolwejile bakapokola kuba’mba: “Nakebelenga namba ngikale bunke mu ntanda; kechi nakebele namba bansemi yami bankebekebenga ne.”
Kwambapo pa bifuma mu makayo a malwañano, nembi kabiji mukulumpe wa bashilikale aye Dave Grossman waambile’mba: “Tubena kufika mu bimye bya kubula kwilangulukilako, pano kumanyika ne kuyanda byo bibaikale ke bintu bya kisangajimbwe: mu kifulo kya kuleka kutamba, tutemwa bingi uba nobe atweba yetu tubena kulwa. Tubena kufunda bya kwipayañana, kabiji tubena kwikutemwa bingi.”
Ba Alhaji ne José bonse bafunjile bya kwipayañana. Kechi bene basajilepo amba bepayañanenga ne, bino konka kwibafunjisha ko bebafunjishe ko kwalengejile amba balulule ndangulukilo yabo. Lufunjisho lwa uno mutundu, kikale lwakufunjisha banyike nangwa bakulumpe luleta bingi malwañano ne nkondo.
Kufunda Kwikala ba Mutende Kukila Nkondo
Mutende wa myaka kechi wakonsha kwikalako ne, inge kya kuba bantu bakifunda bya kwipayañana. Kukilaila myaka 2, 700 yapitapo, ngauzhi Isaya wanembele’mba: “Inge mwakokejile mikambizho yami, inge mutende wenu waikajile nobe mukola.” (Isaya 48:17, 18) Umvwe bantu bafunda maana alumbuluka a Byambo bya Lesa ne kufunda kutemwa mizhilo ya Lesa, bashikwa bukapondo ne nkondo. Nangwatu kino kyonka kimye, bansemi bafwainwa kumona’mba bisela bibena kukaya baana babo kechi bibena kutundaika malwañano ne. Bakulumpe nabo bafwainwa kufunda bya kushinda lupato ne lwiso. Bakamonyi ba kwa Yehoba bafunda javula kuba’mba Byambo bya Lesa biji na bulume bwa kwalulula bisemwa bya bantu.—Bahebelu 4:12.
Monai kya kumwenako kya kwa Hortêncio. Kimye kyo ajingatu na myaka ya kusemwa 23, bamukanjikizhe kutwela bushilikale. Walondolwele’mba: Lufunjisho lwa bushilikale lwanengezhiwe “kwitufunjisha kwikala na kizaku kya kwipaya bantu kwakubula kuchina ne.” Walwileko ne nkondo ya bantu balwa mulwabo bene pa kimye kyabaya mu Africa. Waitabizhe kuba’mba, “Nkondo yaalwile kisemwa kyami.” “Nangwatu lelo jino nkivuluka byonse byonaubile. Ñumvwa bingi ku muchima kutama pa bintu byo bakanjikizhe kuba.”
Kimye mukwabo mushilikale kyoesambile ne Hortêncio pa mambo a Baibolo, byambo byamufikile pa muchima. Wakomokele bingi pa kumvwa mulaye wa kwa Lesa uji mu Masalamo 46:9 wa kupwisha makondo onse po apela. Monka mo atwajijile na kufunda Baibolo, kizaku kya kulwa nakyo kyayilenga na kupwa. Mu kimye kichechetu aye ne balunda nanji babiji bebapangile mu bushilikale, kabiji baishile kwipana kwi Yehoba Lesa. Hortêncio walondolwele’mba, “Bukine bwa mu Baibolo bwankwashishe kutemwa balwanyi bami. Naishile kuyuka’mba mu kulwa nkondo, nalengelengatu mambo kwi Yehoba, mambo aye Lesa waamba’mba, kechi twafwainwa kwipaya mukwetu ne. Pa kumwesha buno butemwe, napimpwile ndangulukilo yami kabiji ne kuleka kumona bantu amba balwanyi bami.”
Ano mashimikila a kine mu bwikalo apana kimwesho kya kuba’mba kufunda Baibolo kine kuleta mutende. Kino kechi kya kukumya ne. Ngauzhi Isaya waambile’mba, paji bingi kukwatankana pakachi ka kufunda ko apana Lesa ne mutende. Aye waambijile jimo kuba’mba: ‘Baana bobe bonse bakebafunjisha kwi amiwa Yehoba; kabiji bakekala na mutende wa kine kine.’ (Isaya 54:13) Uno yenka ngauzhi wamwenejile jimo kimye bantu ba mu mikoka yonse kyo bakakungulukila ku bupopweshi bwa kine bwa kupopwela Yehoba Lesa ne kufunda mashinda anji. Kika kikafumamo? “Abo bakabundanga mapoko abo ne kwialula ke bya kujimako, ne mafumo abo bakealula ke mapoko a kutokeshako mu bichi; mukoka umo kechi ukasumbwila mpoko mukoka mukwabo ne, kabiji kechi bakafundanga bya kulwa nkondo jibiji ne.”—Isaya 2:2-4.
Kwesakana na buno bungauzhi, Bakamonyi ba kwa Yehoba babena kwingila uno mwingilo wa kufunjisha bantu mu ntanda yonse awo wakwasha kala bantu bavula kushinda lupato mambo ko kene kashiki kabena kuleta makondo.
Mulaye wa Ntanda ya Mutende
Kununga pa kupana lufunjisho, Lesa waikajika ne kafulumende nangwa’mba “bufumu” bwakosa bukaleta mutende mu ntanda yonse. Kya kine, Baibolo yamulumbulula Kalama watongolwa wa Lesa, Yesu Kilishitu, amba ‘Mfumu wa Mutende.’ Kabiji yatwajijila na kwitubula mu bukishinka kuba’mba, “bufumu bwanji bukayanga na kubaya kikupu kabiji mutende ye akaleta kechi ukapwa ne.”—Isaya 9:6, 7.
Ñanyi mulaye ye tuji naye wa kuba’mba bukalama bwa kwa Kilishitu bukapwisha pelu makondo onse? Ngauzhi Isaya watwajijila kwamba’mba: “Mukoyo wa Yehoba wa mabumba ye ukebifikizha bino bintu.” (Isaya 9:7) Lesa uji na nkebelo yanji ne bulume bwa kuleta mutende wa myaka. Yesu uji na luketekelo lukatampe mu uno mulaye. O ene mambo o afunjishe baana banji ba bwanga kulombela Bufumu bwa Lesa amba bufike kabiji amba kyaswa muchima wa Lesa kyubiwe pano panshi. (Mateo 6:9, 10) Kimye luno lulombelo lwa kufuma panshi ya muchima kyo lukakumbulwa, kechi kukekalapo nkondo jibiji panopantanda ne.
[Tubyambo twa mushi]
a Umvwe mukeba kuyukisha ne kwikala na kishinka kuba’mba tubena kwikala mu moba a kupelako, monai kitango 11 mu buku wa Kuyuka Kutangijila ku Bumi bwa Myaka, wanembwa na Bakamonyi ba kwa Yehoba.
[Kipikichala pa peja 5]
Kufunda Baibolo kuleta mutende wa kine