MWISAMBO WA MEPUZHO | FRÉDÉRIC DUMOULIN

“Nashiinwa Kuba’mba Kuji Mulenga”

Pa myaka kukila pa jikumi ba Frédéric Dumoulin baingila mingilo ya bushayuka bwa michi ya mu bipatela pa Sukulu Mukatampe wa Ghent mu kyalo kya Belgium. Kimye kimo baitabijile amba Lesa ufwako. Nangwa byonkabyo, ba Frédéric baishile kushiinwa amba Lesa ye walengele bumi. Lelo jino, ba Frédéric ke Bakamonyi ba kwa Yehoba. Banembi ba magazini wa Labainga! besambile nabo pa mingilo yabo ne lwitabilo lwabo.

Kimye kyo mwajinga banyike abya mwayangapo ku bupopweshi bumo nyi?

Ee. Bamama bajinga Bakatolika. Pano kimye kimo, natangile pa makondo a bupopweshi o balwile bantu betelanga’mba bena Kilishitu ne ba Mozilemu mu myaka ya kala, kabiji ne pa bakulumpe ba mu chechi byo bamanyikanga bantu. Bino byo natangile byandengejile kulengulula bupopweshi. Kabiji natangile ne pa bupopweshi bukwabo bwabula bwa bwina Kilishitu kabiji namwene kuba’mba nabo kechi bwawama ne. Kimye kyo najinga na myaka ya kusemwa 14, nalangulukile amba byubilo bya mazhikakanwa byo byavula mu bupopweshi bimwesha patoka kuba’mba Lesa ufwako. Onkao mambo, kimye kyo nafunjile lufunjisho lwa kuba’mba bilengwa bilengeletu bine, napwishishe mu muchima amba bintu byonse byaishilekotu bine.

Ñanyi bintu byalengejile amba mutemwe bya sayansi?

Byo nafikizhe myaka ya kusemwa 7, bampele kiñambañamba kyo bamwenako tubintu tucheche tubula kumweka na meso, kabiji kyo kyo nakaishanga kimye kyonse. Nekingijishangako ne kupesa pesa bilongolo, nabiji bipupulwa.

Ki ka kimulengejile kukeba kuyuka byatendekele bumi?

Kimye kyo nafikizhe myaka ya kusemwa 22, nasambakene mwanamukazhi shayuka wa bya sayansi wajinga Kamonyi wa kwa Yehoba. Uno mwanamukazhi waitabijile kuba’mba Lesa walengele bumi. Nakuminye bingi pa kumvwa bino. Nalangulukile’mba nsa kumushiina kuba’mba waitabila mu bya bubela. Pano kyo nakuminye ke kya kuba’mba wajinga na mikumbu ya mepuzho onse o najinga nao. Onkao mambo, nakebelenga kuyuka byavula pa bantu baitabila mwi Lesa.

Panyuma ya kupitapo bañondo bacheche, nasambakene Kamonyi mukwabo wayukile byavula pa michi ya mu kipatela. Namuswishishe kundumbulwila bintu byo aitabijilemo mambo nakebelenga kuyuka ene mambo bantu o baitabila mwi Lesa. Nakebelenga kumumwesha’mba byo aitabijilemo bya bubela.

Abya mwamushiine amba waitabijile mu bya bubela nyi?

Ine, nakankelwe kumushiina. Natendekele kupesa pesa mafunjisho aamba pa byatendekele bumi. Kyo nakuminye ke kya kuba’mba, ne bashayuka ba bya sayansi bamo bamba’mba tumaselo twa mu mubiji twalengwa mu jishinda ja kukumya bingi kya kuba’mba kechi twakonsheshe kwilengatu ato twine pano pa ntanda ne. Bamo balanguluka’mba ano maselo afumine mu lwelele. Kechi paji lukwatankano pa mafunjisho aamba pa byatendekele bumi ne.

Abya pajipo lufunjisho lumo lo betabizha bonse nyi?

Kya kukumya ke kya kuba’mba bashayuka ba bya sayansi bavula betabizha amba bumi bwafumine ku bintu bibula kupema kabiji bwatendekele mu jishinda jabula kuyukanyikwa bulongo. Bino natendekele kwiipuzha namba: ‘Inge kya kuba’mba kechi bayuka byatendekele bumi kwakubula Mulenga ne, abya, bashiinwa byepi amba bumi bwitendekejiletu bwine?’ Natendekele kulanguluka pa byaamba Baibolo pa byatendekele bumi.

Mwalangulukilepo byepi pa byaamba Baibolo?

Byo natendekele kufunda byavula mu Baibolo, natendekele kushiinwa kuba’mba byaamba Baibolo bya kine. Kya kumwenako, katataka papo bashayuka ba bya sayansi bataine bishinka bimwesha’mba jiulu, ntanda ne byonse bijimo biji na ntendekelo. Bino kyepelo kitanshi kya mu Baibolo, kyanembelwe kala papita ne myaka 3,500, kyaamba’mba: “Mu ntendekelo Lesa walengele bya mwiulu ne ntanda.”a Kabiji nataine kuba’mba byaamba Baibolo pa bya sayansi bya kine.

Nanchi kufunda bya sayansi kwimulengejile kukankalwa kwitabila mwi Lesa nyi?

Ine. Kimye kitanshi kyo naitabijile mwi Lesa, kyajinga kimye kyo nafunjilenga bya sayansi pa sukulu mukatampe pa myaka isatu. Kufikatu ne lelo jino, byonse byo mfunjilapo pa jishinda jalengelwamo bilengwa binshiina amba ko aji Mulenga.

Mwakonsha kwitubulako kya kumwenako kimo nyi?

Ee. Nafunda pa byo kikala mukachi ka mibiji inge muntu watoma michi yapusana pusana ne bintu bipendañana. Kintu kimo kimfika bingi pa muchima ke kumona bongo byo buzhikijilwa ku bintu byabula kufwainwa ne ku tulongolo tulengela bikola twenda mu mashi. Kuji luvimba lulengela mashi etu kubula kutwela mu maselo a ku bongo.

Mambo ka o kyaikela kya kukumya?

Pa myaka ya kunyuma, bashayuka bataine kuba’mba bintu byonse bitwela ne kwenda mu mashi bizhokoloka mu bibese byonse bya mubiji. Mo bibulatu kutwela ke mu longololo ne mu bongo. Nkumya bingi inge nalanguluka pa kino kishinka, mambo tumikotakota twavula bingi tutwala mashi ku maselo onse a mu bongo. Mashi o ovwa maselo onse a ku bongo, kabiji o apana kajo ku ano maselo ne mwela ye tupema. Onkao mambo, inge kya kuba’mba mashi atwela mu bongo, abya tulongolo twenda mu mashi tukankalwa byepi kutwela mu maselo a ku bongo? Pa myaka yavula, kino kintu kechi kyayukanyikilwe ne.

Nga luvimba luzhikijila bongo lwingila byepi?

Tumikotakota twa mashi twa tucheche tubula kumweka kechi tuji nobe mupaipi ubula kusumisha mema ne. Tuno tumikotakota twalengwa na maselo. Ano maselo apisha tulongolo ne tuntu tukwabo twenda mu mashi. Nangwa byonkabyo, maselo aji mu tumikotakota twa mashi twa ku bongo apusanako. Ano maselo alamankana bulongo. Bingila ano maselo ne byo alamankana ke kintu kimo kya kukumya bingi. Anengezhiwa mu jishinda ja kuba’mba mwela ye tupema, mwela watama ye tulupula pa kupema, ne kajo ka maselo bipitenga bulongo kufuma mu mashi ne kutwela mu bongo mu ndonda. Pano abya bintu bikwabo byabula kufwainwa kutwela mu bongo kechi bipita ne. Onkao mambo, luvimba lukanya mashi kuya ku bongo lwingila bingi bulongo ne kumona kuba’mba kafwako kintu kiji kyonse kyabula kufwainwa kyakonsha kutwela mu bongo ne. Kwi amiwa, luno lunengezho lwa kukumya kechi lwakonsha kwitendekelatu bunke ne.

[Tubyambo twa mushi]

[Mabulañano pa peja 10]

Nataine kuba’mba byaamba Baibolo pa bya sayansi bya kine.