LUFUNJISHO 29

Jiwi

BANTU kechi batundaikwatu na kintu kibena kwambiwa ne, bino batundaikwa ne na byo kibena kwambiwa. Umvwe muntu ye mubena kwisamba nanji uji na jiwi janengela bulongo, ja lusekelo, kabiji jawama, mukakebesha bingi kumvwa byo abena kwamba kukila inge ubena kwamba na jiwi ja mukose nangwa ja bukaji.

Kwikala na jiwi jawama kechi kwiyatu ako kwine ne. Kwakonsha kuvwangamo ne muntu mwine byo aji. Bino muntu byo aya na kuyukilapo byavula ne kumvwisha bukine bwa mu Baibolo, lupimpu lutendeka kumweka mu ñambilo yanji. Byubilo bitokesha Lesa pa muchima nabiji butemwe, lusekelo ne lusa byumvwanyikila mu jiwi janji. (Nga. 5:22, 23) Umvwe watesha muchima bantu kya kine, kikomvwanyikila ku jiwi janji. Umvwe muntu waikala na lusanchilo mu kifulo kya kwinyinyisha, byambo byo abena kwamba ne jiwi janji jimwesha kino. (Jila. 3:39-42; 1 Timo. 1:12; Yuda 16) Nangwatu kya kuba kechi mwamuyuka mulaka ye babena kwamba ne, umvwe muntu ubena kumvwanyika kwitota, kukana, kunenañana ne bukaji, kabiji mukwabo ubena kumvwanyika kwikepesha, kutekanya, kwikala wa lusa ne butemwe, kechi kyakonsha kwimukatazha kuyuka lupusano luji pakachi ka bano bantu babiji ne.

Kintu kimo kyakonsha kulengela jiwi ja muntu kutama ke bulema nangwa kampe kikola kyaonawine kankojongo. Buno bulema bwakonsha kubaya kya kuba kechi bwakonsheka kupwatu bonse mu buno bwikalo bo tujimo ne. Nangwa byonkabyo, kuyuka bya kwingijisha bulongo byako bya mubiji bilengela kwamba kwakonsha kukwasha bingi.

Patanshi twafwainwa kuyuka’mba mawi apusana monka mwapusena bantu. Jiwi jenu kechi jafwainwa kwikala ja kusombolola muntu ungi ne. Ambaingatu kwesakana na jiwi jenu byonka byo jiji. Ki ka kyakonsha kwimukwasha kuba bino? Kuji bintu bibiji byanema bingi.

Pemainga Bulongo. Pa kuba’mba jiwi jenu jumvwanyikenga bulongo, mwafwainwa kukokanga mwela wavula kabiji ne kupema bulongo. Umvwe mwabula kuba bino, jiwi jenu jikomvwanyikanga kuyoyomena kabiji ñambilo yenu ikachibaikanga.

Kibese kikatampe kya mapwapwa kechi kiji peulu ya kyaji ne; kyaji kimweka kubaya na mambo a bikupa bya bipuzhi. Mapwapwa abayila kwipi na buta bwa kyaji (diaphragm). Byo bwaikela kunshi ya mbavu, buno buta bwa kyaji bo bwaabanya kyaji ne munda.

Umvwe mwela waikalatu peulu ya mapwapwa, pa kupema kechi ukabanda kupwamo ne. Jiwi jenu jikapwa bulume, kabiji kechi mukabanda kukoka ne. Pa kuba’mba mupemenga bulongo, mwafwainwa kwikala nangwa kwimana saka mwaoloka kabiji ne kwikizha bipuzhi. Pa kupema nangwa pa kwamba, kange musakaukengatu kwiulu ya kyaji ne. Patanshi yuzhai mwela kunshi ya mapwapwa. Umvwe kwayula mwela, kikalengela kunshi ya mbavu kutukuka. Pa kimye kimotu, buta bwa kyaji bukabwela panshi, saka buya na kushinjikila panshi pachepache kifu ne mila, kuba’mba mumvwe bya kwata mukwato nangwa kivwalo kikwabo mwishiyanda. Pano bino, mapwapwa kechi aikela munda ne; aikela mu kyaji. Umvwe mukeba kweseka, kwatai kwapela kyaji. Pano twezhai mwela wavula. Umvwe mubena kupema bulongo, jivumo jenu kechi jisakutwelanga mukachi ne kusuntula bipuzhi ne. Musakumvwangatu mbavu yonka saiyako peulu kabiji ne kutukukako.

Kyalondelapo, lupulainga mwela bulongo. Kange mumulupulenga wavula pa kimye kimotu ne. Mulupulainga pachepache. Kumulupulanga pachepache kupichila mu kufina kikolomeno ne. Kino kyakonsha kulengela jiwi kuyoyomena nangwa kuyisha peulu. Kubwela kwa jivumo ne mbavu ko kulupula mwela, bino buta bwa kyaji bo bulengela mwela kulupuka bukiji nangwa pachepache.

Byonkatu muntu unyema lubilo byo enengezha kunyema kapela, ne ñambi naye wafwainwa kuyuka bya kuba pa kuba’mba apemenga bulongo. Imanai saka mwaoloka ne kwikizha bipuzhi, twezhai mwela wavula kunshi ya mapwapwa ne kutendeka kumulupula pachepache. Kepo mweseke kutanga na jiwi jasansuka akwe saka mupema byonkabyo.

Nekeneshai Misunyi. Kubula kulukusha muchima kyo kintu kikwabo kikebewa pa kuba’mba jiwi jiwamenga bulongo. Kino kyakonsha kwimukwasha bingi kwikala na jiwi jawama pa kwamba. Milanguluko ne mubiji byafwainwa kukasuluka, mambo kususubala kwa milanguluko kulengela misunyi kukosa.

Ikizhai muchima kupichila mu kwikala na mweno yawama pa bantu bo mubena kwambako. Umvwe bano bo bantu bo mutana mu mwingilo wa mu bujimi, vulukai kuba’mba nangwa kya kuba mwafundakotu Baibolo pa bañondo bacheche, mwayuka bintu byanema bingi pa mambo a nkebelo ya Yehoba byo mukeba kwisamba nabo. Kabiji mwibendela mambo bakebewa bukwasho kana bayuka kino nyi nangwa ne. Bino umvwe mubena kwamba mu Nzubo ya Bufumu, bavula baji mu luonde bantu ba Yehoba. Balunda nenu kabiji bakeba’mba anweba mwambe bulongo. Kafwako bañambi bakwabo panopantanda baji na jishuko jo tuji najo ja kwisamba kimye kyonse na bantu balusekelo kabiji babutemwe ne.

Nekeneshai kikolomeno kabiji ne kumona’mba kechi mubena kwikifina ne. Yukai’mba mbubi ya jiwi (vocal cords) ijikima umvwe papita mwela. Ñumvwanyikilo ya jiwi ipimpulwa umvwe kikolomeno kyavwemuka nangwa kyavwela, byonka byo kikalatu na jiwi ja muzhinge wa kidali umvwe bamutwentesha nangwa bamuzelesha. Umvwe mwavwelesha mbubi ya jiwi, jiwi jibwela panshi. Kunekenesha kikolomeno nako kukwasha myona kushikunka, kabiji kino kikemulengela kwamba na jiwi janengela.

Nekeneshai mubiji wenu yense—manungo, maboko, bipuzhi ne nshingo. Kuba bino kukemukwasha kulupulanga byambo bulongo na jiwi jakosa. Kulupula byambo bulongo kubiwa umvwe mubiji yense keengile nobe ñoma. Umvwe mubiji wakosa, kino kechi kyubiwa ne. Ñumvwanyikilo ya jiwi ilengwa mu kankojongo, kechi yumvwanyikilatu mu myona ne, bino yumvwanyikila ne mu mbanda ya muchima, mu meno, mibanga, ne mu miinsonso ya myona. Bino byonse byakonsha kulengela jiwi kumvwanyika bulongo. Umvwe ñoma mwiishinka kunshi, kechi yakonsha kumvwanyika pa kwiimba ne; yakonshatu kumvwanyika bulongo umvwe kwashala kyashi. Byo byo kiji ne ku bikupa bya mubiji wetu biji mu misunyi. Umvwe saka mulupula byambo bulongo kikemukwasha kwalulaalula jiwi ne kwambila mo kibena kukebewa. Luonde lwakonsha kwimumvwa kwa kubula anweba kukolomoka.

JIWI BYO JILENGWA

Kintu kilengela jiwi ke mwela yenka ye mulupula kufuma mu mapwapwa. Mapwapwa aji nobe myuba. Alupula mwela kupichila mu kikolomeno kuya pa kankojongo kaji pakachi ka kikolomeno. Mukachi ka kankojongo pano mu mbaji, muji tumisunyi tuchuchu tutelwa’mba mbubi ya jiwi. Ino mbubi yo ilenga jiwi. Tuno tumisunyi tuchuchu to tushinkula ne kushinka jishinda ja mwela japita mu kankojongo kuba’mba mwela atwelenga ne kulupuka kabiji ne kufumyamo bintu bibula kukebewa mu mapwapwa. Pa kupema, jiwi kechi jumvwanyika mwela byo apita pa mbubi ya jiwi ne. Bino umvwe muntu keakebe kwamba, misunyi ikoka mbubi ya jiwi, kabiji ino mbubi ijikima bingi kimye mwela kyo apitapo kufuma mu mapwapwa. Kino kyo kilengela jiwi kumvwanyika.

Umvwe mbubi ya jiwi yatontekesha, ikizhamo bingi kujikima kabiji kino kyo kilengela jiwi kuyisha peulu. Bino umvwe yavwela, jiwi jibwela panshi. Umvwe jafuma mu kankojongo, jiya peulu ya kikolomeno patendekela mujibu. Kepo japita mu kanwa kabiji ne mu myona. Pa kupita mu kanwa ne mu myona, jiwi jibaya nangwa kukepa kuba’mba jumvwanyike bulongo. Kanwa, lujimi, meno, mibanga, ne byatunwa bingijila pamo kwalula jiwi kumvwanyikila mu byambo.

Jiwi ja muntu ke kintu kya kukumya, mambo kechi jakonsha kwesakana ku byombesha bilenga bantu ne. Jiji na bulume bwa kumwesha muntu byo abena kwiumvwa, kana butemwe nyi nangwa lupato. Umvwe mwijingijisha bulongo, kechi jakonsha kufumyatu mawi onse akebewa pa kwimba ne, bino jilengela ne kumvwanyika kilela.

BYO MWAFWAINWA KUBA PA KUBA’MBA JIWI JUMVWANYIKENGA BULONGO

Jiwi jakoka. Jiwi ja munshi kechi jilumbulula’mba javwela ne. Umvwe jumvwanyika kilela, bantu bakejumvwanga bingi bulongo. Pa kuba’mba jumvwanyikenga, jafwainwa kuyangako peulu.

Pa kuba’mba jiwi jenu jiwame, mwafwainwa kulupulanga bulongo byambo. Kino kikebewa kunekenesha mubiji wenu yense, kwesakana na byo kyaambiwapo mu luno lufunjisho. Kununga pa kunekenesha kikolomeno, kunyinyita nako kwakonsha kwimukwasha. Byatunwa byafwainwa kusambakanangakotu pacheche kechi kulamankesha ne. Pa kunyinyita, umvwainga jiwi byo jibena kumvwanyikila mu mutwe ne mu kyaji kyenu.

Kimye kimo jiwi jumvwanyika kuvwela nangwa kuyoyomena na mambo a kuba’mba kampe muntu kechi ubena kumvwa bulongo nangwa kampe kechi waji kulaala ne. Umvwe muntu waumvwako bulongo, jiwi najo jakonsha kuwama.

Jiwi jayisha peulu. Umvwe mbubi ya jiwi yatontekesha, jiwi jiyisha peulu. Jiwi ja peulu jilengela muntu ye mubena kwamba naji kumvwa moyo. Kupichila mu kunekenesha kikolomeno kuba’mba mbubi ya jiwi ivwele, jiwi jenu jakonsha kubwelako panshi. Esekainga kwamba na jiwi ja munshi pa kwisamba na bakwenu. Kutwezha mwela wavula nako kwakonsha kwimukwasha.

Jiwi ja kwambila mu myona. Bimye bimo luno lukatazho lwikalako na mambo a kushinka myona, pano bino, javula kechi byo byo kikala ne. Kimye kimo na mambo a kukosesha kikolomeno ne kanwa, myona ishinka kya kuba mwela keabule kupita bulongo. Kino kilengela kutendeka kwambila mu myona. Pa kuba’mba kino kibule kubiwa twafwainwa kunekenesha kikolomeno ne kanwa.

Jiwi ja bukaji. Jiwi ja bukaji jilengela bantu kubula kwisamba bulongo. Jakonsha ne kulengela moyo.

Kintu kikatampe kikebewa, ke kwibikako kwikala na byubilo byawama. (Kolo. 3:8, 12) Umvwe kino kyaubiwa kala, kwingijisha mafunde aambiwa pa kwikala na jiwi jawama kwakonsha kwimukwasha. Nekeneshai kikolomeno ne mubanga. Kino kikalengela jiwi kumvwanyika bulongo kabiji ne kubula kulubankana na mambo a kubula kwasamisha kanwa pa kwamba.