Buku wa mu Baibolo Nambala 33—Mika
Nembi: Mika
Mpunzha ko Anembejilwe: mu Yuda
Kupwisha Kumunemba: mwaka wa 717 B.C.E. saka akyangye kufika ne
Kimye Mwamwekejile Bintu: nobe mu 777–717 B.C.E.
AKIFWANYIKIZHAI muntu wa maana, waingijila Yehoba mu bukishinka pa myaka yavula bingi. Kabiji akifwanyikizhai muntu wachinchika, wakonsha kwambila bantangi ba mu mukoka wanji amba: “Anweba mushikwa byawama ne kutemwako byatama, . . . kabiji musubako bikoba ku mibiji yabo.” Akifwanyikizhai muntu wikepesha, upana lukumo kwi Yehoba amba ye umulengela kwamba byambo byo amba kupichila mu mupashi wanji. Nanchi kechi mwakonsha kukeba kuyuka muntu wa uno mutundu nenyi? Kine, uno muntu wakonsha kwimubula bintu byavula ne mafunde anema bingi! Ngauzhi Mika wajinga muntu wa uno mutundu. Ne lelo jino tuji na jishuko ja kumvwa lujimuno lwanji lwawama mu buku watelwa na jizhina janji.—Mika 3:2, 3, 8.
2 Byonka byo kiji ku bangauzhi bavula, Mika mwine kechi waambiwapo kya kine mu buku wanji ne; byambo byo aambilenga byo byanemene. Jizhina ja Mika ke ngipipishilo ya jizhina ja Mikela (kulumbulula’mba: “Ñanyi Uji Nobe Lesa?”) nangwa’mba Mikaya (kulumbulula’mba: “Ñanyi Uji Nobe Yehoba?”). Wajinga ngauzhi mu kimye kya bukalama bwa ba Yotamo, Ahaza ne Hezekiya (777-717 B.C.E.), kabiji kyajinga kimye kimotu kyaikeleko ne bangauzhi bakwabo abo ba Isaya ne Hoseya. (Isa. 1:1; Ho. 1:1) Myaka yonse pamo yo aawijilemo kechi yayukanyikwa bulongo ne, pano bino kechi yakijile pa myaka 60 ne. Bungauzhi bwanji bwa konaunwa kwa Samaliya, bwafwainwa bwaawilwe uno muzhi saka akyangye konaunwa mu 740 B.C.E., kabiji buku yense wafwainwa wapwile kunembwa ku mpelo ya bukalama bwa kwa Hezekiya mu 717 B.C.E. (Mika 1:1) Mika wajinga ngauzhi wa ku muzhi wafumine mu muzhi wa Molesheta mu Shefela wajinga na mushiji wafuka ku muzhika bulenge bwa Yelusalema. Kwibijila bwikalo bwa ku muzhi kwamweshiwa mu bya kumwenako byo aingijishe kulumbulwilamo bishinka bya byo aambilenga.—2:12; 4:12, 13; 6:15; 7:1, 4, 14.
3 Mika waikelenga mu bimye byatama kabiji byanema bingi. Bintu byamwekelenga byamwesheshenga’mba konaunwa kwa bufumu bwa bena Isalela ne bwa bena Yuda kwajingatu pepi. Byubilo byatama ne kupopwela bankishi byatamijilengakotu mu bena Isalela, kabiji kino kyalengejile uno mukoka konaunwa ku bena Asilya, nobe mu kyonka kimye kya kwa Mika. Bena Yuda balekele kuba byawama byo baubilenga mu kimye kya bukalama bwa kwa Yotamo ne kulondela byubilo byatama bya bena Isalela mu kimye kya bukalama bwa bunsatuki bwa kwa Ahaza, kabiji mu kupita kwa kimye balekele kuba byatama mu kimye kya bukalama bwa kwa Hezekiya. Yehoba waimenye Mika kuba’mba ebajimuneko kyabaya bingi bantu banji pa lukabisho lo ebaletejilenga. Bungauzhi bwa kwa Mika bwasunshilenga pa bungauzhi bwa kwa Isaya ne Hoseya.—2 Mfu. 15:32–20:21; 2 Moba. bita. 27-32; Isa. 7:17; Ho. 8:8; 2 Ko. 13:1.
4 Kuji bishiino byavula bingi bimwesha bukine bwa buku wa Mika. Kimye kyonse Bayudea bamwitabizhanga kwikala pa mutanchi wa mabuku aitabizhiwa a Kihebelu. Yelemiya 26:18, 19 waamba byambo bintutu bimo byaambile Mika amba: “Ziona bakamujima nobe bujimi, kabiji Yelusalema ukaluka ke milumbatu.” (Mika 3:12) Buno bungauzhi bwafikizhiwe kya kine mu 607 B.C.E. kimye mfumu wa bena Babilona kyo akundwile Yelusalema kuba’mba ‘amonaune.’ (2 Moba. 36:19) Bungauzhi bukwabo bwa uno mutundu bwaambilenga pe Samaliya kuba’mba ukekala “ke mulumba wa mabwe uji mu bujimi,” nabo bwafikizhiwe. (Mika 1:6, 7) Muzhi wa Samaliya bamonawine ku bena Asilya mu 740 B.C.E. kimye kyo batwajile bantu ba mu bufumu bwa bena Isalela bwa ku kabeta ka ku buyeke mu buzha. (2 Mfu. 17:5, 6) Kabiji mukuya kwa moba uno muzhi bamushinjile kwi Alekasanda Mukatampe mu myaka kitota kya buna B.C.E. kabiji bamonawine ku Bayudea batangijilwenga na John Hyrcanus I mu myaka kitota kya bubiji B.C.E. Pa lonaiko lwapeleleko lwa muzhi wa Samaliya, buku wa The New Westminster Dictionary of the Bible, 1970, peja 822, waamba’mba: “Bakaimbi bamonawinetu shata uno muzhi kukeba kuzhimañanya biyukilo byonse kuba’mba kikabule kuyukanyikwapo amba kwajingapo ne muzhi wa nsakwa watungilwe pa mutumba.”
5 Bintu byo bazhikula bamfunji ba bya kupoyapoya nabyo bimwesha kufikizhiwa kwa bungauzhi bwa kwa Mika. Konaunwa kwa muzhi wa Samaliya ku bena Asilya kwaambiwapo mu byanembwa bya bena Asilya. Kya kumwenako, mfumu wa bena Asilya aye Salegona, witotelenga’mba: “Namutaile Samaliya mu kañumbwañumbwa ne kumushinda (Sa-me-ri-na).”a Nangwa byonkabyo, Shalamaneza V, waswaine mfumu Salegona, wamweka nobe ye waishile kupwisha kushinda uno muzhi. Pa mambo a Shalamaneza, byanembwa bya bena Babilona byamba’mba: “Waonawine Samaliya.”b Kulukukwa kwa bena Yuda mu kimye kya bukalama bwa Hezekiya kwesakana na byo kyaambijilwe jimo kwi Mika, kwafikizhiwe na Senakelibu. (Mika 1:6, 9; 2 Mfu. 18:13) Walengeshe kipabi kikatampe pa lubumbulu lwa nzubo yanji ya bufumu mu Ninevwa kyamwesheshenga kukwata ko akwachile Lakishi. Pa kino kipabi wanembelepo’mba: “Natayile mu kañumbwañumbwa mizhi yanji imo ya masakwa yafikile ku 46 . . . Mu ino mizhi nasendelemo bantu 200,150 . . . Aye mfumu na mwalwile ke kaili mu Yelusalema mu muzhi wanji nobe kañonyi ko babika mu kitangaji.” Kabiji wanembelepo ne mali a kashitomo o bamupele kwi Hezekiya, nangwa kya kuba wanungileko ne bubela ku kibelengelo kya ano mali. Kechi watongwelepo bya malwa byaponejile nzhita yanji ne.c—2 Mfu. 18:14-16; 19:35.
6 Kintu kilengela uno buku kubula kuzhinaukwa’mba wanembeshiwa na mupashi ke bungauzhi bukatampe bwa Mika 5:2, bwaambijile jimo mpunzha kwasemekejilwe Mesiasa. (Mat. 2:4-6) Kabiji kuji ne byambo bikwabo byaesakana mu ñambilo mu Binembelo bya bwina Kilishitu bya Kingiliki.—Mika 7:6, 20; Mat. 10:35, 36; Luka 1:72, 73.
7 Nangwa kya kuba Mika kampe wafumine mu mizhi ya muzhi wa Yuda, kechi wabujile bulume bwa kulumbulula bintu ne. Byambo bimo byawamisha biji mu Mambo a Lesa bitanwa mu buku wanji. Kitango 6 kyanembwa mu bumwisambo wa kukumya. Kwalauka alauka mu ñambilo kulengela muntu ubena kutanga kuteshako muchima Mika byo abena kwamba pa kishinka kimo kabiji bukiji bukiji waya pa kikwabo, waambako pa mafingo kabiji waalukila ku mapesho. (Mika 2:10, 12; 3:1, 12; 4:1) Ñambilo ya kifwanyikizho yavulamo bingi: Yehoba byo akalupuka mo aikala, “po akanyanta mitumba ikasunguluka ne kulajika ke bimpachiko byonka bisunguluka sela uji kwipa na mujilo, kabiji byonka bipomoka mema kwakunkulukisha.”—1:4; monai ne 7:17.
8 Uno buku wakonsha kwabanwa mu bipungu bisatu, kabiji kipungu kyonse kyatendeka na kyambo kya kuba’mba “Umvwai” kabiji muji byambo bya kukajipila, kusopesha pa mambo a lukabisho ne milaye ya bibusa.
ENE MAMBO O AWAMINA
16 Pepi na myaka 2,700 yapitapo, bungauzhi bwa kwa Mika kine bwajinga ‘bwawama mu kwibalengulula bantu,’ mambo Hezekiya Mfumu wa bena Yuda waumvwijile byambo byanji ne kulengela bantu kulapila ne kufumako ku mpopwelo ya bubela. (Mika 3:9-12; Yele. 26:18, 19; monai byaamba ne 2 Bamfumu 18:1-4.) Lelo jino buno bungauzhi bwanembeshiwa na mupashi bwakilamo ne kuwama. Umvwai anweba bonse mwibepekezha kwikala bapopweshi ba Lesa lujimuno lwa kwa Mika lwa kubula kupita mu mbaji pa mambo a bupopweshi bwa bubela, kupopwela bankishi, kubepa, ne bukapondo! (Mika 1:2; 3:1; 6:1) Paulo wasunsapo pa luno lujimuno mu 1 Kolinda 6:9-11, kuba’mba bena Kilishitu bakine baovwewa kabiji ne kuba’mba yense uba bintu bya uno mutundu kechi ukaswana Bufumu bwa Lesa ne. Mika 6:8 waambatu patokatu to amba Yehoba usaka’mba muntu endenga nanji mu bololoke, kuba lusa ne na kwipelula.
17 Mika waambilenga byambo byanji ku bantu baabenejilemo kya kuba ‘balwanyi ba muntu bajinga bonka ba mu nzubo yanji mwine.’ Bena Kilishitu ba kine nabo javula basapwila ku bantu ba uno mutundu kabiji bamo balengululwa ne kumanyikwa bingi ku ba monka mu kisemi kyabo. Bafwainwa kimye kyonse mu butekanye sa bamupembelela Yehoba, ‘Lesa yenkaye wibapulusha.’ (Mika 7:6, 7; Mat. 10:21, 35-39) Mu kimye kya lumanamo nangwa pa kwingila mwingilo wakosa, aba bachinchika ne kuketekela mwi Yehoba byonka byajinga Mika ‘bakayuzhiwa bulume ku mupashi wa Yehoba,’ pa kushimuna byambo byanji. Mika waawile’mba kuchinchika kwa uno mutundu kukamweshiwa kikatakata na “bakashalapo ba mu bena Yakoba.” Bano bakekala nobe ‘bokwe uji mukachi ka mikoka ya bantu, mu mitundu yavula ya bantu,’ kabiji pa kimye kimotu bakekala nobe kime ne kumima kwa mvula kufuma kwi Yehoba. Bino byubilo kine byamweshiwe na ‘bashajilepo ba mu bena Isalela (Yakoba)’ abo baishile kwikala ba mu kipwilo kya bwina Kilishitu kya mu myaka kitota kitanshi.—Mika 3:8; 5:7, 8; Loma 9:27; 11:5, 26.
18 Kusemwa kwa Yesu mu Betelema mu kufikizhiwa kwa bungauzhi bwa kwa Mika kechi kumweshatu kunembeshiwa kwa buku na lutangijilo lwa mupashi wa Lesa konka ne, bino kulumbulula ne byambo biji mu kino kyepelo amba bya bungauzhi bwa kwiya kwa Bufumu bwa Lesa bulamwa na Kilishitu Yesu. Yesu ye muntu wafumine mu Betelema (Nzubo ya Kajo) na mfweto ipana bumi ku boba bekala na lwitabilo mu kitapisho kyanji. Ye iye ‘ujisha jitanga janji mu bulume bwa Yehoba’ kabiji ne kwikala mwine mukatampe ne kuleta mutende konse kwapela ntanda ku ba mu jitanga ja Lesa jabwezhiwa kabiji jakwatankana.—Mika 5:2, 4; 2:12; Yoa. 6:33-40.
19 Lutundaiko lukatampe luji mu bungauzhi bwa kwa Mika bwaamba pa “moba akapelako” kimye “bantu ba mu mikoka yavula” kyo bakakeba kufunjishiwa kwi Yehoba. “Kabiji ne abo bakabundanga mapoko abo ne kwialula ke bya kujimako, ne mafumo abo bakealula ke mapoko a kutokeshako mu bichi; mukoka umo kechi ukasumbwila mpoko mukoka mukwabo ne, kabiji kechi bakafundanga bya kulwa nkondo jibiji ne. Bonse pa muntu pa muntu bakekala munshi ya miñanzañanza yabo, nangwa munshi ya mikuyu yabo, kafwako nangwa umo ukebobisha moyo ne; mambo kanwa ka Yehoba wa mabumba ko kaamba.” Byo basankilapo bupopweshi bwa bubela bonse, bakwatankana na Mika kwamba’mba: “Atweba tukendanga mu jizhina ja Yehoba Lesa wetu myaka yonsetu.” Kya kine, bungauzhi bwa kwa Mika bukosesha bingi lwitabilo byo bwapaina jimo kimwesho kya bino bintu byanema. Kabiji bwanema bingi ne mu byo bwatumbijika Yehoba kwikala mfumu Mwine Wakila wa myaka. Byo bisangajikapo byambo bya kuba’mba: ‘Yehoba ukekala ke mfumu wabo pa Mutumba wa Ziona kufuma pa kyokya kimye kufika ne ku myaka yonsetu’!—Mika 4:1-7; 1 Timo. 1:17.
[Tubyambo twa mushi]
a Buku wa Ancient Near Eastern Texts, wapitulukilwemo na James B. Pritchard, 1974, peja 284.
b Buku wa Assyrian and Babylonian Chronicles, wapitulukilwemo na A. K. Grayson, 1975, peja 73.
c Buku wa Ancient Near Eastern Texts, 1974, peja 288; Insight on the Scriptures, Vol. 2, mapeja 894-5.