KITANGO 26
“Kafwako Muntu Nangwa umo mwi Anweba Usakonaika Ne”
Bwato byo bwalobele, Paulo wamwesheshe lwitabilo ne kutemwa bantu
Lufunjisho lwaimena pa Byubilo 27:1–28:10
1, 2. Ñanyi lwendo lwa pa mema Paulo lo apichilemo, kabiji ñanyi bintu byo alangulukilengapo?
PAULO wakilangulukilenga pa byambo byamwambijile Fesatusa mambo byakunzhile bwikalo bwanji bwa kulutwe. Kitumbafumu Fesatusa waambile’mba: “Kwi Kesala ko ko ukaya.” Paulo waikele myaka ibiji mu kaleya, onkao mambo lwendo lwanji lwalepa lwa kuya ku Loma lwalengejile bintu bimo kwaluka. (Byu. 25:12) Nangwa byonkabyo, Paulo wavulukilenga bintu byavula byatama byo apichilemo byo ayilenga na bwato. Byo ayilenga kwi Kesala, walangulukilenga pa bintu byavula bingi pa bwikalo bwanji bwa kulutwe.
2 Pa bimye byavula, Paulo wapichilenga “mu bizumba bya pa kalunga ka mema.” Kabiji pa bimye bisatu walobele na maato, kuzhikisha juba ne kukisha pa kalunga ka mema. (2 Ko. 11:25, 26) Luno lwendo lwanji lwapuseneko na lolwa lo ayanga na kusapwila saka akasuluka. Paulo byo ajinga kaili waendele museke walepa pajinga makilomita 3,000 kufuma ku Kesalea kuya ku Loma. Nanchi Paulo wakonsheshe kwenda luno lwendo kwa kubula kupita mu makatazho nyi? Nangwa inge kya kuba waendeletu bulongo, abya bamukatezhe byo afikile mu Loma nyi? Yukai kuba’mba bamuchibijilenga mambo kwi kilolo mukatampe wa mu kafulumende mu ntanda ya kwa Satana pa kyokya kimye.
3. Ñanyi kintu kyakebele kwingila Paulo, kabiji ñanyi bintu byo tusakwisambapo mu kino kitango?
3 Pa bintu byonse byo mwatanga pe Paulo, nanchi mubena kulanguluka’mba wabujile lwitabilo na mambo a bintu byo afwainwe kupitamo kulutwe nyi? Ine. Aye wayukile’mba ukapita mu makatazho, pano bino kechi wayukile ene makatazho o afwainwe kupitamo ne. Pano wakonsheshe byepi kupwisha lusekelo lwanji na mambo a bijikila byakijile pa bulume bwanji? (Mat. 6:27, 34) Paulo wayukile’mba Yehoba wakeba’mba asapwile mambo awama a Bufumu bwa Lesa nangwatu ku babilolo. (Byu. 9:15) Paulo kechi walekele kintu nangwa kimo kumulekesha kwingila mwingilo wanji ne. Nanchi ne atweba byo byo tuba nyi? Onkao mambo, twayai tulondelenga byaubanga Paulo mu mwingilo wanji.
“Luvula Wafuminenga ko Twayilenga.” (Byu. 27:1-7a)
4. Ñanyi bwato Paulo bo aingijishe, kabiji balunda nanji bajinga bañanyi?
4 Paulo ne bakwabo bakaili bebalaminenga ku mushilikale mwina Loma wa jizhina ja Julyasi wafuukwilepo amba baye na bwato bwa kubilamo busulu bwafumine ku Kesalea. Buno bwato bwafumine ku Adalamityuma, kiito kyajinga ku muzhika wa Asha Maina ku bushiya bwa muzhi wa Mitilene pa jikuji ja Lesibosa. Buno bwato bwayilenga ku kabeta ka ku buyeke kepo ne ku muzhika ko bakalongolwejile ne kulongela bintu. Ano mato kechi bealengele amba mwa kusendela bantu kikatakata bakaili ne. (Monai kakitenguluzha ka kuba’mba “Mwapitanga Mato ne Mikwakwa ya Busulu.”) Paulo kechi ye mwina Kilishitu bunke wajinga pa jino jibumba ja batupondo ne. Bino wajinga ne na bakwabo balongo babiji ba mu lwitabilo, ko kuba’mba Alisatakusa ne Luka. Luka ye wanembele jino jishimikila. Kechi twayuka byatainwe aba balunda nanji babiji mu bwato ne, kyamweka balipijile mali nangwa kampe bajinga bamwingilo ba kwa Paulo.—Byu. 27:1, 2.
5. Ñanyi bantu Paulo bo apwanañene nabo byo ajinga mu Shidona, kabiji twakonsha kufunjilako ka ku kino?
5 Byo aendele juba jimo pa kalunga ka mema makilomita 110 ku kabeta ka ku buyeke, bwato bwaimene pa Shidona ku kitulu kya Silya. Kyamweka Julyasi wamwenenga Paulo amba kechi kapondo ne, kampe waubile bino na mambo a kuba’mba Paulo wajinga ngikazhi mwina Loma wabujile kulenga mambo. (Byu. 22:27, 28; 26:31, 32) Paulo bamuswishishe kwi Julyasi kuya na kumona balongo banji. Uno mutumwa watemenwe bingi balongo ne banyenga yanji byo bamutele muchima panyuma ya kufuma mu kaleya. Nanchi mwakonsha kumonapo bimye bimo bya kukwashishamo bakwenu nyi?—Byu. 27:3.
6-8. Paulo waendele byepi na bwato kufuma ku Shidona kuya ku Kinidusa, kabiji ñanyi bimye byo aingijishe kusapwilamo bantu?
6 Byo afumine mu Shidona, batwajijile kuya na bwato saka bakuzha kalunga ka mema ne kukapita ku Kilikya muzhi wajinga pepi na Talasusa mwaikalanga Paulo. Luka kechi watongolapo mapunzha akwabo po baimenenga ne, nangwa kya kuba waambishatu pa kintu kikwabo kibaletejile moyo amba “luvula wafuminenga ko twayijilenga.” (Byu. 27:4, 5) Nangwa byonkabyo, twakonsha kufwanyikizha Paulo byo asapwijilenga mambo awama pa lwendo lwanji lonse. Wasapwijilenga bakwabo bakaili ne bantu bakwabo bakanjijile mu bwato kuvwangakotu ne bakyabusha, bashilikale ne bantu bajinga ku kiito ko baimikijile bwato. Nanchi ne atweba lelo jino tusapwila mambo awama ku bantu bonse bo tutana pa bimye byapusana pusana nyi?
7 Bwato bwafikile ku kiito kya Mila kyajinga ku kabeta ka ku bulenge bwa Asha Maina. Kuno Paulo ne bantu bakwabo baingijishe bwato bukwabo bwibatwajile ku Loma ko bayilenga. (Byu. 27:6) Mu oa moba, bena Loma basendanga wichi wavula kufuma ku Ijipita, kabiji mato asendanga wichi kufuma ku Ijipita afikilanga ku kiito kya Mila. Julyasi wabujile bashilikale ne bakaili kukanjila mu buno bwato. Buno bwato bwabayile bingi kukila bwato bo baingijishe patanshi. Kabiji bwasendanga wichi wavula bingi ne bantu 276, ko kuba’mba bakyabusha, bashilikale, bakaili ne bantutu bakwabo bayanga ku Loma. Na mambo a kubaya kwa buno bwato, Paulo wasapwijile bantu bavula bajingamo.
8 Kabiji bakemenejile pa Kinidusa ku kiito kyajinga ku kabeta ka ku bulenge muzhika bwa Asha Maina. Umvwe luvula washikama bulongo, bwato bwaendanga pa uno museke juba jimo. Pano bino, Luka washimikizha’mba, “byo twayilenga pachepache pa moba avula, kitukatezhe bingi pa kuba’mba tufike ku Kinidusa.” (Byu. 27:7a) Luvula wibakatezhe bingi. (Monai kakitenguluzha ka kuba’mba “Luvula Wafuminenga pa Kalunga ka Meditelanya,” kaji pa jipa 208.) Fwanyikizhai byaumvwine bantu bajinga mu bwato kimye luvula mukatampe kyo akumpwilenga bwato na mambo a manyaki.
“Bwato Bebukumpwilenga ku Luvula” (Byu. 27:7b-26)
9, 10. Ñanyi makatazho amwekele mu Keleta?
9 Kapitao wa mu bwato wafuukwilepo kuya ja ku muzhika kufuma ku Kinidusa, pano bino Luka washinkilwepo waambile’mba ‘luvula wafuminenga ko twayilenga witukatezhe bingi.’ (Byu. 27:7b) Bwato byo bebufumishe ku mutunta, bwakumpwilwe na luvula wafuminenga ku muzhika buyeke ne kwibutwala ku kabeta ka ku bulenge. Byonkatu kimye kitanshi bwato byo bebukumpwile ne kukashikamina ku jikuji ja Kipilusa, ne pa kyokya kimye bwakashikamijile pa jikuji ja Keleta. Bwato byo bwafikile pa jikuji ja Salamona ku musela wa nyinza ya Keleta, luvula wakepeleko. Mambo ka? Mambo bwato bwaishile kwimena ku jikuji ja ku kabeta ka ku bulenge, mambo kuno luvula washikamine. Fwanyikizhai byaumvwine bantu bajinga mu bwato byo baikizhe kyefu. Bino na mambo a kuba bwato bwakijinga pa kalunga ka mema, bakyabusha baakaminwe bingi. Kabiji bajinga bingi na bijikila.
10 Luka waambile kipasu amba: “Byo kitukatezhenga pa kupita ku musezho [wa jikuji ja Keleta], twafikile pa mpunzha patelwanga’mba Kiito Kyawama.” Nangwatu byo twanangijilenga ku kiito, kyakatezhe bingi kuzhalulula bwato. Kepo bataine mpunzha pa kwimikila bwato saka bakyangye kufika ku kitulu kya ku kabeta ka ku buyeke. Nanchi kuno baikeleko kimye kyabaya byepi? Luka waamba’mba “papichile kimye” nangwa kya kuba bintu bibakatezhe. Kwesakana na byo kyajinga mu oa moba, kwenda mu September nangwa mu October kwabikanga bingi bantu mu kizumba.—Byu. 27:8, 9.
11. Paulo wabujile’mba ka bantu bo ajinga nabo mu bwato, pano abo baubilepo ka?
11 Kyamweka bantu bajinga mu bwato baambijile Paulo kwibakwasha bya kuba na mambo a bintu byo apichilemo kala pa kalunga ka Meditelanya. Paulo wibambijile’mba kange baye na bwato ne. Umvwe batwajijile, inge bwaletele “byatama ne bono bwavula” kampe ne bantu bamo kufwa. Nangwa byonkabyo, bakyabusha ne mwina bwato bakebeshetu kuya, kampe na mambo a kuba’mba bakebelenga kufuma mu kizumba bukiji. Bakanjikizhe Julyasi kwibaswisha, kabiji bantu bavula balangulukilenga’mba bafwainwe kuya ku kiito kya Fenese kyajinga ku musezho. Kyamweka kino kiito kwaiyanga bantu bavula, kyabayile bingi. Onkao mambo, luvula byo ashikamine, bafuukwilepo kuya na bwato.—Byu. 27:10-13.
12. Byo bafumine ku Keleta, bantu bajinga mu bwato bapichile mu ñanyi makatazho, kabiji bakyabusha baubile byepi kuba’mba bapulushe bantu?
12 Kepo kwaishile “luvula mukatampe” kufuma ku kabeta ka buyeke musela. Nobe mu kukopa kwa jiso bafikile ku “kajikuji katelwanga amba Kaluda” palepele makilomita 65 kufuma ku Kiito Kyawama. Nangwa byonkabyo, bwato bwashi bukakumpwilwe ku kabeta ka ku bulenge ne kutapama mu buchichi ku musezho wa Africa. Bantu bavuwilenga bwato byo babujile kukeba bwato kutapama, bafuminemo ne kukanjila mu kabwato kajinga kunyuma ko bakokelenga. Kibakatezhe bingi kuvuwa, mambo kano kabwato mwayujile mema. Kepo bantu bakashijile pamo bwato bukatampe na kano kabwato na ntambo ne kwiipisha munshi ya bwato na mambo a luvula lukatampe. Na mambo a kuba’mba bakankelwenga kumona ko bayilenga, bebulekeletu saka bukumpulwa na luvula. Fwanyikizhai kino kintu byo kibaletejile moyo. Nangwa baubile bino kechi kibakwashishe ne, mambo bwato “bebukumpwilenga ku luvula.” Juba jalondejilepo batatwile kutayapo bipe bimo byajinga mu bwato kuba’mba bupeele.—Byu. 27:14-19.
13. Bantu bajinga mu bwato ne Paulo baumvwine byepi pa mambo a luvula lukatampe?
13 Bantu bajinga mu bwato bapopomenwe bingi, pano bino Paulo ne balunda nanji bayukile’mba basakupuluka. Mambo Nkambo wabujile jimo Paulo amba batumwa bakasapwila mu Loma, kabiji palutwe kacheche malaika naye waambile kintutu kimo. (Byu. 19:21; 23:11) Nangwa byonkabyo, bufuku ne mute pa milungu ibiji luvula lukatampe lwibakatezhe bingi. Mvula byo anokelenga ne makumbi byo azhikile pa juba ne pa tubangabanga, kyalengejile bakyabusha kubula kuyuka pa mpunzha pafikile bwato ne ko bayilenga. Kyamweka bakankelwe ne kuja kajo. Nanchi mwalanguluka’mba muntu wakonsheshe kuja kajo byo kwaubile mashika, mvula byo anokelenga, byo bakakijilwe ne kwakamwa nyi?
14, 15. (a) Mambo ka Paulo o avulwijilemo bajinga mu bwato pa byambo byo ebabujile patanshi? (b) Twakonsha kufunjilako ka ku byambo bipana luketekelo byaambile Paulo?
14 Paulo waimene ne kwibavululamo bintu byo ebabujile patanshi, pano bino kechi wibambijile’mba, ‘Saka mumvwa’ ne. Bintu byamwekele byamwesheshe’mba bano bantu bafwainwe kulondela byo aambile. Wibambijile’mba: “Pano bino, mbena kwimutundaika namba kosai, mambo kafwako muntu nangwa umo mwi anweba usakonaika ne, posotu bwato bonka.” (Byu. 27:21, 22) Bino byambo byo byatekeneshepo bantu bajinga mu bwato. Paulo watemenwe bingi Yehoba byo amukwashishe kusapwila bantu. Twafwainwa kuvulukanga’mba Yehoba wata bingi muchima bantu bonse. Muntu yense wanema bingi kwi aye. Mutumwa Petelo wanembele’mba: “Yehoba kechi . . . usaka muntu nangwa umo amba akafwe ne, bino ukeba’mba bonse balapile.” (2 Pe. 3:9) Onkao mambo, kino kyo kimye kyo twafwainwa kusapwila mambo a Yehoba apana luketekelo ku bantu bavula. Mambo bumi bwa bantu buji mu kizumba.
15 Kyamweka Paulo wasapwijile bantu bavula mu bwato pa “mambo a kuketekela mulaye Lesa ye alayile.” (Byu. 26:6; Kolo. 1:5) Bwato byo bwajinga pepi kuloba, Paulo wabujile bantu amba kechi basakuloba ne. Wibambijile’mba: “Bufuku bwa lelo, malaika . . . , waji kwimana kwi amiwa, ne kuñambila’mba: ‘Paulo, kuchina ne. Wafwainwa kukemana kwi Kesala, kabiji Lesa wakupa bonse bo uji nabo mu bwato.’ ” Paulo wibasashijile’mba: “Onkao mambo, anweba bakwetu kosai, mambo naitabila Lesa namba monka mo bambuujila mo mo kikamwekela. Bino bwato buketonaikila pa jikuji jingi.”—Byu. 27:23-26.
“Bonse Bafikile Kumutunta Saka Baji Batuntulu” (Byu. 27:27-44)
‘Wasanchile kwi Lesa bonse saka bamutala.’—Byu. 27:35
16, 17. (a) Ñanyi kimye Paulo kyo alombele, kabiji ñanyi kintu kyafuminemo? (b) Byambo byaambile Paulo byafikile byepi bantu pa muchima?
16 Byo papichile milungu ibiji, kufuma bwato po bebukumpwijile na luvula palepele makilomita 870, bantu bajinga mu bwato batendekele kulanguluka’mba bafika kala kumutunta na mambo a manyaki epakilenga ku kitulu. Baikizhe bimiko kunyuma ya bwato kuba’mba bubule kukumpulwa byo bebutwajilenga ku kitulu. Bakyabusha byo bakebele kunyemamo mu bwato, bebakainye ku bashilikale. Paulo waambijile bashilikale ne mukulumpe wabo amba: “Inge bano banabalume babule kwikala mu bwato, kechi musakupuluka ne.” Bwato byo bwashikamineko, Paulo watundaikile bantu bonse amba baje kajo ne kwibambila’mba kechi basakufwa ne. Paulo byo apwishishe kwamba bino, “washikwile shinkwa ne kusanta kwi Lesa bonse saka bamutala.” (Byu. 27:31, 35) Byo alombele luno lulombelo lwa kusanta, wafunjishe Luka, Alisatakusa ne bena Kilishitu lelo jino bya kulomba kwi Lesa. Nanchi milombelo yenu yo mulomba pa mvula bantu itundaika ne kutekenesha bantu nyi?
17 Paulo byo apwishishe kulomba, “bonse bakosele, kabiji batatwile kuja kajo.” (Byu. 27:36) Batayilepo wichi umo mu kalunga ka mema kuba’mba bwato bupeele. Byo bwakile lukelo, bakyabusha bachibile bimiko ne kwibisha mu mema kabiji pa kyonkakya kimye bakasulwile ntambo ya byalulula bwato ne kwalulula kisapi kya kulutwe kwikitazha kwafuminenga luvula, kebaye ne kuya ku kitulu. Byo bafikile pa mwaba, bwato bwatapamine mu buchichi kabiji bwatatwile kubazauka na mambo a manyaki. Bashilikale bamo basakile amba bepaye bakaili kuchina’mba bakeela pa mema ne kunyema, bino Julyasi wibakainye kwibepaya. Wakambizhe bonse bayuka kowa amba bekale batanshi kwiela pa mema ne kutuntukapo. Paulo waambile kine, mambo bantu bonse 276 bapulukile. Kwambatu kine, “bonse bafikile kumutunta saka baji batuntulu.” Pano kwepi ko bajinga?—Byu. 27:44.
“Betubijile Bingi Lusa” (Byu. 28:1-10)
18-20. Bena Melita bamwesheshe byepi “lusa,” kabiji Lesa waubile byepi kya kukumya kupichila mwi Paulo?
18 Bano bonse bapulukile bajinga pa jikuji ja Melita ku kabeta ka ku bulenge ka Sisili. (Monai kakitenguluzha ka kuba’mba “Nanchi Jikuji ja Melita Jaikejile Kwepi?”) Bantu ba ku ino mpunzha “betubijile bingi lusa.” (Byu. 28:2) Onkao mambo, babanzhijile mujilo bano bantu banokelwe na mvula ne kushiya na mashika. Uno mujilo walengejile mashika o bajinga nao kupwa. Na mambo a uno mujilo ye babanzhile, pamwekele ne kya kukumya.
19 Paulo naye waingijilengako. Wabungulwile nsala ne kwiibika pa mujilo. Byo abikile ino nsala pa mujilo, na mambo a kyuya kipiji waswatukile mu nkunyi, wasumine Paulo ne kumumina pa kuboko. Bena Melita balangulukilenga’mba lesa ye wamukabishe.a
20 Bantu ba ku ino mpunzha balangulukilenga’mba “usakuvimba.” Buku umo waamba’mba kino kyambo kyatanwa pano ke kyambo kingijisha “bashayuka ba michi.” O ene mambo “Luka mutemwe shayuka wa michi” o aingijishe kino kyambo. (Byu. 28:6; Kolo. 4:14) Paulo wakunchile uno muloolo kabiji kafwako kyatama kyamumwekejile ne.
21. (a) Ñanyi ndumbulwilo yawama iji mu jishimikila ja kwa Luka yo twafwainwa kufunjilako? (b) Ñanyi bya kukumya byaubile Paulo kabiji byafikile byepi bena Melita pa muchima?
21 Njimi wa jizhina ja Pubiliusa waikalanga ku ino mpunzha. Kyamweka ye wajinga mukulumpe wa bashilikale bena Loma pa jino jikuji ja Melita. Luka waamba’mba “mukulumpe wa jino jikuji,” kumwesha byambo bine byanembelwe pa bipabi bibiji pa jikuji ja Melita. Uno muntu watambwijile bingi bulongo Paulo ne balunda nanji ne kwibalama pa moba asatu. Nangwa byonkabyo, bashanji Pubiliusa bakolelwe bingi. Kabiji Luka walumbulula bulongo bintu. Wanembele’mba uno mwanamulume ‘wakolelwe mashika ne kupolomya mashi,’ kulumbulula kine kikola kyo akolelwe. Paulo byo alombele ne kumutenteka maboko uno muntu, wabukilwe. Bantu ba ku ino mpunzha batemenwe bingi na mambo a kino kya kukumya. Bamuletejile bantu bakwabo bakolelwe kuba’mba ebabuke kabiji baletele bya bupe bya kupa aye ne balunda nanji.—Byu. 28:7-10.
22. (a) Shayuka umo watakaikile byepi jishimikila ja kwa Luka jaamba pa lwendo lwa ku Loma? (b) Ñanyi kintu kyo tukesambapo mu kitango kyalondelapo?
22 Bintu byo twisambapo pa lwendo lwa kwa Paulo ke bintu bya kine. Shayuka umo waambile’mba: “Jishimikila ja kwa Luka . . . japusanako na mashimikila akwabo a mu Baibolo mambo aye walumbulula bintu bulongo. Bintu bijimo byaamba pa mato aingijishanga bantu kala byayilamo na byaamba buku pa mambo a byo baendanga mu mato ku musela wa Meditelanya.” Kyamweka Luka wayukile bino bishinka byo aendelanga pamo na mutumwa. Umvwe waubile bino, ko kuba’mba lwendo lukwabo lwamulengejile kunemba bintu byavula. Ñanyi kintu kyamwekejile Paulo ne balunda nanji byo bafikile mu Loma? Kino kyo kyo tukesambapo.
a Bantu byo bayukile ino miloolo, ko kuba’mba bipiji byajingapo ne kala pa jikuji. Lelo jino, bipiji kechi bitanwa pa jikuji ja Melita ne. Kino kimwesha bintu byo byaaluka pa myaka yavula yapitapo. Kampe bipiji kyo byabujilapo pa jino jikuji ke na mambo a kuba bantu bavula bekalapo bebizhiya.