Kitango 14
Nanchi Mwafwainwa Kukokela Buntangi Bwa Bañanyi?
1, 2. Nanchi misango yonse ya buntangi imanyika nyi? Lumbululai.
“BUNTANGI” ke kyambo kimo bantu bavula kyo bapata. Kino kyaumvwanyika, mambo javula buntangi bwingijishiwa mu mashinda atama—pa nkito, mu kisemi, ne mu makamfulumende. Baibolo yamba kine kuba’mba: “Muntu uyanjisha mukwabo muntu pa kumulama.” (Musapwishi 8:9, NW) Ee, bantu bavula balama bakwabo kupichila mu kukanama ne kwitemwa-abo bene.
2 Bino kechi buntangi bonse bumanyika ne. Ku kyakumwenako, kyakonsha kwambiwa’mba mubiji wetu witutangijila. “Witukambizha” kupema, kuja, kutoma, ne kulaala. Nanchi kuno kumanyikwa nyi? Ine. Kukokela ku ino mikambizho kufweta. Nangwa kyakuba’mba kukokela ku ino mikambizho ya mubiji kwakisemwa, kuji misango ikwabo ya buntangi ikebewa lukokelo lwetu lwa kwitemenwa. Angilangulukaipo pa byakumwenako bimo.
NTANGI WAKILA PA BONSE
3. Mambo ka Yehoba o kyamufwainwa kutelwa’mba “Mfumu”?
3 Bimye byavula mu Baibolo, Yehoba utelwa’mba “Mfumu.” Mfumu ke muntu uji na luusa lukatampe pa bonse. Nanchi kika kya lengela Yehoba kwikala na kino kifulo? Lumwekesho 4:11 waasuka kuba’mba: “Mwafwainwa anweba Nkambo yetu, Lesa wetu, kutambula lukumo, ne buneme, ne bulume: mambo anweba yenu mwalengele byonse, kabiji na mambo onka a kyaswa muchima wenu o byaikajile, o byalengelwe.”
4. Ñanyi jishinda Yehoba joasala ja kwingijishishamo buntangi?
4 Byoaji Mulenga wetu, Yehoba uji na nsambu ya kwingijisha ngovu yanji ya buntangi monka mo akebela. Kino kyakonsha kuchinya bingi, kikatakata inge twalanguluka kuba’mba Lesa uji na “bukata bwa ngovu.” Utelwa’mba “Lesa wa bulume bonse”—kino kyambo mu Kihebelu kipana mulanguluko wa bulume bwakilamo. (Isaya 40:26; Ntendekelo 17:1) Bino, Yehoba wingijisha bulume bwanji mu jishinda jawama, mambo kyubilo kyanji kikatampe bo butemwe.—1 Yoano 4:16.
5. Mambo ka o kyapelela kukokela buntangi bwa kwa Yehoba?
5 Nangwatu Yehoba wajimwine kuba’mba ukaleta lukabisho pa bangubabibi babula kuja nyenye, Mosesa wamuyukile bingi amba ye “Lesa wa kishinka ulama lulayañano lwanji ne kwibatemwa na butemwe bubula kwaluka aba bamutemwa ne kulama mikambizho yanji.” (Mpitulukilo ya mu mizhilo 7:9) Angikilangulukaipotu! Ntangi Wakila pa bonse mu kulengwa konse kechi witukanjikizha kumwingijila ne. Mukifulo kya byobyo, tufwenya kwi aye na mambo a butemwe bwanji. (Loma 2:4; 5:8) Kukokela buntangi bwa kwa Yehoba kuleta lusekelo, mambo mizhilo yanji itufweta pakatampe bingi.—Masalamo 19:7, 8.
6. Nanchi mambo a pa buntangi abukile byepi mu bujimi bwa Edena, kabiji kika kyafuminemo?
6 Bansemi yetu batanshi bakaine buntangi bwa kwa Lesa. Bakebelenga kwifukwila kyawama ne kyatama. (Ntendekelo 3:4-6) Kyafuminemo kyajinga kyakuba’mba, bebapangile mu muzhi wabo wa Paladisa. Kufumatu pa kyokyo kimye, Yehoba waswishishe bantu kwilengela buntangi bukebalengela kwikala mu mutende, nangwa kyakuba’mba baji mu bwikalo bwa bumbulwakoloka. Nanchi buntangi bumo bo bwepi, kabiji Lesa wituswisha kwibukokela kufika ku ñanyi kipimo?
“BANTANGI BAKATAMPE”
7. “Bantangi bakatampe” bo bañanyi, kabiji kifulo kyabo kya buntangi kyakwatankana byepi na buntangi bwa kwa Lesa?
7 Mutumwa Paulo wanembele kuba’mba: “Bantu bonse banekenene [bantangi bakatampe, NW] mambo ka paji [buntangitu] ne, poso bufuma kwi Lesa.” Nanchi bano “bantangi bakatampe” bo bañanyi? Mawi a kwa Paulo mu mavesi alondelapo amwesha kuba’mba bantangi ba mu makamfulumende a bantu. (Loma 13:1-7; Titusa 3:1) Yehoba kechi ye watendekeshe buntangi bwa makamfulumende a bantu ne, bino wiaswisha kwikalapo. Onkao mambo Paulo wanembele kuba’mba: “Kabiji ne abo baji nabo bebatongola kwi Lesa.” Nanchi kino kimwesha ka pa mambo a buntangi bwa panopantanda? Kino kimwesha kuba’mba, bwakepa ku buntangi bwa kwa Lesa. (Yoano 19:10, 11) Onkao mambo, inge paikala kwilwisha pakachi ka muzhilo wa kwa Lesa ne wa bantu, bena Kilishitu bafwainwa kutangijilwa na jiwi jabo ja muchima jafunjishiwa na Baibolo. Bafwainwa “kukokela Lesa kukila bantu.”—Byubilo 5:29.
8. Mu ñanyi mashinda o mumwenamo mu bantangi bakatampe, kabiji mwakonsha kumwesha byepi lukokelo lwenu kobaji?
8 Nangwa kikale byonkabyo, bimye byavula, bantangi bakatampe ba mu makamfulumende bengila nobe ‘bamwingilo ba Lesa ba kwitubila byawama.’ (Loma 13:4) Mu ñanyi mashinda? Kyawama, angilangulukai pa mingilo yavula bantangi bakatampe yo bakokozha, nabiji ya kuposhita makalata, kuzhikijilwa na bakapokola ne bazhima mujilo, mema, ne bya lufunjisho. Paulo wanembele’mba: “Onkao mambo nao o musonkela musonko; mambo bo ba mingilo ya Lesa, kasa batesha michima ku kino kintu kyonka.” (Loma 13:6) Pa mambo a misonko nangwa kyonse kyafwainwa kamfulumende, twafwainwa “kwikala bakishinka.”—Bahebelu 13:18, NW.
9, 10. (a) Bantangi bakatampe batongolwa kwi Lesa mu ñanyi jishinda? (b) Mambo ka o kyatamina kulengulula bantangi bakatampe?
9 Pa bimye bimo, bantangi bakatampe kechi bengijisha ngovu yabo bulongo ne. Nanchi kino kilumbulula’mba kwibakokela kwetu kwapwanyi? Ine, kechi byoibyo ne. Yehoba umona bilubo byuba bano bantangi. (Byambo bya Mana 15:3) Kuswisha kwanji bukalama bwa bantu kechi kulumbulula’mba utalapotu pa bilubo byabo ne; kabiji kechi wituswisha kwibasatukila ne. Bukine ke bwakuba’mba, Lesa bukumotu ‘alalaule buno bufumu bonse ne kwibupwishatu shata,’ ne kwibupingishapo na bukalama bwa kamfulumende wanji waoloka. (Danyela 2:44) Bino kino sakakikyangye kubiwa ne, pa kino kimye bantangi bakatampe babena kwingila mwingilo ukebewa.
10 Paulo walumbulwile kuba’mba: “Aye ukosela bakulumpe balama kyalo, ukanya ne kyatongola Lesa.” (Loma 13:2) Bantangi bakatampe ‘batongolwa’ kwi Lesa mu jishinda ja kuba’mba basungijila mutende pa kipimo kicheche, kwakubula kyo kyo ne, inge pajitu kiwowo. Kwibalengulula kumwesha kulengulula byamba binembelo ne bumbulwamana. Ku kyakumwenako: Angifwanyikizhai kuba’mba bemutumbula opaleshoni ne kwimusona na tonge wakusumankanya kilonda. Nangwa kya kuba’mba tonge ye bemusonako mwenyi ku mubiji, wingila pa ka kimye kacheche. Kumulobololapo kilonda sakakikyangye kupwa kwakonsha kuleta mapuso. Byonkabyo, bantangi bakatampe ba mu makamfulumende a bantu kechi bajinga lubaji lwa nkebelo itanshi ya kwa Lesa ne. Nangwa kikale byonkabyo, Bufumu bwanji sakabukyangye kutendeka kulama ino ntanda yonse ne, pakino kimye bantangi ba mu makamfulumende babena kusungijila buumo mu bwikalo bwa bantu, sabengila mwingilo wakwatankana na kyaswa muchima wa Lesa. Mujojo jishinda twafwainwa kutwajijila kukokela bantangi bakatampe, bino saka tubika muzhilo wa kwa Lesa ne buntangi bwanji palutwe.
BUNTANGI MU KISEMI
11. Nanchi mu ñanyi jishinda mo mwafwainwa kulumbulwila jifunde ja bumutwe?
11 Kisemi jo jibumba jitanshi mu bwikalo bwa bantu. Mu kisemi bamulume ne mukazhi bakonsha kwikala na bulunda bwikusha, ne bana nabo bakonsha kuzhikijilwa ne kufunjishiwa bya kwikala mu bukulumpe. (Byambo bya Mana 5:15-21; Efisesa 6:1-4) Nkokozhezho yawama bibye yafwainwa kunengezhewa mujishinda jakonsha kulengela binungwa bya kisemi kwikala mu mutende ne kukwatankena pamo. Jishinda Yehoba joaingijisha pakuba’mba kikale bibye ke ja kupichila mu jifunde ja bumutwe, bwalondololwa mu mawi aipipishiwa, atanwa pa 1 Kolinda 11:3 akuba’mba: “Mutwe wa banabalume bonse ye Kilishitu; kabiji mutwe wa mwanamukazhi ye mulume wanji; kabiji mutwe wa Kilishitu ye Lesa.”
12, 13. Mutwe wakisemi ye ñanyi, kabiji kika kyakonsha kufunjiwa mu jishinda Yesu joengijishishamo bumutwe?
12 Mulume ye mutwe wa kisemi. Bino nangwa kikale byonkabyo, kuji mutwe wamukila—ye Yesu Kilishitu. Paulo wanembele kuba’mba: “Anweba banabalume, temwai bakazhi benu, byonka byo atemenwe Kilishitu kipwilo, ne kwipana mwine na mambo a akyo.” (Efisesa 5:25) Mulume umwesha kunekenena Kilishitu inge saka asunga mukazhanji mu jishinda Yesu joasungilamo kipwilo kimye kyonse. (1 Yoano 2:6) Buntangi bukatampe bwapewa kwi Yesu, bino wibwingijisha mu bukimote, mu butemwe, ne mu kukokamuchima. (Mateo 20:25-28) Byoakijinga mu bumuntu, Yesu kechi waingijishepo buntangi bwanji mu jishinda jibi nangwa pachechetu ne. Wajinga “kimote ne kukoka pa muchima,” kabiji watelele bana banji ba bwanga amba “balunda nami” mukifulo kya kwibatela’mba “bazha.” Wibalaile kuba’mba, “nkemukokolosha,” kabiji wibakokolosheshe.—Mateo 11:28, 29; Yoano 15:15.
13 Kyakumwenako kya kwa Yesu kifunjisha banabalume basongola kuba’mba bumutwe bwa Bwina Kilishitu kechi kifulo kya kulama na kubuka bukaji ne. Mukifulo kya byobyo, kino ke kifulo kya kumwesheshamo mushingi ne butemwe bwa kwipana. Mu kwikyumvwisha, kino kibena kulumbulula’mba kafwako kupuma mukazhi nangwa kumwendeleka ne. (Efisesa 4:29, 31, 32; 5:28, 29; Kolose 3:19) Byonkabyo inge mwanamulume wa Bwina Kilishitu ke ekazhe mukazhanji bufinda, mingilo yanji ikwabo yawama ikekala ke yatu tu, ne milombelo yanji ikalubankana.—1 Kolinda 13:1-3; 1 Petelo 3:7.
14, 15. Nanchi kuyuka Lesa kukwasha byepi mwanamukazhi kukokela mwatawanji?
14 Inge wamulume ke alondele kya kumwenako kya kwa Kilishitu, kipelela mukazhanji kulondela mawi apa Efisesa 5:22, 23 akuba’mba: “Anweba banabakazhi, nekenenai bamwata wenu, nobe Nkambo. Mambo mulume ye mutwe wa mukazhanji, byonka biji ne Kilishitu ye mutwe wa kipwilo.” Byonka byafwainwa mwanamulume kunekenena Kilishitu, wamukazhi naye wafwainwa kunekenena mwatawanji. Kabiji Baibolo yalondolola mukumvwanyikisha kuba’mba banabakazhi boba bulongo bafwainwa kupewa mushingi ne kutakaikwa na mambo a mana abo a kwakamwa Lesa ne kubambakana kwabo.—Byambo bya Mana 31:10-31.
15 Kunekenena kwa mwanamukazhi wa Bwina Kilishitu ku mwatawanji kuji na pa kupelela. Kino kilumbulula kuba’mba Lesa ye wafwainwa kumvwinwa kukila muntu inge kyakuba’mba kunekenena ku kintu kimo kwakonsha kulengela kulala muzhilo wa kwa Lesa. Nangwa kiji byonkabyo, ñimeno yakosa ya mwanamukazhi ku mizhilo ya kwa Lesa yafwainwa kwikala ya na muchima “wa bukimote ne wazhindama.” Kyafwainwa kumwekeshatu kuba’mba kuyuka Lesa kwa mulengela kwikala mwanamukazhi wawama. (1 Petelo 3:1-4) Byo byo kyakonsha kwikala ne ku wamulume wa Bwina Kilishitu uji na mwanamukazhi wabula kwitabila. Kumvwina kwanji ku mafunde a Baibolo kwafwainwa kumulengela kwikala mwanamulume wawama.
16. Bana bakonsha kulondela byepi kyakumwenako kya kwa Yesu kimye kyo ajinga mwanyike?
16 Pa Efisesa 6:1 palondolola lubaji lwa bana kuba’mba: “Anweba bana, kokelai bemusema monka mwaswila Nkambo, mambo kino kyo kyaoloka.” Bana ba Bwina Kilishitu balondela kyakumwenako kya kwa Yesu, watwajijile kukokela bansemi yanji byo akomenenga. Byoajinga mwana walukokelo, “wakomenenga mu mana ne kimino, ne mu kutalwa bulongo kwi Lesa ne ku bantu.”—Luka 2:51, 52.
17. Nanchi jishinda jingijilamo bansemi na buntangi bwabo jakonsha byepi kusambukila bana?
17 Jishinda bansemi jo bengijilamo mingilo yabo ja konsha kulengela bana babo kumvwina bantangi nangwa kwibasatukila. (Byambo bya Mana 22:6) Onkao mambo bansemi bafwainwa kwiipuzha abo bene kuba’mba: ‘Abya nanchi ñingijisha buntangi bwami mu butemwenyi inyi mu bukaji? Nanchi ntalapotu nyi?’ Nsemi wakamwa Lesa wafwainwa kwikala wa butemwe ne wa kulangulukilako, bino saalamachisha ku mafunde a kwa Lesa. Mukufwainwa, Paulo wanembele kuba’mba: “Anweba bashabo, kechi mwibazhingijishe bana benu ne: poso kwibakomesha na kwibafunjisha ne kwibajimuna monka mwaswila aye Nkambo.”—Efisesa 6:4; Kolose 3:21.
18. Nanchi kujimuna kwa bunsemi kwafwainwa kwikala byepi?
18 Bansemi bafwainwa kubalaula mashinda o bafunjishishamo, kikatakata inge babena kukeba kuba’mba bana babo bekale ba kyumvwina ne mujojo jishinda kwibaletela lusekelo. (Byambo bya Mana 23:24, 25) Mu Baibolo, kujimuna kikatakata kuji mu musango wa kufunjisha. (Byambo bya Mana 4:1; 8:33) Kwendela pamo na butemwe ne bukimote, kechi na bukaji ne na kushinta ne. Mujojo jishinda, bansemi ba Bwina Kilishitu bafwainwa kwingila na mana ne kwilama pa kujimuna bana babo.—Byambo bya Mana 1:7.
BUNTANGI MU KIPWILO
19. Ñanyi nengezhezho Lesa yo abika pa kuba’mba mu kipwilo kya Bwina Kilishitu mwikale mutende?
19 Pakuba Yehoba byoaji Lesa wa mutende, ke kintu kyafwainwa kulanguluka kuba’mba wanengezhezha bantu banji buntangi bwaketekelwa kabiji bwanengezhiwa bulongo. Monka mokyaila, wasala Yesu kwikala Mutwe wa kipwilo kya Bwina Kilishitu. (1 Kolinda 14:33, 40; Efisesa 1:20-23) Panshi ya buntangi bwa Kilishitu bubula kumweka, Lesa waswisha nengezhezho yakuba’mba bakulumpe basalwa mu kila kipwilo balame jitanga na kifyele, na muchima yense, ne na butemwe. (1 Petelo 5:2, 3) Bankwasho mu kipwilo bakwashako bakulumpe mu kipwilo mu mashinda apusanapusana kabiji bengila mwingilo wanema bingi mukachi ka kipwilo.—Filipai 1:1.
20. Mambo ka o twafwainwa kunekenena ku bakulumpe mu kipwilo ba Bwina Kilishitu batongolwa, kabiji mambo ka kino o kyaikela kya mfweto?
20 Pa mambo a bakulumpe mu kipwilo ba Bwina Kilishitu, Paulo wanembele kuba’mba: “Kokelai bemutangijila ne kwibanekenena: mambo abo babenakwimukenkentela na mambo a kulama michima yenu, byo baketotolwela na mambo ayo: nasaka namba, bekyube kino na lusekelo, kechi na bulanda ne: mambo akya kechi kikemuletela kyawama ne.” (Bahebelu 13:17) Mu mana, Lesa wapa bakalama ba Bwina Kilishitu mwingilo wa kutala pa kukajilwa kwa ku mupashi kwa bobo baji mu kipwilo. Bano bakulumpe mu kipwilo kechi baji nobe jibumba ja bantangi ba mu bupopweshi bwa bubela ne. Bano bo bakalume kabiji bazha ba kwa Lesa, bengijila pa kukajilwa kwa bapopweshi bakwabo, byonka byaubile Nkambo yetu, Yesu Kilishitu. (Yoano 10:14, 15) Kuyuka kuba’mba bano banabalume bafikapo mu Binembelo betukwasha mu kununguluka kwetu ne kukoma lwa ku mupashi, kwitutundaika kukwatankana nabo pamo ne kwibomvwina.—1 Kolinda 16:16.
21. Nanchi bakulumpe mu kipwilo batongolwa beseka byepi kukwasha bakwabo bena Kilishitu ku mupashi?
21 Pa bimye bimo, mikoko yakonsha kusenduka nangwa kwikala mu mapuso a ku mupashi na bintu byatama bya ku kyalo. Panshi ya buntangi bwa kwa Kafunga Mukatampe, bakulumpe mu kipwilo byo baji bakafunga bacheche balabijila pa kukajilwa kwa baji mu maboko abo ne kutesha muchima pa muntu umo umo. (1 Petelo 5:4) Bafwakashisha binungwa bya mu kipwilo ne kwibikosesha. Byo bayuka kuba’mba Diabola ukeba kuvulañanya mutende wa bantu ba Lesa, bakulumpe mu kipwilo bengijisha mana afuma mwiulu kimye kyo babena kwingila na lukatazho lonse. (Yakoba 3:17, 18) Bengila na ngovu kuba’mba basungijile kukwatankana ne buumo bwa lwitabilo, kyo kintu Yesu aye mwine kyo alombejile.—Yoano 17:20-22; 1 Kolinda 1:10.
22. Ñanyi bukwasho bakulumpe mu kipwilo bobanengezha umvwe umo wauba kilubo?
22 Ibyepi nanchi inge mwina Kilishitu washupikwa mu muchima nangwa walefuka na mambo a bundengamambo bo auba? Mafunde a Baibolo atekenesha ne milombelo ya bakulumpe mu kipwilo ifuma panshi ya muchima ya kumulombelelako yakonsha kukwasha kumubwezha jibiji ku butuntulu bwa ku mupashi. (Yakoba 5:13-15) Bano banabalume basalwa na mupashi wazhila, napo baji na luusa lwa kujimuna ne kukajipila yense ulondalonda jishinda ja bungubabibi nangwa ubena kubika kutoka kwa ku mupashi mu mapuso ne kwa byubilo byawama bya kipwilo. (Byubilo 20:28; Titusa 1:9; 2:15) Pakuba’mba kipwilo kisungijilwe kyatokeshiwa, kyafwainwa ku bantu umo umo kuloba bilubo byakilamo kutama. (Bena Levi 5:1) Inge mwina Kilishitu walenga mambo akatampe watambwila kufundwa ne kujimunwa kwa mu Binembelo kabiji wamwesha ne kulapila kwa kine, ukakwashiwa. Mu bukishinka, abo batwajijila kulala mizhilo ya kwa Lesa kabiji babula kulapila bapangiwa mu kipwilo.—1 Kolinda 5:9-13.
23. Nanchi kika bantangi ba Bwina Kilishitu kyo banengezha pa mambo a buwame bwa kipwilo?
23 Baibolo yaambile kuba’mba panshi ya kwa Yesu Kilishitu aye Mfumu, banabalume ba ku mupashi bafikapo bakasalwa kuba’mba batekeneshe, kuzhikijila, ne kukokolosha bantu ba kwa Lesa. (Isaya 32:1, 2) Bakatangijilanga mu busapwishi, mu bukafunga, ne mu bufunjishi pakuba’mba batundaike bukomo bwa kumupashi. (Efisesa 4:11, 12, 16) Nangwa kyakuba’mba bakalama ba Bwina Kilishitu bimye bimo bakonsha kunena, kusanzamo, ne kujimuna bakwabo baitabila, umvwe bakulumpe mu kipwilo ke bengijishe lufunjisho lwalumbuluka lwaimana pa Kyambo kya kwa Lesa, bakakwasha bonse kutwajijila kwikala mu jishinda ja ku bumi.—Byambo bya Mana 3:11, 12; 6:23; Titusa 2:1.
TAMBWILAI JISHINDA YEHOBA JO AMWENAMO BUNTANGI
24. Nanchi kila juba twesekwa pa ñanyi mambo?
24 Mwanamulume ne mwanamukazhi mutanshi baesekelwe pa mambo a kunekenena buntangi. Kwakubula nangwa kuzhinaukane, tuji mu lweseko lumotu kila juba. Satana Diabola watundaika mupashi wa bunsatuki mukachi ka bantu. (Efisesa 2:2) Jishinda ja bukitolwele jimweka kukebaula bingi kukila ja kunekenena.
25. Ñanyi mfweto iji mukukana mupashi wa ku kyalo wa bunsatuki ne kunekenena ku buntangi bwa kwa Lesa nangwa ku boaswisha?
25 Nangwa kikale byonkabyo, twafwainwa kukana mupashi wa kyalo wa bunsatuki. Umvwe ketube byo byo, tukatana kuba’mba kunekenena kwa bulesa kuleta mfweto yawamisha. Ku kyakumwenako, tukachinuzhuka bijikila ne kufichishiwa kumuchima kwasampuka kubobo bekolomwena lukatazho kufuma ku bantangi ba mu makamfulumende. Tukakepeshako mitotololo ayo yaseeka mu bisemi byavula. Kabiji tukeyowa kupwañana kwa nengela, kwa butemwe na bakwetu ba Bwina Kilishitu baitabila. Kyakila pa byonse, lukokelo lwetu lwa bulesa lukalengela bulunda bwawama ne Yehoba, Ntangi Wakila pa bonse.
MONAI INGE MWAYUKA
Nanchi Yehoba wingijisha byepi buntangi bwanji?
“Bantangi bakatampe” bo bañanyi, kabiji twakosha kwibanekenena byepi?
Nanchi jifunde ja bumutwe jibika mwingilo wa byepi pa kinungwa kyonse kya kisemi?
Nanchi twakonsha kumwesha byepi lukokelo mu kipwilo kya Bwina Kilishitu?
[Kitenguluzha pa peja 134]
ABO BALUKOKELO, KECHI BASATUKILA KAMFULUMENDE NE
Kupichila mu mwingilo wabo wa busapwishi bwa pa mvula bantu, Bakamonyi ba kwa Yehoba balondolola kuba’mba bantu bafwainwa kuketekela mu Bufumu bwa kwa Lesa bunke kuba’mba bo bukaleta mutende ne bukikizhi. Bino bano bakataya mbila bakizaku ba Bufumu bwa kwa Lesa kechi basatukila makamfulumende obekalamo nangwa pachechetu ne. Mukifulo kya byobyo, Bakamonyi baji pakachi ka bangikazhi baji na mushingi kabiji bomvwina mizhilo ya kamfulumende. Mu kyalo kimo kya mu Africa kilolo umo wa mukamfulumende waambile kuba’mba: “Inge machechi onse ajinga nabiji Bakamonyi ba kwa Yehoba, kuba kwaikala kwipayañana, bwivi, kupuuluka, bakaili ne mabomba a atomiki ne. Inge kafwako kukiya binzhilo kimye kyonse.”
Pa kuyuka bino, babilolo ba mu makamfulumende mu byalo byavula baswisha mwingilo wa Bakamonyi wa kusapwila kutwajijila kwakubula kwibakatazha ne. Mu byalo bimo, kukanya kwafumishiwapo kimye bantangi ba mu makamfulumende kyo bayukile kuba’mba Bakamonyi ba kwa Yehoba batundaika bwikalo bwawama. Kiji byonka byanembele mutumwa Paulo pa mambo a kukokela bantangi bakatampe kuba’mba: “Ubanga byawama, kabiji bakakutota kwi aye.”—Loma 13:1, 3.