Kitango 2

Buku Usolola Kuyuka Lesa

1, 2. Mambo ka o tukebela buntangi bwa kwa Mulenga wetu?

KE KINTU kyafwainwa bingi kulanguluka kuba’mba Mulenga wetu wabutemwe witukokozhezha buku wa mikambizho ne buntangi bwa bantu. Kabiji nanchi kechi mwaswa kuba’mba bantu bakeba kutangijilwa nenyi?

² Kukila pa myaka 2,500 yapitapo, munembeshi wa mpito kabiji ñanga wanembele kuba’mba: “Muntu mwine na mana anji kechi wakonsha kusalulula jishinda jawama kuyamo ne.” (Yelemiya 10:23) Lelo jino, bukine bwa ano mawi bwamweka patokatu too kukila kala. Mujojo jishinda, munembeshi wa mpito aye William H. McNeill waambile kuba’mba: “Mubwikalo bwa bantu pano pantanda muji lukatazho lukatampe bingi lubula kupwa kabiji lubena kuvulañanya bingi mutende wa bantu.”

3, 4. (a) Ñanyi mulanguluko ye twafwainwa kwikala nanji pa kubalaula Baibolo? (b) Nanchi mbalawilo yetu ya Baibolo isakwikala byepi?

³ Baibolo ikusha bikebewa byetu byonse bya buntangi bwa mana. Kya kine, bavula kibapezha bingi mana kimye kitanshi kyo babalaula mu Baibolo. Uno buku mukatampe, ne bibese byanji bimo kechi byapela kumvwa ne. Bino inge kyakuba bemupele kyamembwa kya mujifunde kibena kumwesha byo mwafwainwa kuba pakuba’mba muswane bya munema byakishale, nanchi kechi mwakonsha kwikalapo na kimye kya kwikifunda bulongo nenyi? Inge mwatana bibese bimo bya kyanembwa byashupa kumvwa, byonkabyo musakukeba bukwasho ku muntu wayukisha mwayila kino kyanembwa. Nanchi mambo ka o mubujila kubalaula Baibolo na mulanguluko wauno mutundu? (Byubilo 17:11) Byavula byavwangwamo kukila pa bya buswanyi bwa kumubiji. Byonka byo twafunjile mu kitango kyapita, kuyuka Lesa kwakonsha kwimutangijila ku bumi bwa myaka.

⁴ Pano twayai tubalaule buku usolola kuyuka Lesa. Patanshi mukwipipisha tusakwamba pa Baibolo byoiji mukimvwange. Apa bino twisambe pa ene mambo bantu bavula beifunda o betabila kuba’mba Kyambo kya kwa Lesa kyapuyiwamo.

BIJI MU BAIBOLO

5. (a) Bika biji mu Binembelo bya Kihebelu? (b) Bika biji mu Binembelo bya Kingiliki?

⁵ Baibolo iji na mabuku 66 mu bibese bibiji, javula bitelwa’mba Lulayañano Lwakala ne Lulayañano Lupya. Kikatakata mabuku 39 anembelwe mu mulaka wa Kihebelu ne akwabo 27 mu Kingiliki. Mu Binembelo bya Kihebelu, muji Ntendekelo shoo ne ku Malaki, byaamba pa kulengwa ne pa myaka itanshi 3,500 ya mpito ya bantu. Byo tubalaula kino kibese kya Baibolo, tufundamo ñingijilo ya kwa Lesa ku bena Isalela—kufumatu pa kusemwa kwabo nobe mukoka mu kitota-myaka kya bu 16 B.C.E. kufika ne ku kitota-myaka kya bu 5 B.C.E.a Binembelo bya Kingiliki, biji na buku wa Mateo kufika ne ku Lumwekesho, byaamba pa mafunjisho ne ñingijilo ya kwa Yesu Kilishitu ne bana banji babwanga mu myaka-kitota kitanshi C.E.

6. Mambo ka o twafwainwa kufunjila Baibolo yonse?

⁶ Bamo bamba kuba’mba “Lulayañano Lwakala” lwa Bayudea ne kuba’mba “Lulayañano Lupya” lo lwa bena Kilishitu. Pano bino mwayila 2 Timoti 3:16, “binembelo byonse byapuyiwamo, kwi Lesa kabiji byawama, NW.” Onkao mambo, kufunda Binembelo kwafwainwa kuvwangamo Baibolo yonse. Mu bukishinka, bibese byonse bibiji bya Baibolo bitabanzhana, byakwatankana mu kwamba pa mutwetu umo.

7. Ñanyi mutwe uji mu Baibolo?

⁷ Kampepo mwabatanwengako kubipwilo bya bupopweshi pa myaka yavula ne kumvwa bibese bimo bya Baibolo sa bitangwa na jiwi ja sansuka. Nangwa kampepo mwitangilapo anwebene bibese byayo bimo. Nanchi kechi mwayuka’mba Baibolo ijitu na mutwe umo kufuma ku Ntendekelo kufika ku Lumwekesho nenyi? Ee, Baibolo yonse ijitu na mutwe tu umo wakwatankana. Nanchi ñanyi mutwe wo? Ke wakubingisha Lesa kwikala na nsambu ya kulama bantu ne kufikizha nkebelo yanji ya butemwe kupichila mu Bufumu bwanji. Kabiji panyuma ya byobyo, tusakumona Lesa byo akafikizha ino nkebelo yanji.

8. Kika Baibolo kyoisolola pa bumuntu bwa kwa Lesa?

⁸ Kununga pa kulumbulula nkebelo ya kwa Lesa, Baibolo isolola bumuntu bwanji. Ku kyakumwenako, tufunda mu Baibolo kuba’mba Lesa uji na byo eumvwa kabiji ne byonse byo tufukula biji na mambo koaji. (Masalamo 78:40, 41; Byambo bya Mana 27:11; Ezikyo 33:11) Masalamo 103:8-14 aamba kuba’mba Lesa “ye wa lusa ne wa bupe, Ubanda kuzhingila, ye wa lusa lwavujisha.” Witusunga na lusa, ‘uvuluka kuba’mba twilukungutu’ kabiji ne kuba’mba kulukungu ko ko tubwela pa lufu. (Ntendekelo 2:7; 3:19) Byubilo byo amwesha byo byawamapo! Nanchi uno kechi ye mutundu wa Lesa yemukeba kupopwela nenyi?

9. Baibolo itupa byepi milanguluko yaumvwanyika ya bipimo bya kwa Lesa, kabiji twakonsha kumwenamo byepi mu kuyuka kwa yeo mutundu?

⁹ Baibolo itupa milanguluko yaumvwanyikisha ya bipimo bya kwa Lesa. Bino bipimo bimye bimo bitelwa’mba mizhilo. Javujishatu, nangwa kikale byonkabyo, bino bipimo bimwekela mu mafunde awama afunjishiwa kupichila mu bimwesho. Lesa walengele byubilo byamwekelenga mu Isalela wa kala kuba’mba binembelwe kumwenamo kwetu. Buno bulondolozhi bwakishinka bumwesha kimwekela bantu kimye kyo bengila mu kumvwañana na nkebelo ya kwa Lesa, ne bifumamo bya bulanda kimye kyo betolwela. (1 Bamfumu 5:4; 11:4-6; 2 Byambo bya Moba 15:8-15) Pa kutanga bulondolozhi bwa kine bwayeo mutundu kwakubula nangwa kuzhinaukane bwitufika pa michima. Inge twaeseka kufwanyikizha bimwesho byanembwa, twakonsha kwiumvwa nobe bonkaba bantu bo byamwekejile. Mujojo jishinda, twakonsha kumwenamo mu byakumwenako byawama ne kuchinuzhuka bitewa byafwilengamo bangubabibi. Nangwa kikale byonkabyo, jino jipuzho janema jikeba mukumbu: Twakonsha kushiinwa byepi kuba’mba byo tutanga mu Baibolo kya kine byapuyiwamo kwi Lesa?

NANCHI MWAKONSHA KUKETEKELA BAIBOLO NYI?

10. (a) Mambo ka bamo o balangulukila’mba Baibolo yapwa nkito? (b) Kika 2 Timoti 3:16, 17 kyo etubula pa mambo a Baibolo?

¹⁰ Kampepo mwimwena anwe bene kuba’mba mabuku avula apana mana apwa nkito pakupwatu kwa myaka icheche. Kiji byepi na Baibolo? Ya kala kene, kabiji papita pepi nobe myaka 2,000 kufuma kimye mawi ayo apelako kyo anembelwe. Bamo kyo kyo balangulukila kuba’mba kechi ikingila mu ano moba etu a lelo ne. Pano bino inge Baibolo yapuyiwamo kwi Lesa, mafunde ayo afwainwa kwendela pamo na kimye nangwatu kya kuba yabanda. Binembelo byafwainwa kutwajijila kwikala byawama “mu kwibafunjisha bantu, ne mu kwibalengulula ne mu kwibolola, ne mu kwibafunda mu bololoke: amba muntu wa Lesa ekale walumbuluka, wawaina byonse bya kwingilako mingilo yonse yawama.”—2 Timoti 3:16, 17.

11-13. Mambo ka o twakonshesha kwamba’mba Baibolo ingila mu ano moba etu alelo?

¹¹ Kubalawisha Baibolo kumwesha kuba’mba mafunde ayo engila pakatampe lelo byonka byo aingijilenga kimye kitanshi kyo anembelwe. Ku kyakumwenako, kwamba kwa Baibolo pa kisemwa kya bantu, kumwesha kuba’mba bulondolozhi bwayo bwingila ku kisemi kyonse kya bantu. Twakonsha kupela kumona bino mu Busapwishi bwa kwa Yesu bwa pa Mutumba, butanwa mu buku wa Mateo, byapitala 5 kufika ku 7. Buno busapwishi bwasangajikile bingi mulobe Mohandas K. Gandhi wajinga ntangi wa India mambo kyashimikizhiwa kuba’mba wakabujile kinemanga wa kina Britain amba: “Kimye kyalo kyobe ne kyami kyo bikakwatankanyiwa pamo mu Busapwishi bwa kwa Kilishitu bwa pa Mutumba, abya tukapwisha lukatazho kechi lwa byalo byetutu ne, bino ne lwa ntanda yonse.”

¹² Oene mambo bantu o basangalela na mafunjisho a kwa Yesu! Mu Busapwishi bwanji bwa pa Mutumba, witumwesheshe jishinda ja kulusekelo lwa kine. Walumbulwile byo twakonsha kwipwanya. Yesu wapaine mikambizho pa byo twafwainwa kulombela. Walondolwele byubilo bya mana kutazha kubikabilwa bya ku mubiji kabiji wapaine ne Jifunde Jikatampe ja kukwatankenamo na bakwetu. Mitwe ikwabo yaambiwepo mu buno busapwishi yajinga ya pa byo twakonsha kuyuka bujimbijimbi bwa bupopweshi ne bya kwikala na kimye kya kulutwe kya bukikizhi.

¹³ Mu Busapwishi bwa pa Mutumba ne mu mapeja abo onse, Baibolo mukumvwanyikisha itubula kyo twafwainwa kuba ne kyo twafwainwa kuchinuzhuka pakuba’mba tuwamyeko byubilo byetu. Mafunde ayo engila bingi kyakuba’mba alengejile mufunjishi umo kushimuna kuba’mba: “Nangwa nekineme wa pa sukulu mukatampe na madegree a bachelor ne a master kabiji byo natangile mabuku avula pa butuntulu bwa milanguluko ne ndangulukilo ya muntu, nataine kuba’mba mafunde a Baibolo pa bintu nobe kwikala na masongola awama, kuzhikijila bakyanyike ku kupuuluka ne muntu byoakonsha kutana balunda ne kwibasungijila, byakijishatu pa byonse byo natangile ne kufunda ku koleji.” Mu kunungapo pa kwikala ingila kabiji yendela pamo na kimye, Baibolo yaketekelwa.

YALUÑAMA NE KUKETEKELWA

14. Kika kimwesha kuba’mba Baibolo yaluñama mu bya sayansi?

¹⁴ Nangwa Baibolo kechi buku wa sayansi ne, yaluñama bingi mu bya sayansi. Ku kyakumwenako, kimye kimo bantu kyo baketekejile kuba’mba ntanda yaselebala, ngauzhi Isaya wiilumbulwile kwikala ‘yazhokoloka’ (Kyambo kya Kihebelu, chugh, kilumbulula kintu “kyabuluñana”). (Isaya 40:22) Mulanguluko wa kuba’mba ntanda yabuluñana kechi bamuswile kubavulane poso myaka biumbi byo yapichile panyuma ya moba a kwa Isaya. Mu kunungapotu, Yoba 26:7—wanembelwe myaka yakila pa 3,000 yapitapo—ulondolola kuba’mba Lesa ‘wakobeka ntanda pa lwelele.’ Musambi umo wa Baibolo waambile ’mba: “Yoba byo ayukile bukine, bwalondololwa kupichila mu sayansi ya bya mu lwelele, bwa kuba’mba ntanda yakobama mu lwelele kwakubula nangwa kumo koyakwata ne, ke kintu kimo kyashupa bingi kumvwa ku bakana Binembelo Byazhila.”

15. Luketekelo lwetu mu Baibolo lukoseshiwa byepi na nembelo ijimo?

¹⁵ Nembelo ya byambo biji mu Baibolo ikosesha luketekelo lwetu mu uno buku wa kala kene. Kupusanako na bishimitu, byubilo byanembwa mu Baibolo byaubiwe ku bantu ba kine kine kabiji byamwekele pa moba a kine kine. (1 Bamfumu 14:25; Isaya 36:1; Luka 3:1, 2) Byokiji kuba’mba banembeshi ba mpito ba mu bimye bya kala kene pepi nobe bimye byonse banungangapotu ne byabubela pa kwamba pa mambo akushinda kwa bakalama babo ne kufya kushindwa kwabo ne bilubo byabo, banembeshi ba Baibolo bo kechi bafyangane bajinga bakishinka—nangwatu pa bundengamambo bwabo bukatampe.—Kubala 20:7-13; 2 Samwela 12:7-14; 24:10.

BUKU WA BUNGAUZHI

16. Ñanyi kushiinwa kukatampe kumwesha kuba’mba Baibolo yapuyiwamo kwi Lesa?

¹⁶ Bungauzhi bwafikizhiwa bushiina kuba’mba Baibolo yapuyiwamo kwi Lesa. Mu Baibolo muji bungauzhi bwafikizhiwa pakatampe. Kwakubula nangwa kuzhinauka ne, bantutu kechi bakonsha kwibufikizha ne. Nanchi, ñanyi ufikizha buno bungauzhi? Baibolo ayoine yamba kuba’mba “bya bungauzhi kechi byaishilepo na kyaswa muchima wa muntu nangwa jimotu ne, bino bantu baambile byafumine kwi Lesa, monka mo bebatwajiletwajile ku Mupashi Wazhila,” nangwa’mba ngovu ya kwa Lesa yoengijisha. (2 Petelo 1:21) Langulukai pa bimwesho bimo.

17. Ñanyi bungauzhi bwaambile pa kupona kwa Babilona, kabiji bwafikizhiwe byepi?

¹⁷ Kupona kwa Babilona. Isaya ne Yelemiya bonse babiji baambile pa kupona kwa Babilona ku bena Media ne bena Pelisha. Ku kyakukumya, bungauzhi bwa kwa Isaya bwa kino kyubilo bwanembelwe myaka 200 Babilona sakaakyangye kushindwa ne! Mbaji yalondelapo ya buno bungauzhi bwanembwa kwikala mpito ya kine: kumisha mema amu Mukola wa Ufelata kupichila mukwiasendwila mu kizhiba kyakulengatu (Isaya 44:27; Yelemiya 50:38); kuvulañanyako ku bukikizhi ne kusha kyashi binzhilo bya Babilona byajinga pa mukola (Isaya 45:1); ne kushindwa ku kalama wa jizhina ja Kilusa.—Isaya 44:28.

18. Bungauzhi bwa Baibolo bwafikizhiwe byepi mu kwimana ne kupona kwa “mfumu wa Bangiliki”?

¹⁸ Kwimana ne kupona kwa “mfumu wa Bangiliki.” Mu kimwesho, Danyela wamwene mbuzhi mulume waponesha mukoko mulume panshi, ne kuchimuna nsengo yanji ibiji. Kepo, lusengo mukatampe wa mbuzhi naye wachimukile, ne poachimukile papingile nsengo ina. (Danyela 8:1-8) Danyela bamulumbulwijile kuba’mba: “Awa mukoko mulume ye wamwene, wajinga na nsengo ibiji, bo bamfumu ba Media ne Pelisha. Kabiji awa mbuzhi mulume wa masense ye mfumu wa Bangiliki; ne awa lusengo mukatampe wajinga pakachi ka kilungi kyanji, ye mfumu mutanshi. Kabiji awa lusengo mukatampe wachimukile, papingile ikwabo ina, bo bufumu buna bukamweka mu yenkawa mukoka, bino kechi bakekala na bulume bo akekala nabo aye ne.” (Danyela 8:20-22) Mwayila buno bungauzhi, panyuma ya myaka bitota bibiji, “mfumu wa Bangiliki,” Alekesanda Mukatampe, washinjile Bufumu bwa Media-Pelisha bwa nsengo ibiji. Alekesanda wafwile mu 323 B.C.E. kabiji kumpelo bamuswaine ku babinemanga banji bana. Nangwa kikale byonkabyo, kafwakotu nangwa bufumu bumo bwaswainengapo bwaesakene ngovu na bufumu bwa kwa Alekesanda ne.

19. Ñanyi bungauzhi bwafikizhiwe mwi Yesu Kilishitu?

¹⁹ Bumi bwa kwa Yesu Kilishitu. Mu Binembelo bya Kihebelu muji bungauzhi bwavula bwafikizhiwe mu kusemwa, butumwa, lufu ne lusanguko lwa kwa Yesu. Ku kyakumwenako, kukila pa myaka 700 mu kubangijila, Mika waambile’mba Mesiasa, nangwa’mba Kilishitu, ukasemekelwa mu Betelema. (Mika 5:2; Luka 2:4-7) Isaya wajingako pa kimye kimo ne Mika waambile kuba’mba Mesiasa bakamupuma ne kumushipila mate. (Isaya 50:6; Mateo 26:67) Myaka 500 mu kubangijila, Zekaliya waawile amba Mesiasa ukapoteshiwa na mali a siliva 30. (Zekaliya 11:12; Mateo 26:15) Kukila pa myaka kiumbi kimo mu kubangijila, Davida waambile pa byubilo bya kwatankana na lufu lwa kwa Yesu aye Mesiasa. (Masalamo 22:7, 8, 18; Mateo 27:35, 39-43) Kabiji ne myaka bitota bitanu mu kubangijila, bungauzhi bwa kwa Danyela bwamwesheshe kimye Mesiasa kyo akamwekelamo ne bula bwa butumwa bwanji ne kimye kya lufu lwanji. (Danyela 9:24-27) Twatolaulamotu bicheche mu bungauzhi bwafikizhiwe mwi Yesu Kilishitu. Musakumwenamo byavujilako panyuma ya kutanga pe aye.

20. Bungauzhi bwapwijijika bwa Baibolo bwafikizhiwa bwafwainwa kwitupa ñanyi luketekelo?

²⁰ Bungauzhi bwavula bwa Baibolo bwa byajinga na kubiwa kulutwe bwafikizhiwa kala. ‘Bino,’ mwakonsha kwipuzha, amba ‘nanchi kino kifikila byepi bumi bwami?’ Kyawama, inge umo wimubujile kine pa myaka yavula, nanchi ponkapotu mwafwainwa kumuzhinauka kimye kyo aamba kya katataka nyi? Ine! Lesa waamba kine mu Baibolo yensetu. Nanchi kino kechi kyafwainwa kubaisha luketekelo lwenu mu kyalaya Baibolo, pamo nobe bungauzhi bwayo bwa ntanda ya paladisa ibena kwiya nenyi? Kine kine, twakonsha kwikala na luketekelo lumotu lwajinga ne Paulo, umo wajinga wamu bana ba bwanga ba kwa Yesu mu myaka-kitota kitanshi, wanembele kuba’mba ‘Lesa kechi wakonsha kubepane.’ (Titusa 1:2) Mu kunungapo, byo tutanga Binembelo ne kwingijisha mafunde abyo, abya tubena kwingijisha mana bantu obakonsha kubula kunonka abo bene ne, mambo Baibolo ye buku usolola kuyuka Lesa kutangijila ku bumi bwa myaka.

“IKALAI NA KILAKA KYAKUSAKISHA” KUYUKA LESA

21. Kika kyo mwafwainwa kuba inge mwamona bintu bimo byo mubena kufunda mu Baibolo byamweka kukatazha?

²¹ Kimye kyo mubena kufunda Baibolo, musakufunda byapusanako na byo bemufunjishe kala. Kampe ne kutanatu kuba’mba miteto imo ya bupopweshi yo mwatemwisha kechi itokesha Lesa pa muchima ne. Mukafunda kuba’mba Lesa uji na bipimo bya kyawama ne kyatama byakijishatu byobyo byakumbana mu ino ntanda ya bukitolwele. Pa kutendeka kino kyakonsha kumweka kushupa bingi. Bino tekanyai! Balaulai bulongo Binembelo pakuba’mba mutane kuyuka Lesa. Ikalai betemenwa kuba’mba mafunde a Baibolo akeba anweba kupimpula milanguluko yenu ne byubilo byenu.

22. Mambo ka o mubena kufunjila Baibolo, kabiji mwakonsha kukwashako byepi bakwabo kumvwisha ene mambo o mubena kwiifunjila?

²² Balunda nenu ba pa muchima ne balongo benu bakonsha kwimukanya kufunda Baibolo, bino Yesu waambile ’mba: “Byonkabyo awa ukangitaba ku meso a bantu, ne amiwa nkamwitaba ku meso a Tata wa mwiulu. Kabiji awa ukankana ku meso a bantu ne aye naye amiwa nkamukana ku meso a Tata wa mwiulu.” (Mateo 10:32, 33) Bamo kampe bafwainwa kuchina kuba’mba mwakevwanga mu byubilo bya bupopweshi bwabula kuyukanyikwa bulongo nangwa kwikala bambulwa mana. Nangwa kikale byonkabyo, mu bukine, mubena kwesekeshatu kunonka kuyuka Lesa kwaluñama ne kine kyanji. (1 Timoti 2:3, 4) Pa kukwasha bakwabo kumvwisha byo mwafunda, kimye kyo mwibabula byo mubena kufunda, kuba mapata ne, ikalai bakoka muchima. (Filipai 4:5) Vulukai kuba’mba bavula ‘betabishiwa pabula mambo’ inge bamona kya kumwenako kya kuba’mba kuyuka Baibolo kine kine kufweta bantu.—1 Petelo 3:1, 2.

23. Mwakonsha “kwikala byepi na kilaka” kya kuyuka Lesa?

²³ Baibolo itukambizha kuba’mba: “Kabiji mwikale nobe twana twa lukeke, ikalai na kilaka kya mukaka wa muchima wawamatu wa kyambo.” (1 Petelo 2:2, NW) Mwana wa lukeke uketekela pa mabele afuma kwi inanji kabiji ujijila kuba’mba amwe. Byonkabyo, ne atweba twaketekela pa kuyuka kufuma kwi Lesa. “Ikalai na kilaka” kya Kyambo kyanji kupichila mu kutwajijila na jisambijilo jenu. Ee, lengai kutanga Baibolo kwikala kikonkwanyi kyenu kya pa juba ne juba. (Masalamo 1:1-3) Kino kikemuletela mapesho akatampe bingi, mambo Masalamo 19:11 aamba pa mizhilo ya kwa Lesa kuba’mba: “Pa kwibilama paji mfweto ikatampe.”

[Tubyambo twa mushi]

MONAI INGE MWAYUKA

Mu mashinda ka Baibolo mo yapusena na mabuku akwabo?

Mambo ka o mwafwainwa kuketekela Baibolo?

Kika kimushiina kuba’mba Baibolo Kyambo kya kwa Lesa kyapuyiwamo?

[Kitenguluzha pa peja 14]

Iipizhai Baibolo Yenu

Kwipizha Baibolo kechi kwafwainwa kushupa ne. Ingijishai mutanchi wa mazhina a mabuku pakuba’mba muyuke bulongo mabuku a Baibolo moalondankena ne mapunzha poaji.

Mabuku a Baibolo aji na byapitala ne mavesi pakuba’mba binembelo ne mavesi bitanyiwe bukijibukiji. Mu kitota-myaka kya bu 13 beabenye mu byapitala, kabiji kyamwekeshatu kuba’mba munembeshi wa Kifrench wa mu kitota-myaka kya bu 16 ye waabenye Binembelo bya Kingiliki mu mavesi otuji nao lelo jino. Baibolo itanshi ituntulu kwikala na byapitala ne mavesi yajinga ya mu mulaka wa Kifrench, yanembelwe mu 1553.

Inge binembelo byamweshiwa mu uno buku, nambala itanshi imwesha kyapitala, ne yalondelapo imwesha vesi. Ku kyakumwenako, inge kyanembwa bino mba “Byambo bya Mana 2:5” kilumbulula’mba buku wa Byambo bya Mana, kyapitala 2, vesi 5. Kupichila mu kutanga binembelo byamweshiwa muno, bukijibukiji kikemupelela kutana binembelo bya mu Baibolo kwakubula lukatazho ne.

Jishinda jawamisha jakwipizhizhamo Baibolo ke ja kwiitanga kila juba. Pakutendeka, kino kampe kyafwainwa kumweka kushupa bingi. Bino inge ke mutange byapitala bisatu kufika ku bitanu kila juba, kukosela pa bula bwabyo, mwakonsha kupwisha kutanga Baibolo yonse mu mwaka umo. Mambo ka o mwabujila kutendekela lelo?

[Kitenguluzha pa peja 19]

Baibolo—buku Wasalululwa

• Baibolo “yapuyiwamo kwi Lesa.” (2 Timoti 3:16, NW) Nangwatu bantu bobanembele byambo, Lesa yewatangijile milanguluko yabo, kuba’mba Baibolo kine kine ikale “mambo a Lesa.”—1 Tesalonika 2:13.

• Baibolo yanembelwe kukila pa bula bwa kimye kya myaka bitota 16, na bantu bepaine 40 bakomejile mu mapunzha apusanapusana. Nangwatu byonkabyo, Baibolo yonse yakwatankanatu pamo kufuma kuntendekelo kufika ne kumpelo.

• Baibolo yapuluka mapata akijisha a kwiikana kukila pa buku mukwabo yense. Mu kimye kya Bisemi bya Pakachi byobatela’mba Middle Ages, bantu bebasokejilenga pa bichi na mambo akwikalatu na kope wa Byanembwa.

• Pa mabuku onse akilamo kupotwa panopantanda ponse, Baibolo yoitanshi. Yatuntululwa mu butuntulu nangwa mu kibese, mu milaka yakila pa 2,000. Makope mabilyoni anembwa, kabiji kafwako mpunzha nangwa imotu pano pantanda koabula kutanwane.

• Bibese bya kala kene bya Baibolo byanembelwe mu kitota-myaka kya bu 16 B.C.E. Kino kyajinga kimye Rig-Veda, buku wa Kihindu sakaakyangye kunembwa (pepi nobe 1300 B.C.E.), nangwatu Buku Wazhila wa Kibuddha yebatongola’mba “Three Baskets” (wa mu kitota-myaka kya butanu C.E), nangwa buku wa Kisilamu yebatela’mba Koran (wamu kitota-myaka kya bu 7 C.E), pamotu ne Nihongi buku wa Kishinto (wamu 720 C.E.).

[Kitenguluzha pa peja 20]