Baibolo—Mambo ka o Kwaikela Mabaibolo Avula?

Mambo ka ano moba o kwaikela Mabaibolo avula? Nanchi Mabaibolo o batuntulula katataka emukatazha kumvwisha byaamba Baibolo nyi? Kuyuka ene mambo o batuntulwila ano Mabaibolo, kwakonsha kwimukwasha kusala Baibolo ye batuntulula bulongo.

Ñanyi wanembele Baibolo kabiji kimye ka?

BAIBOLO MUTANSHI

Baibolo uji mu bipungu bibiji. Kipungu kitanshi kiji na mabuku 39. Mu ano mabuku muji “byambo byafumine kwi Lesa.” (Loma 3:2) Lesa waingijishe mupashi wanji wazhila kukwasha banabalume bakishinka kunemba Baibolo pa myaka nobe 1,100 kufuma mu 1513 B.C.E. kufika nobe mu 443 B.C.E. Mabuku aji mu kino kipungu anembelwe mu Kihebelu kabiji atelwa’mba Binembelo bya Kihebelu nangwa amba Lulayañano lwa Kala.

Kipungu kya bubiji kiji na mabuku 27, ano mabuku nao ke “mambo a Lesa.” (1 Tesalonika 2:13) Lesa waingijishe baana ba bwanga bakishinka ba kwa Yesu Kilishitu kunemba ano mabuku pa myaka nobe 60 kufuma nobe mu 41 C.E. kufika mu 98 C.E. Ano mabuku beanembele mu Kingiliki kabiji atelwa’mba Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu nangwa amba Lulayañano Lupya.

Bino bipungu byonse biji na mabuku 66 kabiji o mabuku aji mu Baibolo, byambo byawama Lesa byo anembela bantu. Pano mambo ka o batuntulwijile Mabaibolo akwabo? Bishinka bisatu byalondelapo byo byalengejile amba batuntulule mu milaka ikwabo.

Kukwasha bantu kutanga Baibolo mu mulaka wabo.
Kufumyamo byambo byabikilemo bantu batuntulwilenga Baibolo ne kubwezhamo byambo byajingamo mu Baibolo mwine mutanshi.
Kunemba mu mulaka wapeela kumvwa.

Monai byo balondejile bino bishinka bisatu pa kutuntulula Mabaibolo atanshi abiji.

BAIBOLO WA KINGILIKI WA SEPTUAGINT

Pa myaka nobe 300 Yesu saka akyangye kwiya pano pa ntanda, bashayuka ba Bayudea batendekele kutuntulula binembelo bya Kihebelu mu mulaka wa Kingiliki. Uno Baibolo wa Kingiliki bamutelanga amba Septuagint. Mambo ka o bamutuntulwijile? Bamutuntulwile pa kuba’mba bakwashe Bayudea babujile kuyuka Kihebelu baambanga Kingiliki kuba’mba bomvwishenga “binembelo byazhila.”—2 Timoti 3:15.

Baibolo wa Septuagint wakwashishe bantu babujile Bayudea ne bantu baambanga Kingiliki kuyuka byaamba Baibolo. Mambo ka? Shayuka aye W. F. Howard waambile’mba: “Kutendeka mu myaka kitota kitanshi, uno Baibolo batendekele kumwingijisha mu Kipwilo kya bena Kilishitu, kabiji bamishonale bayanga mu mashinagoga na kumwesha bantu ne ‘kwibashiina na binembelo amba Mesiasa wajinga Yesu.’” (Byubilo 17:3, 4; 20:20) Bino byo papichile moba, Bayudea bavula balekele “kwingijisha Baibolo wa Septuagint,” kwesakana na byaambile shayuka aye F. F. Bruce.

Baana ba bwanga ba kwa Yesu batwajijile na kutambula mabuku a Binembelo bya bwina Kilishitu bya Kingiliki. Ano mabuku ne mabuku a mu Baibolo wa Septuagint beabikile pamo ne kulenga Baibolo umo kufuma mu Binembelo bya Kihebelu. Uno ye Baibolo yense ye tuji nanji kufika ne lelo jino.

BAIBOLO WA LATIN VULGATE

Byo bapwishishe kutuntulula uno Baibolo saka papita ne myaka nobe 300, shayuka wa bya bupopweshi aye Jerome watuntulwile Baibolo mu Kilatini, ye batendekele kutela’mba Latin Vulgate. Kwajinga Mabaibolo avula o batuntulwile mu Kilatini. Pano mambo ka o batuntulwijile mukwabo? Jerome wakebelenga “kuwamisha po babujile kutuntulula bulongo, kuwamisha po balubankenye, byambo byo babikilemo ne byo bafumishemo.” Bino byo byaamba Baibolo wa The International Standard Bible Encyclopedia.

Jerome wawamishe ponse po balubankenye pa kutuntulula. Bino byo papichile myaka, bashayuka ba bupopweshi balengejile bantu kuleka kwingijisha uno Baibolo. Baambile kuba’mba Baibolo wa Latin Vulgate ye Baibolo wawamatu wafwainwa kwingijisha bantu kabiji batwajijile kutundaika bantu kuba bino pa myaka yavula. Bakankelwe kukwasha bantu kumvwa byaamba Baibolo. Bebabuujilenga’mba Baibolo wa Vulgate wakatazha bingi kumvwa mambo pa kupitapo kimye bantu bavula kechi bayukile mulaka wa Kilatini ne.

BATUNTULWILE MABAIBOLO AKWABO AVULA

Pa kyo kya kimye, bantu batwajijile kutuntulula Mabaibolo akwabo nabiji wa Peshita wa mu mulaka wa Kisilya nobe mu kitota kya myaka kya butanu C.E. Bino byo kyafikilenga mu kitota kya myaka kya bu 14, baingijile bingi na ngovu kutuntulula Binembelo mu milaka ikwabo yamba bantu pa kuba’mba bebakwashe.

Kitota kya myaka kya bu 14 byo kyayilenga na kupwa, John Wycliffe waikalanga mu England watendekele kutuntulula Baibolo mu mulaka wa Kizungu wayukile bantu ba mu kyalo kyanji. Panyuma ya bino, Johannes Gutenberg byo ataine mashinda a kupulinchilamo, kino kyalengejile bashayuka batuntulwilenga Mabaibolo kwiasampanya mu milaka yavula yaambanga bantu mu Europe.

Byo batuntulwile Mabaibolo avula a mu Kizungu, bakajimbuluzhi batendekele kukanya kutuntulula Mabaibolo mu milaka ikwabo. Shenyenye wayuka mulaka wa Kizungu aye John Lewis wajingako mu myaka kitota kya bu 18 waambile’mba: “Mulaka upimpulwa pa kupitapo kimye, onkao mambo kyanema kupituluka mu Mabaibolo o batuntulwile kala ne kwingijisha mulaka ubena kwamba bantu ne kwibakwasha kumvwisha.”

Lelo jino, kuji bintu byavula byakonsha kukwasha bashayuka ba Baibolo kupituluka mu Mabaibolo o batuntulwile kala. Bayuka milaka ya kala yo baingijishe pa kutuntulula Baibolo kabiji baji na ma manyusikilipiti a Baibolo o batuluka. Bino byonse bibakwasha kuyuka byambo biine byajinga mu Baibolo mutanshi.

Onkao mambo, kyanema bingi kutuntulula Mabaibolo a katataka. Nangwa byonkabyo, twafwainwa kujimuka bingi na Mabaibolo abena kutuntulula bantu.a Umvwe kya kuba kutemwa Lesa ko kubena kulengela bantu kutuntulula Mabaibolo a katataka, ko kuba’mba twakonsha kumwenamo bingi mu mingilo yo babena kuba.

Inge mukeba kutanga Baibolo wa mu mulaka wenu pa intaneti nangwa pa kiñambañamba kyenu, yai pa www.jw.org. Chintai pa MABUKU > BAIBOLO.

a Monai mutwe wa kuba’mba “Cinshi Cingamwafwa Ukusala Baibolo Iyo Bapilibula Bwino?” mu Kyamba kya Usopa kya Kibemba kya May 1, 2008.

JIZHINA JA LESA JAZHILA JITANWA MU BAIBOLO

Jizhina ja Lesa mu manyusikilipiti a Septuagint mu moba ajingako Yesu

Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya waingijisha jizhina jazhila ja Lesa ja kuba’mba Yehoba mu Binembelo bya Kihebelu ne mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu. Mu Mabaibolo avula, jino jizhina ja Lesa bejifumyamo. Bino baingijishatu jizhina ja mushingi ja “Nkambo.” Bantuntuluzhi bamo bamba’mba jizhina ja Lesa mu bisopelo bya Tetragrammaton bya (YHWH), kechi jajinga mu Baibolo wa Kingiliki wa Septuagint ye batuntulwile kufuma mu Binembelo bya Kihebelu ne. Nanchi kya kine jino jizhina kechi jajingamo nenyi?

Mu kitota kya myaka kya bu 20, bataaine bipimvwa bya Baibolo wa Septuagint byajingako mu moba a kwa Yesu kabiji muji jizhina ja Lesa jazhila janembwa mu bisopelo bya Kihebelu. Pa kupitapo kimye, bakopolwelenga bafuminyemo jizhina ja Lesa ne kupingizhapo kyambo kya Kyʹri·os, kyambo kya Kingiliki kilumbulula’mba “Nkambo.” Mu Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya babwezhamo jizhina ja Lesa ponka po jajinga mu Binembelo.

NANCHI MU BAIBOLO BABIKAMO BYAMBO BIKWABO NYI?

Muvungilo wa Isaya ye bataaine pa Kalunga Kafwa waikala myaka 2000. Byambo biji mu uno muvungilo byo biji ne mu Baibolo lelo jino.

Batuntulwilenga Baibolo bajinga bambulwa kulumbuluka. Nangwa byonkabyo, kubula kulumbuluka kechi kwalengejile kupimpula Baibolo ne. Buku wa Our Bible and the Ancient Manuscripts waamba’mba, “kechi twafwainwa kuzhinauka bintu byaitabilamo bena Kilishitu ne.”

Bantuntuluzhi Bayudea bebikileko bingi kutuntulula bulongo Baibolo. Buku wa Second Thoughts on the Dead Sea Scrolls waamba’mba, “Banembeshi Bayudea bajingako mu kimye kya bena Kilishitu batanshi bakopolwele ne kupitulukamo jikwabo mu binembelo bya Kihebelu pa kuba’mba babule kubikamo milanguluko ingi.”

Muvungilo wa Isaya ye betaine pa Kalunga Kafwa waikala myaka 1,000 kukila mivungilo ikwabo. Pano ino mivungilo ipasha byepi na byambo biji mu Baibolo ano moba? Buku wa A History of the Bible waamba’mba: “Mu ino mivungilo kechi babikilengamo byambo bya katataka nangwa kwibifumyamo ne.”

Bantuntuluzhi babujile kutako muchima pa kukopolola bapimpwilenga mikuku ne byambo. Bino babena kutaana po balubankenye pa kutuntulula Baibolo ne kuwamishapo. Buku wa The Books and the Parchments waamba’mba: “Kafwako buku mu ntanda uji na bishinka nobe Baibolo wa Lulayañano Lupya ne.”

Buku wa A History of the Bible waamba’mba: “Bantu bakeba kwikala bena Kilishitu bafwainwa kushiinwa amba ano Mabaibolo a kine nangwa kya kuba beakopolwele bimye byavula ne kwiapulinta mu Europe kabiji byambo bijiimo bipasha bingi na byambo bya mu Baibolo byajinga pa mambanga a ku Ijipita.”

Nanchi mu Baibolo babikamo byambo bikwabo nyi? Ine, kechi babikamo ne.