Baibolo—Buku Wafuma Kwi Lesa

1, 2. Mu ñanyi mashinda Baibolo mo aikela bupe bwawama bingi kufuma kwi Lesa?

ABYA mwakonsha kuvulukapo kimye kyo mwatambwijilepo bupe kufuma ku mulunda nenu wa pa muchima nyi? Kyamweka kino kintu kechi kimusekeshetu ne, bino kimusangajikile bingi. Buno bupe bwimubula biji yewo wimupabo, kuba’mba wanemeka bingi bulunda bwenu. Kwa kubula nangwa kuzhinaukatu ne, mwasanchijile bingi bobo bupe bo emupele mulunda nenu.

² Baibolo ke bupe bwafuma kwi Lesa bo twafwainwa kusanchila bingi. Uno buku wapusanako na akwabo, wasolola bintu byo twakonsha kubula kuyuka nangwa pacheche kwakubula aye ne. Kya kumwenako, witubula pa mambo a kulengwa kwa jiulu jayulatu paa na tubangabanga, ntanda, kabiji ne kulengwa kwa mwanamulume ne mwanamukazhi mutanshi. Mu Baibolo muji mafunde a kishinka a kwitukwasha kuyuka mwakubila na makatazho ne bijikila bya mu bwikalo. Walondolola Lesa byo akafikizha nkebelo yanji ne kuleta bwikalo bwawama panopantanda. Baibolo ke bupe bwawama bingi!

3. Yehoba byo etupa Baibolo kitubulapo ka pe aye, kabiji mambo ka kino o kisangajikila muchima?

³ Kabiji Baibolo ke bupe busangajika bingi muchima, mambo usololapo kimo pa mambo a aye mwine Mpanyi, Yehoba Lesa. Byo apana uno buku, ke kiyukilo kya kuba’mba ukeba atweba tumuyuke bulongo. Ee kine, Baibolo wakonsha kwimukwasha kufwenya kwipi ne Yehoba.

4. Ki ka kimusangajika pa mambo a kusampanyiwa kwa Baibolo?

⁴ Umvwe muji na kope wa Baibolo, kechi yenu bonkatu muji naye ne. Baibolo wanembwa yense mutuntulu nangwa lubaji lwanji lumo mu milaka kukila pa 2,300, ne onkao mambo bantu bavula panopantanda baji naye. Mulungu ne mulungu ma Baibolo avula abena kusampanyiwa! Makope avula a Baibolo yense mutuntulu nangwa lubaji lwanji lumo anembewa kala. Kine, kafwako buku mukwabo uji nobe Baibolo ne.

5. Mu ñanyi jishinda Baibolo mo ‘anembeshiwa kwi Lesa’?

⁵ Kabiji Baibolo ‘wanembeshiwa kwi Lesa.’ (2 Timoti 3:16) Mu ñanyi jishinda? Baibolo mwine wakumbula’mba: “Bantu baambile byafumine kwi Lesa, monka mo bebatwajiletwajile ku Mupashi Wazhila.” (2 Petelo 1:21) Kya kumwenako: Mupoteshi wakonsha kwambila munembeshi wanji amba amunembeleko nkalata. Ino nkalata munembwa milanguluko ne mikambizho ya uno mupoteshi. Ino nkalata kine yanji, kechi ya kwa munembeshi ne. Ne Baibolo naye uji na byambo bya Lesa, kechi bya boba banabalume bamunembele ne. Mu jino jishinda, Baibolo yense kine ke “mambo a Lesa.”—1 Tesalonika 2:13.

WAKWATANKANA NE KULUÑAMA

6, 7. Mambo ka kukwatankana kwa byambo biji mu Baibolo o kusangajikila?

⁶ Baibolo wanembelwe pa myaka kukila pa 1,600. Banembi banji baikeleko pa bimye byapusana pusana kabiji baikelenga bwikalo bwapusana pusana. Bamo bajinga banjimi, bakwabo bakwatanga masabi, kabiji bakwabo nabo bajinga bakafunga. Bakwabo bajinga bangauzhi, mitonyi, ne bamfumu. Munembeshi wa Mambo awama aye Luka wajinga dokotala. Nangwa kya kuba banembi banji baikelenga bwikalo bwapusana pusana, Baibolo wakwatankana kufumatu ku ntendekelo kufika ne ko apela.a

⁷ Buku mutanshi wa mu Baibolo witubula byatendekele makatazho a bantu. Bino buku wapelako waamba’mba ntanda yonse ikekala ke paladisa, nangwa’mba bujimi. Mbaji yonse yapusana pusana ya mu Baibolo yaamba pa myaka yavula ya bya mu mpito kabiji yashimikizhapo ne nkebelo ya Lesa byo iji ne byo ikafikizhiwa. Kukwatankana kwa Baibolo kusangajika bingi, pano bino, buku wafuma kwi Lesa byobyo twafwainwa kumuketekela kwikala.

8. Ambai bya kumwenako bya kumwesha’mba Baibolo waluñama mu bya sayansi.

⁸ Baibolo waluñama bingi na byaamba sayansi. Uji ne na mabulañano aishile kuyukanyikwa panyuma ya kupitapo myaka yavula. Kya kumwenako, mu buku wa Bena Levi muji mizhilo ya bena Isalela ya byo bafwainwe kwizhikijila ne kwikala ba butooto, kimye mikoka ibazhokolokele kyo yabujile kuyukapotu nangwa kimo pa ano mambo ne. Kimye bantu kyo bajinga na milanguluko ya bubela pa mambo a ino ntanda byo iji, Baibolo wiitongwele’mba yazhinguluka. (Isaya 40:22) Baibolo waambile na kuluñama’mba ntanda ‘yakobama pa lwelele.’ (Yoba 26:7) Ee ibyo kuba’mba, Baibolo kechi buku wa bya sayansi ne. Pano bino, umvwe ke ambe pa bya sayansi, waluñama bingi. Nanchi bino kechi byobyo twafwainwa kuketekela buku wafuma kwi Lesa ne nyi?

9. (a) Mu ñanyi mashinda Baibolo mo amweshesha aye mwine’mba waluñama mu bya mpito kabiji waketekelwa? (b) Nga bukishinka bwa banembi banji bwimubulapo ka pa Baibolo byo aji?

⁹ Kabiji Baibolo waluñama ne kuketekelwa mu bya mpito. Mashimikila ajimo aamba pa bintu bine. Kechi aambatu pa mazhina ne, bino aamba ne pa bashakulu babo.b Kupusanako na bashayuka ba bya mpito, javula babula kwambapo pa kushindwa kwa mukoka wabo, banembi ba Baibolo bajinga bakishinka, banembelenga ne bilubo byabo bene ne bya mukoka wabo. Kya kumwenako, buku wa mu Baibolo wa Kubala, nembi Mosesa waitabizha bilubo byanji byo bamukajipijilepo kya mama nafwa. (Kubala 20:2-12) Buno bukishinka kechi butanwatanwapo mu mashimikila akwabo a mpito ne, butanyiwatu mu Baibolo mambo ke buku wafuma kwi Lesa.

BUKU WA MAANA AKWASHA

10. Mambo ka o twafwainwa kubula kukumya amba Baibolo ke buku ukwasha bingi?

¹⁰ Na mambo a kuba Baibolo wanembeshiwa kwi Lesa, ‘wawamina mu kwibafunjisha bantu, ne mu kwibalengulula ne mu kwibolola, ne mu kwibafunda mu bololoke.’ (2 Timoti 3:16) Ee, Baibolo ke buku ukwasha bingi. Walumbulula bulongo bantu byo baji. Kyo aikela bibye ke na mambo a kuba Mwine mwinaye Yehoba Lesa, ye Mulenga! Ye wayukisha bulongo ndangulukilo yetu ne byo twiumvwa kukila ne byo twiyuka atwe bene. Kabiji Yehoba wayuka byo tukeba pa kuba’mba twikale ba lusekelo. Wayuka ne byubilo byo twafwainwa kuchinuzhuka.

11, 12. (a) Ñanyi mitwe Yesu yo aambilepo mu Jashi janji ja pa Mutumba? (b) Ñanyi mafunde akwabo akwasha aambiwapo mu Baibolo, kabiji mambo ka ano mafunde o aikela a kikupu?

¹¹ Akilangulukai pa byambo bya kwa Yesu bitelwa’mba Jashi ja pa Mutumba, byanembwa mu Mateo kyapitala 5 kufika ku 7. Mu bino byambo byawama byonkabye bya lufunjisho, Yesu waambile pa mitwe yavula bingi, kuvwangakotu ne jishinda ja kutainamo lusekelo lwa kine, bya kupwisha mitotololo, bya kulomba, ne byo twafwainwa kumonanga bulongo bintu bya ku mubiji. Byambo bya kwa Yesu bikiji na bulume kabiji bikingila ne ano moba byonkatu byo byajinga kimye kyo ebyambile.

¹² Mafunde amo a mu Baibolo aamba pa bwikalo bwa kisemi, mingilo, ne bulunda na bakwetu. Mafunde a mu Baibolo engilatu ku bantu bonse, kabiji ne mafunde anji akwasha bingi kimye kyonse. Maana aji mu Baibolo alondololwa mu ngipipishilo mu byambo bya Lesa kupichila mwi ngauzhi Isaya amba: “Amiwa ne Yehoba Lesa wenu, yenka wimufunjisha’mba mukamwenemo byawama.”—Isaya 48:17.

BUKU WA BUNGAUZHI

13. Ñanyi bishinka Yehoba byo atangijile ngauzhi Isaya na mupashi kunemba pa mambo a Babilona?

¹³ Mu Baibolo muji bungauzhi bwavula bingi, bwavula bwafikizhiwa ne kala. Akimonai kya kumwenako. Kupichila mwi ngauzhi Isaya, waikeleko mu myaka kitota kya bu 8 B.C.E., Yehoba waambijile jimo amba muzhi wa Babilona ukonaunwa. (Isaya 13:19; 14:22, 23) Bishinka byaambijiwe jimo kumwesha kino byo kikobiwa. Nzhita yaumishe mukola wa mu Babilona ne kutwela mukachi ka muzhi kwakubula kulwa nkondo. Abino kechi byo byonka ne. Bungauzhi bwa kwa Isaya bwatongwele ne kuba’mba Kilusa ye mfumu ukashinda Babilona.—Isaya 44:27–45:2.

14, 15. Bishinka bimo bya bungauzhi bwa kwa Isaya pa mambo a Babilona byafikizhiwe byepi?

¹⁴ Byo papichile myaka nobe 200, bufuku bwa juba ja pa October 5/6, 539 B.C.E., nzhita yatebelejile kwipi na Babilona. Ñanyi wajinga mukulumpe wayo? Mfumu mwina Pelisha wa jizhina ja Kilusa. Jishinda jashinkukile ja kufikizhiwamo kwa bungauzhi bwakukumya. Pano nanchi nzhita ya kwa Kilusa yafwainwe kulukuka Babilona kwakubula kulwa nkondo byonka byo kyaambijiwe jimo nyi?

¹⁵ Bena Babilona bajinga na kijiilo bufuku bwa joja juba kabiji beumvwinenga kuzhikijilwa na bibumbulu bikatampe byazhokolokele muzhi. Byo bakitobwejilenga, Kilusa mu maana wasendwile mema a mukola wapichile mu muzhi. Byo papichiletu kimye kicheche mema akepele ne bantu banji baabukile bushiya ne kuya ku bibumbulu bya muzhi. Pano nga nzhita ya kwa Kilusa yakonsheshe byepi kupita pa bibumbulu bya Babilona? Bufuku bwa joja juba binzhilo bya muzhi bebishiletu kyashi, ne kyalengejile kechi kyayukanyikwa ne!

16. (a) Nga Isaya waambijile jimo’mba ka pa mambo a byamwekejile Babilona? (b) Bungauzhi bwa kwa Isaya pa mambo a Babilona kushala ke masalatu bwafikizhiwe kufika pepi?

¹⁶ Pa mambo a Babilona, kyaambijiwe jimo amba: ‘Kechi mukekala bantu jibiji ne, kabiji kechi bakekalamo ne, myaka ne myaka; kabiji kafwako mwina Alabya ukapopelako tente wanji ne, nangwa bakafunga kechi bakalajikilako mikooko yabo ne.’ (Isaya 13:20) Buno bungauzhi kechi bwaambiletu pa konaunwa kwa muzhi konka ne. Bwaambile ne kuba’mba Babilona ukashala ke masalatu kikupu. Mwakonsha kumona kiyukilo kya kufikizhiwa kwa bino byambo. Mpunzha yashalatu ke bikulukulu ya Babilona wa kala yaikela pepi makilomita nobe 80 ku kabeta ka ku bulenge bwa muzhi wa Baghdad mu kyalo kya Iraq, ke kiyukilo kya kuba’mba byambo byo aambile Yehoba kupichila mwi Isaya bya kuba’mba: “Nkakombapo na kipyango kya lonaiko” byafikizhiwe.—Isaya 14:22, 23.c

17. Nga kufikizhiwa kwa bungauzhi bwa mu Baibolo kukosesha byepi lwitabilo?

¹⁷ Kikosesha bingi lwitabilo pa kulanguluka’mba Baibolo ke buku wa bungauzhi bwaketekelwa, ke ibyo ne nyi? Ee kine, umvwe Yehoba Lesa wafikizhe milaye yanji ya kunyuma kwe, tuji na bishinka bya kwitulengela kusumininwa’mba ukafikizha ne mulaye wanji wa kwalula ino ntanda ke paladisa. (Kubala 23:19) Kine kine, tuji na “luketekelo lwa bumi bwa myaka, bo alayile Lesa ubula kubepa, myaka ya kala ne kala kasa ikyangye kufika.”—Titusa 1:2.d

“MAMBO A LESA O OMI”

18. Ñanyi byambo byanema byo aambile mutumwa wa bwina Kilishitu Paulo pa “mambo a Lesa”?

¹⁸ Mu byo twisambapo kala mu kino kitango, kyaumvwanyika bingi kuba’mba Baibolo ke buku wapusanako na mabuku akwabo. Buneme bwanji kechi bwapelelatu pa kwikala wakwatankana mu byaamba sayansi, kuluñama mu bya mpito, kupana maana akwasha, ne mu kwikala na bungauzhi bwaketekelwa konka ne. Mutumwa wa bwina Kilishitu Paulo wanembele’mba: “Mambo a Lesa o omi, ne kwingila engila, kabiji atwisha kukila mapoko onse atwa kubiji, ne kusaba asaba kufika ne ku kwabanya kwa muchima ne mupashi, ne kwa manungi ne mukolokofwa, kabiji alondalonda ne kupima milanguluko ya michima ne mo yayila.”—Bahebelu 4:12.

19, 20. (a) Baibolo wakonsha kwimukwasha byepi kwipima anwe bene? (b) Mwakonsha kumwesha byepi lusanchilo lwenu ku bupe bwa Lesa, Baibolo?

¹⁹ Kutanga “mambo” a Lesa aji mu Baibolo, kwakonsha kupimpula bwikalo bwetu. Kwakonsha kwitukwasha kwipimapima atwe bene kukila byo twipimanga kala. Twakonsha kwamba’mba twamutemwa Lesa, pano bino byo tuba na Mambo anji anembeshiwa na mupashi, Baibolo, bikasolola milanguluko yetu, ne bintu biji mu muchima wetu.

²⁰ Baibolo kine ke buku wafuma kwi Lesa. Ke buku wafwainwa kutangiwa, kufundamo, ne kumutemwa. Mweshai butemwe bwenu bwa kutemwa buno bupe bwa Lesa kupichila mu kutwajijila kutanga bijimo. Umvwe ke mube bino, mukayuka nkebelo ya Lesa ku bantu. Ino nkebelo byo iji ne byo ikafikizhiwa byo bikambiwapo mu kitango kyalondelapo.