Kukeba Kafulumende Wawama
Wamba pa bya bumulwila ntanda mo bibena kumwekela mu Pakistani, aye Ghulam Umar, waambile’mba: “Kutambula bwana bwa bene mu byalo kwaleta makatazho mu ntanda yonse a kuba byalo kimo kimo kechi bibena kukonsha kwiapwisha ne. Kwingijila pamo ntanda yonse, jo jonka jishinda ja kumona mwa kubila na makatazho apitamo bantu.”
BINTU byavula byubiwa mu ntanda ano moba byapusana bingi na biketekela bantu byo kyafwainwa kwikala. Bintu byavula bingi, mino bantu monka bayanjilatu na kukeba kajo. Kino kimye kyasampuka makompyuta, kyo kyonka kimye kyaikala na bantu bavula bafunda sukulu kufika palepa kukila kala, pano monka bashupikilwa pa kuba’mba batwele nkito yalumbuluka. Nangwa kya kuba bantu bamweka nobe bakasuluka kukila kimye kyonse kunyuma, bavula bekalatu bapopomenwa ne kwikala babula kuzhikijilwa. Twakonsha kumona bintu byawama bingi, pano bujimbijimbi ne bungubabibi mu bwikalo bwa bantu monka bwaletela buyanji.
Makatazho abena kupitamo bantu avula bingi kya kuba kyalo kimo nangwa byavula kechi byakonsha kwiapwisha ne. Bashayuka bamona bintu mo byaikela, beya kumona amba ntanda yonse pa kuba’mba ikale mutende kabiji yazhikijilwa, byalo byonse byafwainwa kukwatankana ne kutangijilwa na kafulumende umo. Kya kumwenako, Albert Einstein waitabizhe mulanguluko wa uno mutundu. Mu 1946, waambile na mukoyo amba: “Amiwa naitabila namba bantu bavula mu ntanda bakeba kwikala mutende kabiji bakasuluka . . . Mutende ye bakeba wakonsha kwikalakotu poso umvwe kwaikala kafulumende ubena kulama ntanda yonse.”
Kufuma kimye kyaambiwe bino byambo, pabapite ke myaka makumi atanu, mutende ukeba bantu kechi wamweka ne. Pa kwamba pa makatazho amwekele mu kitota myaka kya bu 21, byambo bimo bya mu pepala wa byambo wa Le Monde wa mu Paris, France, byaambile’mba: “Kikebewa kwikala na kafulumende wa ntanda yonse uji na bishina byawama bya kulengelapo mizhilo, kabiji uji na bantangi, ne bije bya bunchibamambo, wafwainwa kwiya bukiji bukiji konse mwaya ntanda kwaikala bantu babena kwiipaya mu bisho byabo. Kabiji kyafwainwa ne kwitaba mulanguluko wa kuba’mba, Ntanda yonse kyalotu kimo.” Ñanyi nangwa ki ka kiji na ngovu ne bulume bwa kukonsha kuleta kino pa kuba’mba bantu baikala bwikalo bwa mutende kulutwe?
United Nations Nyi?
Bantu bavula baketekela kipamo kya United Nations kuleta mutende wa ntanda yonse. Abya United Nations ye kafulumende wakonsha kuleta mutende wa kine ne luzhikijilo ku bantu mu ntanda nyi? Kwakubula nangwa kuzhinaukatu ne, kine byambo bya mulambisha bya bumulwila ntanda monka byaambiwa byumvwanyika nobe bikobiwa. Kya kumwenako, byambo bya “Millennium Declaration” (kulayañana byaambiwe mu 2000) na Kibese kimo kya United Nations, byashimwinwe’mba: “Tusakwingilanga bingi na ngovu kukasulula bantu betu ku nkondo, kana ya mulwabo bene nyi, inyi kana ya pakachi ka Byalo, yaipaya bantu kukila pa 5 milyonyi mukachi ka myaka jikumi yapitapo.” Mbila ya uno mutundu yalengela kipamo kya United Nations kutakaikwa ku bantu bavula, kabiji bekipele ne kilambu kya Nobel Peace Prize mu 2001. Kabiji mu kupana mushingi ku kipamo kya United Nations, Kometi ya Norwegian Nobel yalumbulwile amba: “Jishinda ja kuletelamo mutende ne kukwatankana ntanda yonse, ke kupichilatu mu kipamo kya United Nations kwapwa.”
Nangwa kya kuba kuji byonse bino, nanchi kipamo kya United Nations kyalengelwe mu 1945, kyamwesha kuba’mba ye kafulumende wakonsha kuleta mutende wa kine kabiji wa myaka ne myaka mu ntanda yonse nyi? Ine, mambo a kuba bamembala bakyo na mambo a lwiso ne kukeba bifulo bya kulama byalo, bachibankanya kwibikako kwakyo kwa kukeba kwingila. Mukulumpe witabizha byambo byafwainwa kulupulwa mu pepala wa byambo umo waambile mweno ya bantu bavula amba, kipamo kya United Nations “kyambatu” ne kuba’mba “kyubatu monka kyabonkomena pa makatazho o bekokolakotu myaka ne myaka kwa kubula kwiapwisha ne.” Jipuzho jashala ke ja kuba’mba: Nanchi juba jimo byalo byonse panopantanda bikakwatankana nyi?
Baibolo walumbulula kuba’mba kuno kukwatankana katatakatu kukekaleko. Nanchi kino kikobiwa byepi? Kabiji ñanyi kafulumende ukekileta? Mwane tangai mutwe walondelapo mutane mikumbu.
[Kipikichala pa peja 3]
Einstein waitabizhe mulanguluko wa kwikala na kafulumende umo wa ntanda yonse
[Byambo bya Muntu Ungi]
Einstein: U.S. National Archives photo