Byalenga Lesa Bitufunjishapo Ka?

“Shikishai banyama, ne abo basakwimufunjisha; ne bañonyi bapitañana mwiulu, ne abo basakwimubuula. Nangwa tajishai ntanda, ne ayo isakwimufunjisha; Ne masabi a mu kalunga ka mema nao asakwimubuula.”—YOBA 12:7, 8.

MU ANO MOBA bashayuka ba sayansi balenga bya kulengalenga bafunjilako bintu byavula bingi ku byalengwa bijimwa ne banyama. Babena kufunda ne kulanguluka languluka pa bingila bilengwa na Lesa ne kumonapo mashinda mo bakonsha kulengelamo bintu bipasha na bino bilengwa byo babena kumona ne kumonapo mashinda amo a kuwamishishamo minkinyi pa kuba’mba ingilenga bulongo. Byo musakulangulukanga pa bino bilengwa mwafwainwa kwishikisha anweba bene amba: ‘Ñanyi wafwainwa kutambwila lukumo ne munema pa bino bilengwa?’

Byo Tufunjilako ku Towelo twa Jisabi Jitelwa’mba Whale

Ñanyi bintu balenga madeke byo bafunjilako ku jisabi jitelwa’mba humpback whale? Bafunjilako bintu byavula bingi. Jisabi ja humpback inge jikatampe jinema pepi na makilogalamu 30,000 pamotu na kinemenezhi kya motoka mukatampe ye bayuzhamo bipe kabiji jajita bingi. Jiji na towelo twalepa bingi. Jino jisabi jalepa mamita 12 kabiji japeela bingi inge jiji pa mema. Inge jibena kukeba kukwata kintu kya kuja, jifwenkela kuya peulu nobe jibena kwizhinga kabiji kuba bino kulengela tubilongolo nangwa tumasabi twavula kwiya pamo kepo jiteeta mu kanwa bukiji ne kwitumina.

Kintu kimo kikumisha bingi bashayuka ke kumona jino jisabi jajitakana byo jizhinga ne kuzhokoloka. Bataana kuba’mba ku towelo ko kuji bulume bwa jino jisabi. Kunsa ya tuno towelo kechi kwalezhima byonka biji byapi bya ndeka ne, bino pa mubiji wa jino jisabi paji mabamba atelwa mu kizungu amba tubercles.

Jino jisabi inge jibena kufwenka mu mema, towelo to twijilengela kuya ntonkwela mwiulu ne kubwela pa mema. Buku wa Natural History walumbulula’mba tuno tumabamba tuji ku towelo tukwasha jisabi kufwenka ne kuzhokoloka bulongo nangwatu kuya ntonkwela mwiulu ne kubwela pa mema. Inge towelo twa jino jisabi twabula mabamba, jino jisabi kechi jakonsha kufwenka nangwa kuzhokoloka mu mema ne. Mambo inge mema apitatu peulu ya towelo twa jisabi jabula mabamba kechi jakonsha kufwenka, kuya ntonkwela mwiulu ne kubwela pa mema ne.

Balenga bya kulengalenga bafunjilako ñanyi bintu ku jino jisabi? Umvwe byapi bya ndeke nabyo bebilengele na tuntu tuji nobe mabamba byonka biji towelo twa jisabi ja humpback whale, madeke inge kechi aponapona ne. Kabiji inge kipeela bingi kwiawamisha. Ba John Long baambile’mba katatakatu “tukamonenga madeke o balenga na byapi biji na mabamba byonka biji towelo twa jisabi jitelwa’mba humpback whale.”

Kulenga Byapi bya Ndeke Nobe bya Ñonyi Utelwa’mba Seagulls

Ibyo kuba’mba byapi bya ndeke bebilenga nobe byapi bya tuñonyi. Nangwa byonkabyo, bashayuka ba bya kulengalenga luno bayilako bingi palutwe mu kulenga byapi bya ndeke. Buku wa New Scientist waamba’mba: “Bashayuka ba pa sukulu mukatampe wa mu Florida balengele kadeke katumbuka kuya mwiulu ko bendesha kwingijisha limoti mwabula muntu. Kabiji akano kadeke katumbuka kuya mwiulu ne kubwela panshi byonka byuba ñonyi wa Seagull.”

Uno ñonyi uji na byapi bimulengela kwalulukila konse konse. Pa kulenga byapi bya kadeke ko bendesha kwingijisha limoti bakopela ku byapi bya uno ñonyi. Buku umo waambile’mba: “Mukachi ka kano kadeke muji ne ka kintu katelwa’mba motor kekalengela kwalulukila konse konse inge kaji mwiulu.” Tuno tudeke betulenga mu jishinda ja kuba’mba twakonsha kwimanatu pamo mwiulu kabiji twakonsha kupita pakachi ka bishimikwa byalepa bingi. Onkao mambo, bashilikale ba ku USA bakebesha bingi kulenga ndeke iji na byapi bya kwiilengela kutumbuka ne kuzhalulukila monse monse byonka byuba uno ñonyi. Bakebesha kulenga ndeke ya kwibakwashako kutaana byalo bikatampe biji na bilwilo byashinta ne byela bya nkondo.

Kukopela ku Tumaulu twa Mansobela Utelwa’mba Malengela

Bantu bafwainwa kufunjilako bintu byavula bingi ku banyama ba pano pa ntanda. Mansobela utelwa’mba malengela wenda paji ponse nangwatu pa lubumbulu patezhima nangwa ku musemi. Nangwatu kala kene kano kakilengwa kayukanyikilwe’mba kaji bingi na bulume bwa kwenda paji ponse. (Byambo bya Maana 30:28) Ñanyi kintu kilengela malengela kwenda paji ponse kwa kubula kupona?

Tuboya tuji mu maulu a malengela to tumulengela kulamata paji ponse. Tumaulu twako kechi tufumyapo tubintu tulengela kuba’mba tulamatenga ku lubumbulu ne. Bino mu tumaulu muji tuntu tucheche twikapa bulume bwa kulamata. Tuno tuboya tuji na bulume bulengela kuba’mba kalamatenga ponse po kanyanta. Atweba bantu kechi tujipo na buno bulume ne, o ene mambo o tukankelwa kukanjila pa lubumbulu. Bino tuboya tuji ku tumaulu twa malengela to tukwasha kukanjila pa lubumbulu kwa kubula kupona. Bashayuka bataana kuba’mba atwe tonka tuboya to tulengela ne kubula kupona nangwa kya kuba uji na kinemenezhi kyabaya.

Bashayuka bafunjilako ñanyi kintu ku tumaulu twa malengela? Bashayuka balengapo bintu bimo bilengela kintu kimo kulamata ku kikwabo kwa kubula kuzutuka nangwa kushinkuka ne. Pa kulenga bino bintu bakopejile ku tuboya tuji mu tumaulu twa malengela tumulengela’mba endenga kwa kubula kupona. Buku umo wa The Economist waambile’mba shayuka umo waambile’mba: “Inge kya kuba balengelepo bintu bilamata byonka bilamata tumaulu twa malengela byakonsha kwingilanga bingi bulongo kubukilako bantu mu kipatela kikatakata inge bamokoka.”

Bañanyi Bafwainwa Kutambwila Munema?

Kipamo kya National Aeronautics and Space Administration (NASA) babena kulenga maloboti akonsha kwenda nobe kaminye. Kabiji bashayuka ba mu Finiland abo balenga kala munkinyi uji na maulu atanu na jimo wakonsha kukanjila paji ponse kwa kubula lukatazho. Bakwabo nabo balenga bisapi biji na tubisapi tucheche twakonsha kuba byonkatu byuba nchacha ya mulemu yuba inge kyafika kisalo yashinkuka kufika mayoo yashinkika. Kampanyi kalenga myotoka kafuukulapo kutendeka kulenga myotoka iji nobe jisabi. Kabiji bashayuka bakwabo babena kukebakeba bishinka pa kibabulwa kya kolokofwa ku mema byo kimuzhikijila na mulanguluko wa kukeba kulengapo bintu bimo byapeela kabiji byakosa byakonsha kuzhikijila bantu.

Onkao mambo, bantu balenga bya kulengalenga bafunjilako mashinda avula bingi ku bintu byalenga Lesa. Shayuka umo waambile’mba ba sayansi “bakonsha kwingijisha ano mshinda pa kuba’mba balenge bintu bimo byo babena kukeba.” Ano mashinda o bakopela ku bilengwa na Lesa bealamina mu butala. Inge kya kuba muntu nangwa kampanyi baji na mulanguluko wa kulenga kintu bafwainwa kumunembesha ku butala mo balamina mashinda o bengijisha pa kulenga kintu. Shayuka umo waambile’mba: “Mashinda a bintu byo balenga o balamina mu butala beakopela ku bintu byalenga Lesa. Onkao mambo, bashayuka ba bya kulengalenga babena kukoseshatu kishinka kya kuba’mba ano mashinda o bengijisha beakopela ku bilengwa na Lesa.”

Nanchi ano mashinda alengelamo bintu bashayuka afumine pi? Balenga bya kulengalenga batemwa kwamba’mba ano mashinda afumine ku bintu bilengeletu abyo bine kala kene. Pakuba bashayuka bakwabo bamba byapusana na byamba bakwabo. Shayuka wa bya sayansi aye Michael Behe wanembele mu pepala wa byambo umo amba: “Mmwekelo ya bilengwa bimo yakonsha kulengela bantu kwambila mwapusana pusana, nabiji inge bamona ñonyi wenda, ulaba nangwa ufwooma nobe jimbata, bakonsha kwamba’mba jimbata.” Ñanyi kishinka kyaambilengapo Behe? “Inge kya kuba kilengwa kimo kipasha na kilengwa kikwabo kechi twafwainwa kwipwisha’mba kintutu kimo ne.”

Kwambatu kine, shayuka walengele kyapi kya ndeke kiikwasha kubula kuponapona wafwainwa kukeba kumunemeka. Kyo kimotu, muntu walengele bandeji nangwa kisapi nangwa motoka naye wakonsha kukeba kumunemeka. Kabiji muntu ukopela ku byalenga mukwabo kwa kubula luusa bamumona’mba ngivi.

Nanchi kijitu bulongo balenga bya kulengalenga kwamba’mba balondela mashinda o bakopela ku bintu bilengeletu bine nyi? Inge shayuka pa kulenga kintu ukopela ku kintu kikwabo, nga mwine walengele kintu kyo bakopelako ñanyi? Ñanyi wafwainwa kutambula munema, mutanshi kulenga kintu nyi, inyi wakopelako?

Mwine Wafwainwa Munema

Bantu bavula inge bayuka bishinka pa bintu byalenga Lesa baswa byambo byanembele nyimbi wa masalamo kuba’mba: “Anweba Yehoba, mingilo yenu byo yavulapo! Yonse mwiilenga na maana. Ntanda yakumbana na bintu byo mwalenga.” (Salamo 104:24) Wanembele Baibolo mukwabo aye Paulo naye waambile kintutu kimo. Wanembele’mba: “Byubilo [bya Lesa] bibula kumweka byamweka patoka kufumatu kimye kyo alengele ntanda, mambo bimwekela mu bintu byo alenga, ko kuba’mba bulume bwanji bwa myaka ne kuba’mba ye Lesa.”—Loma 1:19, 20.

Nangwa byonkabyo, bantu bavula banemeka Baibolo kabiji baitabila mwi Lesa bamba’mba Lesa waingijishe bintu bilengeletu bine kulengamo bintu biji pano pa ntanda. Nga Baibolo waambapo’mba ka?

[Mabulañano]

Nanchi ano mashinda avula awama alengelamo bashayuka bintu afumine pi?

[Mabulañano]

Ñanyi walengele bintu byonse?

[Kitenguluzha/Kipikichila]

Inge shayuka pa kulenga kintu ukopela ku kintu kikwabo, nga mwine walengele kyo kyo kintu kyo bakopelako ye ñanyi?

Bashayuka balenga byapi bya ndeke biilengela kutumbuka ne kuzhalulukila monse monse byonkatu byuba ñonyi wa seagull

Malengela kechi wikala na biko mu tumaulu twanji nangwatu ponse po anyanta kechi pashala panembeka tumaulu twanji ne. Kabiji tumaulu twanji tulamatatu ponse po anyanta kufumyakotu po bashitaula bintu biji nobe manyi. Balenga bya kulengalenga beseka kukopela byalengwa malengela

Byalengwa jisabi jimo byalengela balenga myotoka kufuukulapo kutendeka kulenga myotoka byonkatu biji jino jisabi

[Byambo bya Muntu Ungi]

Ndeke: Kristen Bartlett/University of Florida; tumaulu twa malengela: Breck P. Kent; jisabi ne motoka: Mercedes-Benz USA

[Kitenguluzha/Kipikichila]

BILENGWA BIJI NA MAANA A KISEMWA

Banyama bavula baji na “maana a kisemwa” kabiji benda kuya kwalepa ne kubwela ko baji kufuma kwa kubula kulubilamo. (Byambo bya Maana 30:24, 25) Akimonai bino bintu bibiji:

◼ Byenda tuzhengekene: Nanchi inge tuzhengekene twaya na kukeba kajo, tubwela byepi mo tulaala? Bashayuka ba sayansi bekala mu England bataana’mba tuzhengekene tusha bwema ne nteeta mo twapichila pa kuba’mba kitupeelele kubwela mo tulaala. Inge tuzhengekene tumo twalenga munkula kufuma mo tulaala, tusha kajishinda mwa kupichila. Buku umo walumbulwile’mba tuzhengekene tulenga tuno tumashinda pafwainwa bulongo. Jishinda mo tunengezhezha tuno tumashinda mwawama bingi mambo kwitukwasha kubula kulubilamo. Mambo tupichilatu monka mu kajishinda ko twaji kulenga. Mwingijila tuzhengekene kwitukwasha kuya na kukeba kajo ne kubwela kwa kubula kutaya kimye.

◼ Bikwasha bañonyi kubula kulubilamo: Inge bañonyi babena kuviluka betumpa ne kuya konse ko bakeba kwa kubula kulubilamo. Boba byepi bino? Bakeba bya kukebakeba bataana’mba bañonyi bayuka’mba babena kuya ku mpunzha ingi. Nangwa byonkabyo, buku umo walumbulwile’mba bulume bukoka bukwasha tuñonyi kechi kimye kyonse bwitutazhatu ku mpunzha kumo ne. Pano ñanyi bintu bikwasha bañonyi kubula kulubilamo inge bayapo ku mpunzha kumo? Javula bañonyi bapimpulapimpula tuntu twibakwasha kimye kyonse kuyuka inge juba jibena kuzhika. Javula pa kutumbuka, bañonyi batala kubena kuya na kuzhikila juba. Nangwatu inge juba ke jizhikile kukwabo kwesakana na bimye, kyamweka bañonyi bayuka inge ke kimye kya mayoo, kya mwela wa mebele, kya mashika nangwa ke kimye kya kisalo. Abino bintu byo bikwasha bañonyi kuyuka kwa kuya inge batumbuka.

Ñanyi wafunjishe tuzhengekene kubula kulubilamo inge twaya na kukeba kajo? Ñanyi wafunjishe bañonyi kubula kulubilamo inge baya ku mpunzha imo? Nanchi byaishilekotu bine nyi? Inyi kuji Mulenga wa maana wibafunjishe?

[Byambo bya Muntu Ungi]

© E.J.H. Robinson 2004