‘Kebai Lesa, . . . ne Kumutana’

1-3. (a) Mambo ka mutumwa Paulo o akuminye pa bintu byo amwene mu Atene? (b) Twakonsha kufunjilako ka ku byaubile Paulo?

PAULO wakuminye bingi byo afikile ku Atene mu Greece mwajinga sukulu pafunjishanga bashayuka ba Sokiletisa, Pulato ne Alisitote. Bantu bajinga mu muzhi wa Atene batemenwe bingi bintu bya bupopweshi. Paulo wamwene bankishi bavula mu nzubo ya Lesa, pa bisankanyi ne mu mikwakwa, mambo bena Atene bapopwelanga balesa babubela bavula. Paulo wayukile Yehoba Lesa wa kine byo amona kupopwela bankishi. (Lupu. 20:4, 5) Uno mutumwa wakishinka naye washikilwe kupopwela bankishi byonkatu Yehoba byo ebashikwa.

² Bintu byamwene Paulo byo atwelelenga mu kisankanyi byamukumishe bingi. Mwajinga bankishi bo baimikile mu jikonka jajinga ku muzhika buyeke kwipi na kibelo, bo bapopwelanga baimenangako lesa Helimesa. Pa kisankanyi pajinga mapunzha avula a kupopwelamo bano balesa babubela. Nanchi mutumwa wakonsheshe byepi kusapwila na mukoyo mu ino mpunzha mwavujile bankishi? Abya wakonsheshe kutekanya ne kumonapo pa kutendekela mwisambo kwesakana na bantu bo aambilengako nyi? Nanchi wakonsheshe kukwasha bantu kukeba Lesa wa kine ne kumutana nyi?

³ Byambo byaambile Paulo ku banabalume bena Atene bafunjile kufika palepa byonka byo byanembwa mu Byubilo 17:22-31, ke bintu byo twafwainwa kufunjilako kuyuka bya kuba na bintu ne kwingijisha milangwe. Kufunda pa byaubile Paulo, kwakonsha kwitukwasha kuyuka mwa kwisambila na bantu ne kwibakwasha kulanguluka pa byo tubena kwibabula.

Kufunjisha “pa Kisankanyi” (Byu. 17:16-21)

4, 5. Paulo wasapwijilenga kwepi byo ajinga mu Atene, kabiji bañanyi bakatezhe bo aambilengako?

⁴ Paulo wayile na kumona bena Atene pa lwendo lwanji lwa bubiji lwa bumishonale mu 50 C.E.a Byo apembejilenga Silasa ne Timoti kufuma ku Beliya, Paulo “watendekele kwisamba na Bayudea mu nshinagoga” byonka byo akelwanga kuba kimye kyonse. Kabiji wayanga ne mu nyaunda mwajinga “kisankanyi” mo asambakenanga na bangikazhi baikalanga mu Atene babujile Bayudea. (Byu. 17:17) Kino kisankanyi kyajinga ku muzhika buyeke wa muzhi wa Akolopolisa mu Atene kyabayile maekita 5 nangwa kukilapo. Pa kino kisankanyi kechi baubilangapotu busulu bonka ne; bino baubilangapo ne bintutu bikwabo. Buku umo waamba’mba ino mpunzha baubilangapo “bya busulu, bya bumulwila ntanda ne bisho bya kishakulu.” Bena Atene bakonkenanga pa ino mpunzha na kwisamba pa bintu byapusana pusana.

⁵ Bantu Paulo bo ataine pa kisankanyi bakatezhe bingi. Pa bantu bo aambilengako pajinga bena Epikyulya ne bena Sitoiki bafunjile bya buntemwamaana.b Bena Epikyulya baitabijile’mba bilengwa bilengeletu abyo bine. Baambanga’mba: “Kechi twafwainwa kuchina Lesa ne; Muntu wafwa kechi umvwa misongo ne; Muntu wakonsha kushinda bubi.” Bena Sitoiki baambanga’mba bajinga na bishinka bibalengejile kubula kwitabila mwi Lesa amba ko aji. Bena Epikyulya ne bena Sitoiki kechi baitabijile mu lusanguko byonka byafunjishenga baana ba bwanga ba kwa Kilishitu ne. Onkao mambo, buntemwamaana bwa ano mabumba abiji bwapusene bingi na byafunjishenga bena Kilishitu ba kine, nabiji bukine bwasapwijilengapo Paulo.

6, 7. Bangiliki bamo bafunjile kufika palepa baubilepo byepi pa bintu byafunjishenga Paulo, kabiji bantu bamo bafunda kufika palepa lelo jino nabo bobapo byepi pa byo tufunjisha?

⁶ Nanchi Bangiliki bafunjile kufika palepa baubilepo byepi pa bintu byafunjishenga Paulo? Bamo bamwambijilenga’mba “kyabauki,” nangwa amba “utolaula nkunwa.” (Monai byambo byo balumbulula pa Byu. 17:18, nwtsty.) Shayuka umo waambile pa kino kyambo amba bekingijishanga ku tuñonyi tucheche twatolaulanga nkunwa kabiji palutwe kacheche bekingijishe ne ku bantu batolaulanga bukuku bwa kajo ko batayanga pa kisankanyi. Kabiji baingijishanga kino kyambo kulumbulwilamo muntu wakaulangapotu bwishi pa bintu byaambanga bakwabo. Kino kibena kulumbulula’mba bano bantu bafunjile kufika palepa baambilenga’mba Paulo waambilenga bintu bya kubula maana byo aumvwanga ku bantu bakwabo. Pano bino, byonka byo tusakumona, Paulo kechi walekele kusapwila na mambo a kumwambila’mba kyabauki ne.

⁷ Ne lelo jino, atweba Bakamonyi ba kwa Yehoba betutela mazhina a mukeyu na mambo a bintu bya mu Baibolo byo twaitabilamo. Nabiji, bantu bamo bafunda kufika palepa bafunjisha’mba bilengwa bilengeletu abyo bine kabiji bakambizha bantu amba umvwe baji na maana bafwainwa kuswa luno lufunjisho. Kabiji bambila bantu babula kwitabila mu bino bintu amba babilubi. Bano bantu balengela bantu kwitumona’mba ‘twibakyabaukitu’ kimye kyo tufunjisha byaamba Baibolo ne kuba’mba bintu byonse byalengelwe. Bino atweba kechi twafwainwa kuchina ne. Pakuba twamba saka twasumininwa byo tufunjisha kuba’mba bintu biji pano pa ntanda byalengelwe na Mulenga wa maana aye Yehoba Lesa.​—Lum. 4:11.

8. (a) Bantu bamo baumvwine bintu byasapwijilenga Paulo baubilepo byepi? (b) Ñanyi kintu kyalengejile Paulo kumutwala ku kije kya Aleopagusa? (Monai tubyambo twa munshi tuji pa jipa 142.)

⁸ Bantu baumvwine byasapwijilenga Paulo pa kisankanyi bapuseneko. Baambilenga’mba: “Uji nobe musapwishi wa balesa bangi.” (Byu. 17:18) Nanchi Paulo kine wasapwijilenga bena Atene pa balesa bangi nyi? Kwamba pa balesa bangi ajinga mambo abulala o bapelemo Sokiletisa ne kumwipayilapo myaka ya kala. Kino kyo kyalengejile ne Paulo kumutwala ku kije kya Aleopagusa ne kumwambila’mba alumbulule bulongo bintu byo afunjishenga byabujile kukwatakanya bena Atene.c Paulo wakonsheshe byepi kulwilako bintu byo asapwijilenga ku bantu babujile kuyuka Binembelo?

“Anweba Bena Atene, Namona” (Byu. 17:22, 23)

9-11. (a) Paulo waubile byepi pa kutendeka kwisamba na bantu bo aambilengako? (b) Twakonsha kufunjilako ka ku byaubanga Paulo mu mwingilo wetu?

⁹ Vulukai kuba’mba Paulo wakuminye bingi byo amwene bantu na kupopwela bankishi. Mu kifulo kya kufikenatu kwibasanzamo amba babena kupopwela bankishi, aye wakitekenye. Waesekele kumonapo jishinda jawama ja kukwashishamo bantu bo aambilengako. Watatwile uno mwisambo amba: “Anweba bena Atene, namona kuba’mba mu bintu byonse mwakamwa balesa kukila byuba bantu bakwabo.” (Byu. 17:22) Ko kuba’mba Paulo waambilenga’mba: ‘Namona namba mwatemwa bingi bintu bya bupopweshi.’ Paulo wibatakaikile pa kutesha muchima ku bintu bya bupopweshi. Wayukile’mba bamo bo batwajile mungi na mafunjisho a bubela, bakonsheshe kuteleka ku byo aambilenga. Kabiji Paulo wayukile’mba naye patanshi ‘waubijilenga bino bintu mu bulubi ne mu kubula lwitabilo.’​—1 Timo. 1:13.

¹⁰ Paulo watatwile mwisambo pa bintu byo bapopwelanga bena Atene byo amwene kya kusokelapo bitapisho panembelwe’mba: “Kwi Lesa Wabula Kuyukanyikwa.” Kwesakana na buku umo, “Bangiliki ne bakwabo bapananga bya kusokelapo bitapisho ku ‘balesa babujile kuyukanyikwa,’ mambo bachiinenga’mba apo kampe mu mpopwelo yabo balubileko kupana bitapisho ku balesa bamo ne kwibalengela kuzhingila.” Bena Atene byo bapaine kino kya kusokelapo bitapisho, baswile’mba Lesa wabujile kuyukanyikwa kwi abo, ko aji. Paulo wasapwijile mambo awama kupichila mu kwamba pa kino kya kusokelapo bitapisho. Waambile’mba: “Lesa yenka ye mubena kupopwela ye mwabula kuyuka, ye ye mbena kwimusapwila.” (Byu. 17:23) Jishinda Paulo jo esambijilemo na bano bantu jawamine bingi. Aye kechi wasapwijilenga pa lesa ungi nangwa ye babujile kuyuka byonka bamo byo bamupelengamo mambo ne. Pakuba wibalumbulwijilenga pe Lesa ye babujile kuyuka, aye Lesa wa kine.

¹¹ Twakonsha kuba byepi byaubilenga Paulo mu mwingilo wetu? Umvwe saka tutako muchima kumona bintu byo twatana, twakonsha kuyuka umvwe awo muntu watemwa bintu bya bupopweshi kupichila mu kumona bintu bya bupopweshi byo avwala nangwa byo akobaika mu nzubo nangwa bintu biji pa lubanza. Twakonsha kwamba’mba: ‘Namona mwatemwa bingi bya bupopweshi. Bantu ba uno mutundu bo bo mbena kukeba kwisamba nabo.’ Kupichila mu kuyuka muntu byo alanguluka pa bintu bya bupopweshi, twakonsha kumona pa kutatwila mwisambo. Vulukai’mba kechi kyetu kya kuzhachisha bantu pa bintu byo baitabilamo ne. Mambo bapopweshi bakwetu bamo kala nabo baitabijile mu bintu bya bubela.

Lesa “Kechi uji Kwalepa ne Atweba Bonse Ne” (Byu. 17:24-28)

12. Paulo waalaulanga byepi mashinda o esambilangamo na bantu?

¹² Nanchi Paulo byo ataine jishinda ja kutatwilamo mwisambo, abya waingijishenga jishinda jintutu jimo pa kusapwila nyi? Byo ayukile’mba bantu bo aambilengako bafunjile buntemwamaana bwa Bangiliki kabiji kechi bayukile Binembelo ne, waalawilenga mashinda o esambilangamo nabo. Patanshi wibafunjishenga bintu bya mu Baibolo kwa kubula kutanga Binembelo. Kya bubiji, ­wivwangilengamo ne aye mwine pa kwisamba na bantu, bimye bimo saka engijisha ñambilo ya kuba’mba “atweba.” Kya busatu, waingijishenga byambo byanembelwe mu mabuku a Kingiliki kumwesha’mba bintu bimo byo afunjishenga byafuminenga mu onka ano mabuku abo. Pano twayai tumone jishinda jawama jaambijilemo Paulo. Ñanyi bukine bwanema Paulo bo aambilengapo ku bena Atene pe Lesa ye babujile kuyuka?

13. Paulo waambilepo’mba ka pa bintu byo byalengelwe, kabiji ñanyi kishinka kyo aambilengapo?

¹³ Lesa walengele jiulu ne ntanda. Paulo waambile’mba: “Lesa walengele ntanda ne byonse bijimo, aye ye Nkambo wa mwiulu ne pano pa ntanda kechi wikala mu mazubo ashimikwa na maboko a bantu ne.” (Byu. 17:24) Jiulu ne ntanda ne bijimo kechi bilengeletu abyo bine ne. Lesa wa kine ye Mulenga walengele bintu byonse. (Sala. 146:6) Kupusanako na balesa ba bena Atene ne bankishitu bakwabo batambwilanga lukumo kupichila mu kwibemika mu mazubo, mu mapunzha a kupopwelamo ne pa bya kusokelapo bitapisho, aye Nkambo Mfumu walengele jiulu ne ntanda kechi wakonsha kwikala mu mazubo ashimikwa na maboko a bantu ne. (1 Mfu. 8:27) Kishinka kyaambilengapo Paulo kyajinga kya kuba’mba: Lesa wa kine kechi waesakana pamo na bankishi balengwa na bantu ne mazubo ashimikwa na bantu ne.​—Isa. 40:18-26.

14. Paulo wamwesheshe byepi amba Lesa kechi wakinka manungo mu bantu ne?

¹⁴ Lesa kechi wakinka manungo mu bantu ne. Bantu bapopwelanga bankishi bavwikanga bankishi babo bivwalo byawamisha, kwibapa bya bupe bya mutengo nangwa kwibaletela kajo ne bya kutoma uba nobe bano bankishi bakebelenga bino bintu. Nangwa byonkabyo, Bangiliki bamo bantemwamaana bajinga mu luonde lwaambilengako Paulo, kyamweka bayukile’mba nkishi kechi wakonsha kulomba kintu ku bantu ne. Umvwe bayukile kino kishinka, ko kuba amba baswile byaambile Paulo amba Lesa “kechi ukeba kumwingijila na maboko a bantu uba nobe paji kyo akajilwa ne.” Kwambatu kine, kafwako bintu bya ku mubiji bantu byo bakonsha kupa Mulenga ne. Pakuba aye ye upa bantu byo bakeba nabiji “bumi, muya ne bintu byonse,” kuvwangakotu ne kyeya, mvula ne mushiji pafuma kajo. (Byu. 17:25; Nte. 2:7) Onkao mambo, Lesa aye Mpanyi kechi wakinka manungo mu bantu bo apa bintu ne.

15. Paulo waambilepo’mba pa bimonanga bena Atene kuba’mba banemene kukila bantu babujile kwikala Bangiliki, kabiji ñanyi kintu kyanema kyo tufunjilako ku byaubile Paulo?

¹⁵ Lesa walengele muntu. Bena Atene bemwenenga’mba banemene kukila bantu babujile kwikala Bangiliki. Bino bukine bwa mu Baibolo bwakanya kwitota pa mambo a kyalo ne mutundu. (Mpitu. 10:17) Paulo wayukile bya kwamba pa uno mutwe. Byambo byaambile Paulo bya kuba’mba: “Ku muntu umo [Lesa] ko ko alengele bisaka byonse,” byafikile pa muchima bantu bo aambilengako. (Byu. 17:26) Waambilenga pa jishimikila ja mu Ntendekelo jaamba pe Adama kwafuma bantu bonse. (Nte. 1:26-28) Byo kiji kuba’mba bantu bonse twafuma ku muntutu umo, ko kuba’mba kafwako muntu wa mutundu ungi nangwa kyalo wanema kukila muntu mukwabo ne. Bantu Paulo bo aambilengako bakwatakenye kino kishinka. Tufunjilako kintu kyanema bingi ku byaubile Paulo. Nangwa kya kuba tukeba kwingijisha mashinda awama a kusapwilamo mu mwingilo wetu, kechi twafwainwa kupeezha bukine bwa mu Baibolo na mambo a kukeba’mba bantu bebuswe ne.

16. Mambo ka Mulenga o alengejile bantu?

¹⁶ Lesa wakeba’mba bantu bonse bekale balunda nanji. Nangwa kya kuba bantemwamaana Paulo bo aambilengako bakainenga’mba bantu kechi balengelwe ne, bakankelwe kulumbulula bulongo kino kishinka. Paulo wibabujile kine kintu Mulenga kyo alengejile bantu kuba’mba bafwainwa ‘kumukeba, kumupampanta ne kumutana. Kabiji kechi uji kwalepa ne atweba ne.’ (Byu. 17:27) Kechi kyakatazha kuyuka Lesa wabujilwe kuyukanyikwa ku bena Atene ne. Mambo kechi uji kwalepa na boba bamukeba kya kine kabiji bakeba kufunda pe aye ne. (Sala. 145:18) Paulo waingijishe kyambo kya kuba’mba “atweba,” kimwesha’mba ne aye wajinga pa boba ‘bakebelenga’ Lesa ne “kumupampanta.”

17, 18. Mambo ka bantu o bafwainwa kufwenya kwipi ne Lesa, kabiji twakonsha kufunjilako ka kwi Paulo byo afikile pa muchima bantu bo aambilengako?

¹⁷ Bantu bafwainwa kufwenya kwipi ne Lesa. Paulo waambile’mba Lesa ye ulengela kuba’mba, “twikale na bumi ne kwenda.” Bashayuka bamo bamba’mba Paulo walumbulwilenga byambo byaambile Epimenidesa, ko kuba’mba nsansawilo ya ngikazhi mwina Keleta wa mu myaka kitota kya butanu na kimo B.C.E. Uno wajinga muntu “ye banemekele bingi mu bupopweshi bwa bena Atene.” Kabiji Paulo waambile ne pa kintu kikwabo kyafwainwa kulengela bantu kufwenya kwipi ne Lesa amba: “Byonkatu byaamba nsansawilo yenu amba, ‘Mambo ne atweba twi baana banji.’ ” (Byu. 17:28) Bantu bafwainwa kwikala balunda ne Lesa; mambo ye walengele muntu umo kwafuma bantu bonse. Pa kuba’mba bintu byo aambilenga bifike bantu pa muchima, Paulo waingijishe byambo bya Kingiliki byo bayukijile jimo banteleki banji.d Kwesakana na byaubile Paulo, ne atweba bimye bimo twakonsha kwingijishako byambo kufuma mu mabuku a ntanda, ma encyclopedia nangwatu mabuku akwabo. Kwingijisha byambo kufuma mu mabuku aketekelwa kwakonsha kukwasha bantu babula Bakamonyi kuyuka kwafuma bintu bya bubela bya bupopweshi nangwa bintutu bikwabo.

¹⁸ Paulo waambile bukine bwaamba pe Lesa, ne kumona jishinda jawama kwambilamo ku bantu. Ñanyi kintu mutumwa Paulo kyo akebele banteleki banji bena Atene kuba pa bino bintu byanema byo baumvwine? Mu kimyetu kicheche, Paulo wibabujile kintu kyo bafwainwe kuba.

‘Bantu Konse Konse Bafwainwa Kulapila’ (Byu. 17:29-31)

19, 20. (a) Jishinda jawama jaambijilemo Paulo jasolwele byepi bumbulwamaana buji mu kupopwela bankishi balengwa ku maboko a bantu? (b) Ñanyi kintu kyafwainwe kuba bantu bo aambilengako?

¹⁹ Paulo wakebeshe bingi kukwasha banteleki banji kwingijisha bintu byo baumvwine. Waambile pa binembelo bya Kingiliki amba: “Onkao mambo, byo tuji baana ba Lesa, kechi twafwainwa kulangulukanga’mba, Lesa uji nobe ngolode nangwa siliva nangwa jibwe, nangwa nobe kintu kyo basonga na maana a bantu ne.” (Byu. 17:29) Umvwe Lesa ye walengele bantu, pano Lesa wakonsha kupasha byepi bankishi balengelwe ku maboko a bantu? Jishinda jawama jaambijilemo Paulo jasolwele bumbulwamaana buji mu kupopwela bankishi balengwa ku maboko a bantu. (Sala. 115:4-8; Isa. 44:9-20) Paulo byo aambile’mba, “kechi twafwainwa . . . ,” walengejile bantu kubula kuzhingila pa byo ebajimwineko.

²⁰ Uno mutumwa walumbulwile bingi bulongo kintu kyo bafwainwe kuba, amba: “Lesa wikivulamako kimye bantu kyo bajinga mu bulubi [byo balangulukilenga’mba Lesa wakonsha kutemwa bantu bapopwela bankishi], pano bino ubena kubuula bantu bonse konse konse kuba’mba bafwainwa kulapila.” (Byu. 17:30) Kyamweka bantu Paulo bo aambilengako bakuminye bingi byo ebambijile’mba bafwainwa kulapila. Byambo byawama byo aambile byamwesheshe’mba Lesa ye wibapele bumi kabiji baketotolwela bene kwi aye. Bafwainwe kukeba Lesa, kufunda bukine pe aye kabiji ne kwikela monka mwayila bukine bo bafunjile. Bena Atene bafwainwe kumuyuka ne kuvundamina ku bubi bwa kupopwela bankishi.

21, 22. Ñanyi byambo byanema Paulo byo apezhezheko, kabiji byambo byo aambile bibena kulumbulula ka kwi atweba lelo jino?

²¹ Paulo wapezhezheko na byambo byanema bya kuba’mba: “[Lesa] watongola juba jo akebachibilamo mambo ba pano pa ntanda mu bololoke kupichila mu muntu ye atongola, kabiji wapana kishiino ku bantu bonse kupichila mu kumusangula mu bafu.” (Byu. 17:31) Juba ja Kije byo jibena kwiya, twafwainwa kukeba ne kutana Lesa wa kine. Paulo kechi watongwele jizhina ja Mutonyi ye akengijisha Lesa ne. Pano bino, wamulumbulwile uno Mutonyi amba: Wajinga muntu, wafwile kabiji Lesa wamusangwile.

²² Bino byambo bya kupezhako bitufunjisha bintu byanema bingi lelo jino. Twayuka kuba’mba Mutonyi Lesa ye atongola ke Yesu Kilishitu wasangwilwe. (Yoa. 5:22) Twayuka kuba’mba Juba ja Kije jikekala ja myaka kiumbi kabiji jafwenya kala pepi. (Lum. 20:4, 6) Kechi twafwainwa kuchina Juba ja Kije ne, mambo twayuka’mba jikalengela bantu bakishinka kumwenamo bintu byawama. Bintu byawama byo tubena kutengela bitulaya Lesa bikafika, mambo wasangwile Yesu Kilishitu.

‘Bamo . . . Baitabijile’ (Byu. 17:32-34)

23. Bantu Paulo bo aambilengako baabenejilemo byepi pa byambo byo aambile?

²³ Bantu baabenejilemo pa byambo byaambile Paulo. Byo baumvwine pa mambo a lusanguko lwa bafu, “bamo batendekele kumwendeleka.” Pakuba bakwabo kechi bamwendelekelenga ne, bino baambilenga’mba: “Tukemuteleka ne pa kimye kikwabo.” (Byu. 17:32) Bachechetu mu bano bo baitabijile. Baibolo waamba’mba: “Banabalume bamo bakwatankene nanji ne kwitabila. Pa bano baitabijile pajinga Dionisiusa, mutonyi wa mu kije kya Aleopagusa, ne mwanamukazhi wa jizhina ja Damalisa, ne bantutu bakwabo.” (Byu. 17:34) Ne atweba lelo jino, bantu byo byo betuba mu mwingilo wetu. Bantu bamo betulengulula, pakuba bakwabo kechi betulengulula ne. Nangwa byonkabyo, tusekela bingi umvwe bamo batambwila mambo a Bufumu ne kwitabila.

24. Twakonsha kufunjilako ka ku byaambile Paulo byo aimene mu kije kya Aleopagusa?

²⁴ Inge ketulanguluke pa byaambile Paulo, twakonsha kufunda byavula pa bya kwisamba bulongo na bantu, kwibetabisha ne bya kuyuka bintu bya kwisambapo kwesakana na bantu bo tubena kwambako. Kabiji twakonsha ne kufunda kutekenya ne kujimuka pa kwisamba na bantu bo bapofula na mambo a mafunjisho a bubela. Kabiji kuyuka ne kino kishinka kyanema bingi kya kuba’mba: Kechi twafwainwa kupeezha bukine bwa mu Baibolo na mulanguluko wa kukeba kutokesha bantu pa muchima ne. Umvwe saka tulondela byaubanga Paulo, ne atweba twakonsha kuyuka bya kufunjisha bulongo mu mwingilo wa mu bujimi. Kabiji kino kyakonsha kulengela bakalama mu kipwilo kwikala bafikilamo bulongo kufunjisha. Umvwe saka tuba bino, kiketulengela kukwasha bantu ‘kukeba Lesa . . . ne kumutana.’​—Byu. 17:27.