Nanchi kya Kine Bantu Bajingako mu Moba Anembejilwengamo Baibolo Baikalanga Myaka Yavula Nyi?
BA JEANNE LOUISE CALMENT bafwile pa 4 August, mu 1997 mu muzhi mo bakomejile waikela ku kabeta ka bulenge musela wa kyalo kya France. Bafwile na myaka 122!
Kununguluka mu bya sayansi, mu kulama bulongo butuntulu bwa mubiji ne bipamo bikwabo bibena kukwasha bantu kwikala myaka yavula. Bino bantu bachechetu bo bekala myaka kukila pa 100. O ene mambo bantu o bakuminya umvwe umo waikala myaka yavula byonka byaikele ba Calment.
Baibolo waamba’mba kala bantu baikalanga myaka yavula bingi, bamo kwashalangatu pacheche kufikizha myaka kiumbi kimo. Nanchi bino, bishimitu nyi, inyi bya kine? Nanchi kya kine bantu bajingako mu moba anembejilwengamo Baibolo baikalanga myaka yavula nyi? Kabiji mambo ka o twafwainwa kutelako muchima lelo jino?
Bantu Baikajile Myaka Yavula pa Ntanda
Buku wa Ntendekelo waamba pa banabalume batanu na babiji baikajile myaka kukila pa 900, bano bonse basemekelwe Muyulo wa Nowa saka akyangye kufika. Bano ke ba Adama, Seta, Enoshi, Kenana, Yaleda, Metusela ne Nowa. (Ntendekelo 5:5-27; 9:29) Pa bano bantu, bamo kechi bayukanyikwa ku bantu bavula ne, bino bano bonse bajinga mu bisemi bitanshi jikumi kufuma palengejilwe muntu mutanshi. Metusela ye wayukanyikwa pa bantu baikajile myaka yavula, waikajile myaka 969!
Baibolo watongolapo ne bantu bakwabo 25 baikajile myaka yavula kukila myaka ikala bantu mu ano moba. Bamo baikajile myaka 300, 400, bakwabo ne 700 nangwa kukilapo. (Ntendekelo 5:28-31; 11:10-25) Bavula bakana kwitabila ano mashimikila a bantu baikajile myaka yavula pa ntanda amba bishimitu. Nanchi ibyo nyi?
Bishimitu nyi, Inyi Mashimikila a Kine?
Kwesakana na byambo byanembele kipamo kimo kya mu kyalo kya Germany, kyaswishishe kuba’mba ba Calment bo twakwambapo baikele ino myaka byonka byo “baambile abo bene.” (Max Planck Institute for Demographic Research) Bamo baambile bino bishinka ke balongo babo bajingako kimye kyaubiwe byobyo bintu. Byo baambile byaswañene na byajinga mu mapepala a kafulumende, a chechi ne mu mapepala a byambo ne mu byanembwa bya kipamo kibala bantu. Nangwa kya kuba kechi bayukile byonse ne, bishinka byo bataine byamwesheshetu patoka kuba’mba ino myaka yoyo baikele pa ntanda.
Pano kiji byepi na mashimikila a mu Baibolo? Nanchi twafwainwa kwiaketekela nyi? Ee! Nangwa kya kuba bishinka byonse kechi biji mu mabuku a ku kyalo ne, bino bishiino bijipo bimwesha’mba Baibolo waluñama mu bya mpito,mu bya sayansi ne mu ndonda ya bikota byanembwamo.a Kechi twafwainwa kukumya ne, mambo Baibolo mwine waamba’mba: “Lesa wamba bya kine nangwa kya kuba bantu bonse baikala ke ba bubela.” (Loma 3:4, Baibolo wa Contemporary English Version) Baibolo byo aji buku ‘wanembeshiwa kwi Lesa,’ kechi mwakonsha kwikala bishimi ne.—2 Timoti 3:16.
Mosesa bamunemekele bingi kala, bamutangijile kwi Yehoba Lesa kunemba mabuku atanshi atanu na abiji a mu Baibolo. Bayudea bamumona’mba ye mukulumpe wa bafunjishi. Ba Mozilemu abo bamumona amba ye ngauzhi mukatampe. Pakuba bena Kilishitu bamona Mosesa amba waimenangako Yesu Kilishitu. Nanchi mwakonsha kulengulula mashimikila anembele muntu ye banemeka bibye nyi?
Nanchi Babalanga Myaka mu Jishinda Japusanako Nyi?
Bamo bamba’mba kala moba beabalanga mu jishinda japusanako, ñondo umo yeye batelanga’mba mwaka. Buku wa Ntendekelo umweshatu patoka kuba’mba bantu ba kala babalanga moba byonkatu byo tubala lelo jino. Akitwayai tumone byakumwenako bibiji. Mu jishimikila ja Muyulo wajinga mu moba ajingako Nowa tutangamo kuba’mba Nowa wajinga na myaka 600 “mu ñondo wa bubiji, mu juba ja bujikumi na atanu ne abiji.” Jishimikila jatwajijila amba, ntanda yayujile mema moba 150 kabiji “mu ñondo wa butanu na bubiji, pa juba ja bujikumi na butanu ne bubiji, bwato bwashikamine pa mitumba ya Alalata.” (Ntendekelo 7:11, 24; 8:4) Onkao mambo, pa bañondo batanu, kufuma pa 17 mu ñondo wabubiji kifika pa 17 mu ñondo wa butanu na bubiji, afikile moba 150. Baamba’mba ñondo umo ye wajinga mwaka umo kechi baji na bishinka ne, babepatu.
Pano twayai tumone kya kumwenako kya bubiji. Kwesakana na byaamba Ntendekelo 5:15-18, Mahalalela wasemene mwana wamulume saka aji na myaka 65, kabiji waikele myaka 830 ne kufwa wafwile saka afikizha myaka 895. Munkananji wamulume aye Enoka naye wasemene mwana wamulume saka aji na myaka 65. (Ntendekelo 5:21) Umvwe ñondo umo ye wajinga mwaka, ko kuba’mba bano banabalume babiji inge basemene baana saka baji na myaka itanu. Nanchi kine kyakonsha kwikala bino nyi?
Bamfunji ba bya kupoyapoya betabizha kuba’mba bantu batongolwa mu Baibolo kya kine baikajile myaka yavula pa ntanda. Baibolo waamba’mba mushakulu Abalahama wafumine mu muzhi wa Ula ne kuya mu muzhi wa Halana, kepo ayile ku kyalo kya Kenana ko ashinjile Kedolaoma mfumu wa bena Elama. (Ntendekelo 11:31; 12:5; 14:13-17) Byo batana bimwesha kuba’mba bano bantu baikalanga mu ano mapunzha. Bamfunji ba bya kupoyapoya baambapo ne pa byajinga ano mapunzha ne bisho bya bantu bajingako mu moba ajingako Abalahama. Byo kiji kuba’mba ano mashimikila aamba pe Abalahama a kine, abya twakonsha kuzhinauka kuba’mba waikajile myaka 175 nyi?—Ntendekelo 25:7.
Onkao mambo, kechi twafwainwa kuzhinauka byaamba Baibolo kuba’mba bantu ba kala baikalanga myaka yavula ne. Bino mwafwainwa kwishikisha kuba’mba: ‘Mambo ka o kyanemena kuyuka inge bano bantu baikele myaka yavula nangwa ne?’
Ne Anweba Mwakonsha Kwikala Myaka Yavula!
Bantu bajingako Muyulo saka akyangye kufika byo baikajilenga myaka yavula, kimwesha kuba’mba mubiji wa muntu wakonsha kwikala myaka yavula bingi. Bya kulengalenga byaiyamo byalengela basayansi kupesapesa mubiji wa muntu byo aji ne byo alengwa mu jishinda ja kukumya jilengela mubiji kwiwamisha mwine. Kino kibalengela kushiinwa’mba muntu wakonsha kwikala myaka ne myaka. Shayuka wa bya michi aye Tom Kirkwood waambile’mba: “Kechi twayuka kilengela bantu kukota ne.”
Bino kwi Yehoba Lesa kukota kechi kintu kyakatazha ne, kabiji kechi wakonsha kukankalwa kwikupwisha ne. Lesa byo alengele muntu mutanshi, Adama, wajinga walumbuluka kabiji Lesa wakebelenga bantu kwikala myaka ne myaka. Kyataminekotu, Adama wasatukijile Lesa. Kyafuminemo walengele mambo kabiji kyamulengejile kwikala mbulwakulumbuluka. “Bundengamambo byo bwatwelele panopantanda ku muntu umo, ne lufu nalo lwatwelele na bundengamambo, kabiji byonkabyo ne lufu lwakumbene ku bantu bonse, mambo bonse balengele mambo.” (Loma 5:12) Mu bino byambo mo muji kishinka kyakankalwa kuyuka ba sayansi. Na mambo a bubi ne bumbulwakulumbuluka kyokyo tukolelwa, kukota ne kufwa.
Bino Lesa kechi waalula mulanguluko wanji ne. Pa kuba’mba amweshe kino, wapaine Mwananji Yesu Kilishitu kwikala kitapisho kya bukuzhi pa kuba’mba bantu bakekale balumbuluka ne kwikala na bumi bwa myaka. Baibolo wamba’mba: “Mambo mo bafwila bonse mwi Adama, mo monka mo bakamwena bumi bonse mwi Kilishitu.” (1 Kolinda 15:22) Bantu bajingako Muyulo saka akyangye kwiya balumbulukileko kukila atweba lelo jino, kyokyo baikelanga myaka yavula pa ntanda. Pano atweba lelo jino tuji mu moba akafikilamo mulaye wa Lesa. Katatakatu bumbulwakulumbuluka ne bubi bikapwe, kabiji bantu kechi bakakotanga ne kufwa ne.—Isaya 33:24; Titusa 1:2.
Pano mwakonsha kwikala byepi ano mapesho? Kange mulangulukenga’mba byalaya Lesa bishimitu ne. Yesu waambile’mba: “Aye waumvwa mambo ami, ne kumwitabila aye wantuma uji na bumi bwa myaka.” (Yoano 5:24) Onkao mambo, fundainga Baibolo ne kuba byo mufunda. Umvwe mwauba bino mukalondela byaubile bantu baambilepo mutumwa Paulo bateleko muchima “ne kwitujila jimo kitendekesho kyawama kya myaka ikeya, namba bakwachishe ku bumi, bonkabwa bwa kine kine.” (1 Timoti 6:19) Mwakonsha kwikala na luketekelo lwa kuba’mba Lesa walengejile bantu batongolwa mu Baibolo kwikala myaka yavula ne anweba wakonsha kwimulengela kwikala myaka ne myaka!
[Tubyambo twa mushi]
a Umvwe mukeba kuyukilapo byavula, monai buku wa The Bible—God’s Word or Man’s? wanembwa na Bakamonyi ba kwa Yehoba.
(For fully formatted text, see publication)
1000
969 METUSELA
950 NOWA
930 ADAMA
900
800
700
600
500
400
300
200
100 BANTU BA MU ANO MOBA
MYAKA