Londelai Jishinda Jobapelepo Bamfumu
“Akenembele mwine ino mizhilo mu buku saka eituntulula mu yenkawa buku . . . Akekalenga nanji ne kutangamo moba onse a bumi bwanji.”—MPITULUKILO YA MU MIZHILO 17:18, 19.
1. Mwina Kilishitu wafwainwa kukeba kwikala nobe bañanyi?
APO Kampe kuba mwiesakanya anwe bene kwikala mfumu wamulume nangwa wamukazhine. Ñanyi mwina Kilishitu wakishinka ufunda Baibolo wakonsha kwifwanyikizha kwikala mfumu nabiji byajinga Bamfumu bakishinka ba Davida, Yosiya, Hezekiya, nangwa Yehoshafwata? Pano bino mujishinda jimo janema mwakonsha kwikala nobe abo. Ñanyi jishinda jo? Kabiji mamboka omwafwainwa kwikela nobe abo mujino jishinda?
2, 3. Kika Yehoba kyoayukijile jimo pamambo abamfumu bakulama bantu, kabiji bano bamfumu bafwainwe kubaka?
2 Kala mumoba akwa Mosesa Lesa saka akyangye kuswisha bena Isalela kwikala namfumu, Wayukijile jimo amba kulutwe nalwendo bantu Banji bakakeba kwikala namfumu wakwibalama. Onkao mambo, watangijile Mosesa namupashi wanji kubikamo mikambizho yafwainwa mu Mizhilo yalulayañano. Ino yajinga mikambizho yabamfumutu bonka
3 Lesa waambile’mba: “Byo mukafika mu kyalo kyo abenakwimupa Yehoba Lesa wenu, . . . ne kwamba mukamba’mba: Twikale na mfumu wa kwitulama, byonka byo baji nabo ba mumikoka yonse ituzhokoloka; kine mukamwikajike ke mfumu wenu yenkawa ye akasalulula Yehoba Lesa wenu. . . . Kabiji byo akekala pa jitanda ja bufumu bwanji akenembele mwine ino mizhilo mu buku saka eituntulula mu yenkawa buku . . . akekalenga nanji ne kutangamo moba onse a bumi bwanji, akafunde kumwakamwa Yehoba Lesa wanji, pa kulama byambo byonse bya mu uno buku wa mizhilo ne ano malamuna ne kwibyuba.”—Mpitulukilo ya mu mizhilo 17:14-19.
4. Bamfumu bafwainwe kubanga byepi namikambizho ibapele Lesa?
4 Kyakine, mfumu yeasajilenga Yehoba kulama bapopweshi banji wikopolwejilenga byambo byamubinembelo byomutana mu Baibolo yenu. Kepo mfumu atangilenga muyewo buku wanji moba onse. Kino kechi kyajingatu kutanga kwakuba’mba wakeya kulubamone. Lwajinga lufunjisho lwakumukwasha. Mfumu yense waitabilwe kwi Yehoba wafwainwe kufundanga muluno lufunjisho kuba’mba ekale namuchima wawama. Kabiji wafwainwe kufunda bino byambo byanembeshiwa namupashi kuba’mba obenga bintu bulongo nekwikala mfumu wamaana.—2 Bamfumu 22:8-13; Byambo bya Mana 1:1-4.
Fundai Byonka Byafunjilenga Bamfumu
5. Ñanyi mabuku amu Baibolo oajinga nawo Mfumu Davida oafwainwe kukopolola nekwiatanganga, kabiji waumvwine byepi pakino?
5 Mubena kulanguluka’mba Davida wafwainwe kuba byepi kimye kyoaikele kemfumu wabena Isalela? Wafwainwe kwinembela mwine buku yeakopolola mumabuku a Pentatuke (Ntendekelo, Kulupuka, bena Levi, Kubala ne Mpitulukilo ya mu mizhilo). Akilangulukai lusekelo loajinga nalo Davida mumuchima pakwingijisha meso nemaboko anji kwikopolwela mwine byambo byanembelwe mubuku wa Mizhilo. Kabiji kyamweka Mosesa yewanembele buku wa Yoba ne Masalamo 90 ne 91. Abya Davida wafwainwe kukopolola neano mabukunyi? Kampepo ee. Kabiji kampe pakyokya kimye kwajinga nebuku wa Yoshua, Mitonyi ne Luta. Nanchi kokuba’mba Mfumu Davida wajinga namabuku avula amu Baibolo oafwainwe kutanganga nekwiomvwa byoabena kwamba. Kabiji twayukishatu kuba’mba byobyoaubilenga, mambo byambo byanji aye mwine pamambo a Mizhilo ya Lesa mu Masalamo 19:7-11 byobyo byalumbulula.
6. Twakonsha kushiinwa byepi’mba Yesu watemenwe Binembelo byonka byajinga mushakulu wanji Davida?
6 Davida Mukatampe aye Yesu Kilishitu—Mwana Davida naye walondejilenga jino jishinda. Yesu wajinga nakisela kyakuya kunshinagoga mulungu nemulungu. Kuno koko aumvwinenga Binembelo sabitangiwa nekulumbululwa. Kabiji bimye bimo, Yesu aye mwine watanganga Byambo bya Lesa pamvula bantu najiwi jasansuka nekwibilumbulula mobyatala. (Luka 4:16-21) Kyapela bingi kuyuka byoayukile Binembelo. Tangai mashimikila a Mambo awama mumone Yesu byoaambilenga javula’mba “kyanembwa’mba” nangwa byoashinkamikilenga byambo bimo byamu Binembelo. Kyakumwenako, mujashi janji japa Mutumba janembele Mateo, Yesu watongwele byambo byamu Binembelo bya Kihebelu bimye 21.—Mateo 4:4-10; 7:29; 11:10; 21:13; 26:24, 31; Yoano 6:31, 45; 8:17.
7. Yesu wapusene byepi nabantangi babupopweshi?
7 Yesu walondejile lufunjisho luji mu Masalamo 1:1-3 lwaamba’mba: “Ye mwine wa lusekelo ubula kwenda mu mabulañano a babi, . . . pakuba muchima wanji wamutokela monka mu buku wa mizhilo ya Yehoba; kabiji monka mu buku wanji wa mizhilo mo alangulukila mute ne bufuku. . . . Kabiji byonse byo akoba bikalumbuluka bulongo.” Luno lufunjisho byolwapusenepo nabyajinga bantangi babupopweshi bamu moba anji ‘baikele pa kipona kya Mosesa’ saka basula “mizhilo ya Yehoba”!—Mateo 23:2-4.
8. Mamboka Baibolo kyoyabujile kukwasha bantangi babupopweshi ba Bayudea beitangilenga nekwiifunda?
8 Bino bamo bakonsha kuvulañana nabyambo bimo byakonsha kumvwanyika nobe Yesu kechi watundaikilenga kufunda Baibolo ne. Mu Yoano 5:39, 40, tutangamo byambo byakwa Yesu byoabujile bantu bamo mumoba anji amba: “Mukebakeba mu binembelo, mambo mulanguluka’mba, mo mo tumwena bumi bwa myaka; nanchi ibyo bibenakunshimuna amiwa; kabiji anweba kechi mwaswa kwiya kwi amiwa amba, Tumone bumi, ne.” Pakwamba bino byambo, Yesu kechi walefwilenga Bayudea bamutelekelenga kuleka kufunda Binembelo ne. Bino wibashinawijilenga kubula bukishinka kwabo nekubula kulondela byobatangilenga. Bayukile’mba Binembelo byakonsha kwibatangijila kubumi bwamyaka, kabiji byonkatu Binembelo bintu bimo byobakebele-kebelenga byobyafwainwe nekwibakwasha amba bamuyuke bulongo Mesiasa aye Kilishitu. Pano abo bamukaine. Mujino jishinda, kokuba’mba kechi baingijishenga bintu byobafunjilengane, mambo kechi bajinga nabukishinka bwakukeba kufundane.—Mpitulukilo ya mu mizhilo 18:15; Yoano 7:47, 48.
9. Batumwa nebangauzhi bakala baikala byepi bawama kumwenako?
9 Baana babwanga nebatumwa bakwa Yesu kechi byobyo bajingane. Abo bafunjile ‘binembelo byazhila byakonsha kupa [muntu] maana a kumona lupulukilo.’ (2 Timoti 3:15) Mukino bajinga nobe bangauzhi bakala ‘bebikebelenga ne kupalanguzhamo.’ Aba bangauzhi kechi bamwene kuno kupalanguzha amba kwakufundatu pabañondo bacheche nangwa mwakatu umone. Mutumwa Petelo waamba’mba ‘bapalanguzhilenga’ kikatakata pe Kilishitu nebuwame buji mumwingilo wakupulusha bantu. Munkalata yanji itanshi, Petelo watongawile byambo biji mumabuku jikumi amu Baibolo bimye 34.—1 Petelo 1:10, 11.
10. Mamboka atweba bonse pamuntu pamuntu kyotwafwainwa kutemenwa kufunda Baibolo?
10 Onkao mambo, kala mubena Isalela, bamfumu bajinga namwingilo wakufunda Byambo bya Lesa. Yesu naye walondejile jino jishinda. Kabiji aba bakekala bamfumu mubukalama ne Kilishitu mwiulu nabo bebifunjilenga. (Luka 22:28-30; Loma 8:17; 2 Timoti 2:12; Lumwekesho 5:10; 20:6) Jino jishinda jobapelepo bamfumu jojo bafwainwa kulondela aba bonse babena kupembelela kukamona bintu byawama panopantanda mubukalama bwa Bufumu.—Mateo 25:34, 46.
Mwingilo wa Bamfumu Neanweba
11. (a) Ñanyi kizumba kijipo kubena Kilishitu pamambo akufunda? (b) Mepuzhoka otwafwainwa kwiipuzha atwe bene?
11 Twakonsha kwambishatu mubukishinka’mba mwina Kilishitu wakine yense wafwainwa kufundanga Baibolo. Kino kechi kintu kyakubatu kimye kitanshi kyomwatendeka kufunda Baibolo na Bakamonyi bakwa Yehoba ne. Atweba bonse pamuntu pamuntu twafwainwa kwibikako kuchinuzhuka byaubilenga bamo mumoba akwa Paulo babujile kutako muchima kulufunjisho lwabo lwapabunke mukupita kwabo. Bafunjile “bya bwanyike bya ntendekelo ya byambo bya Lesa” nabiji “bintu bitanshi bya Kilishitu.” Pano bino kechi batwajijile nakufunda kwabone, nemujino jishinda kechi ‘bayilenga kulutwe kufika ne kubukulumpe’ ne. (Bahebelu 5:12–6:3) Byonkabyo, twafwainwa kwishikisha’mba: ‘Kufunda Byambo bya Lesa pabunke bwami nekummona byepi, kikale naikala mukipwilo kyabwina Kilishitu kimye kicheche nangwa myaka nokajo? Paulo walombele’mba bena Kilishitu bajingako mumoba anji batwajijile ‘kukoma mu maana a kuyuka Lesa.’ Nanchi mmwesha kuba’mba nnsaka kuba byonkabyonyi?’—Kolose 1:9, 10.
12. Mamboka kutwajijila kwikala namujojo wakutemwa Byambo bya Lesa kyokwanemena?
12 Kwikala namujojo wakutemwa Byambo bya Lesa kyokintu kikebewa pakuba’mba mwikale namuteeto wakufunda. Masalamo 119:14-16 aamba’mba kulangulukisha pa Byambo bya Lesa kimye kyonse jojishinda jomwakonsha kwibitemenwamo. Kino nakyo kyakine nangwa kyakuba mwaikala mubwina Kilishitu myaka yavula. Kukonkomwena pakino kishinka, vulukai byajinga Timoti. Nangwa kyakuba uno mukulumpe wabwina Kilishitu mukipwilo wajinga “mushilikale wawama wa kwa Kilishitu Yesu,” Paulo wamutundaikile kuteshako muchima “[kwamba, NW] bulongo mambo a bukine.” (2 Timoti 2:3, 15; 1 Timoti 4:15) Kyakine ‘kuteshako muchima’ kulumbulula kwikala namuteeto wakufunda kimye kyonse.
13. (a) Kimye kyabaya kyakufunjilamo Baibolo kyakonsha kutanyiwa byepi? (b) Lupimpuka lomwakonsha kuba pakuba’mba mwikalengako nakimye kyakufunjilamo?
13 Pakuba’mba mwikale namuteeto wakufunda kimye kyonse, mwafwainwa kwikalangapo nakimye kyakufunjilamo Baibolo. Mubena kuba byepi muluno lubaji? Mujishinda jiji jonse momwakumbwila, nanchi kine mwayuka’mba mwakonsha kumwenamo mfweto umvwe saka mwikalapo nakimye kyabaya kyakufunjilamo lufunjisho lwenunyi? Mwakonsha kwilangulusha’mba ‘muñanyi jishinda monakonsha kwikelamo nakimye kyakubilamo kino? Kubuka lukelokelo kyokimye bamo kyobamona’mba kyawama kufunjilamo Baibolo. Batanga Baibolo mumaminiti 15 nangwa kufunda lufunjisho lwabo lwapabunke. Jishinda jikwabo kejino, ibyepi kupimpulako pacheche mutanchi wenu wakubilamo bintu mulungu nemulungu? Kyakumwenako, umvwe moba avula mutanga pepala wabyambo nangwa kumvwa kubyambo patelevizhonyi mabanga, abya kuba mwalekako kuba byobyo jubatu jimo mulungu nemulungu nenyi? Mwakonsha kwingijisha kyokyo kimye kufunjilamo Baibolo. Umvwe jubatu jimo pakimye kyomutangilamo pepala wabyambo nangwa kyomumvwinamo byambo patelevizhonyi mwijingijisha kufunjilamo lufunjisho lwenu mumaminiti nobe 30, mumwaka uno mukatana kuba’mba mwafundamo maawala 25. Akiilangulukaipo mfweto yomwakonsha kumona mumaawalatu 25 omwanungako kutangilamo Baibolo nangwa kufunjilamo lufunjisho lwenu lwapabunke! Jishinda jikwabo kejino: Mumulungu ubena kwiya monai mingilo yenu byoiji kumpelo yajuba nejuba. Monai inge mwakonsha kufumyapo mingilo imo nangwa kwiikepeshako kuba’mba mwikalengako nakimye kyabaya kyakutangilamo Baibolo nangwa kufunjilamo lufunjisho lwenu lwapabunke.—Efisesa 5:15, 16.
14, 15. (a) Mamboka okyanemena kwibikila bikonkwanyi pamambo alufunjisho lwapabunke? (b) Bikonkwanyika byomwakonsha kwibikila pakutanga Baibolo?
14 Kika kyakonsha kwimupezhezha kufunda kuba’mba kwimusangajikenga? Kwibikila bikonkwanyi. Ñanyi bikonkwanyi byawama byomwakonsha kwibikila? Kikonkwanyi kikebewa kyobebikila bavula kekutanga Baibolo yonse. Apo kampe neluno mwatangapo kala bibese bimo bya Baibolo kabiji bimukwasha bingi. Abya pano mwakonsha kwibikila kikonkwanyi kyakutanga Baibolo yonsenyi? Pakuba’mba mupwishe kutanga Baibolo yonse, kikonkwanyi kitanshi kyomwakonsha kwibikila kekyokya kyakutanga mabuku ana a Mambo awama, apa bino mwatanga ne Binembelo bya Kingiliki byabwina Kilishitu. Panyuma yakutana lusekelo nemfweto ijimo mukutanga ano mabuku, kikonkwanyi kikwabo pano kyakonsha kwikala kyakutwajijila kutanga mabuku akwa Mosesa neoa akwabo ampito shoo kufika nekubuku wa Eshita. Inge mwapwisha kutanga ano mabuku, mukekimona’mba nanchi kyawama nekutanga mabuku akwabo a Baibolo omukyangye kutanga. Inetu umo wajinga namyaka pepi nobe 65 kimye kyoaikele kemwina Kilishitu wanembele mukachi kankupo ya Baibolo wanji juba joatendekele kwiitanga nejuba joeipwishishe. Pano wiitanga Baibolo yonse kejitanu! (Mpitulukilo ya mu mizhilo 32:45-47) Kabiji mukifulo kyakwiitangila pakompyuta nangwa pabipepalatu byobapulinta, aye watanganga Baibolo saeilama mumaboko.
15 Bamo bafikizha kikonkwanyi kyabo kyakutanga Baibolo yonse bamonapo nemashinda akwabo akutwajijilamo kufunda byavula kabiji bibakwasha bingi. Jishinda jimo keja kusalapo byambo bimo byakufunda saka mukyangye kutendeka kutanga buku mukwabo wamu Baibolo walondelapo. Mubuku wa “Amalembo Yonse Yantu Yapuutwamo Kuli Lesa Kabili ya Kunonsha” ne Insight on the Scriptures, muntu wakonsha kutanamo byambo byawama bibena kwamba pabya mpito, nembelo mobyanembejilwe nebyoakonsha kufundamo mubuku yense wamu Baibolo.a
16. Byakumwenakoka byotwafwainwa kubula kulondelanga pakufunda Baibolo?
16 Pakutanga, kange mutangenga bitanga boba betongola’mba bashayuka ba Baibolo ne. Abo batesha muchima pakubalaula binembelo uba nobe Baibolo yafuma kubantu. Bamo bashinkamika pabantu bamo amba bobafwainwa kutanga yewo buku kuba’mba bafwanyikizhe mulanguluko walangulukilenga muntu wanembele yewo buku. Ndangulukilo yabumuntu yauno mutundu yakonsha kulengela muntu kumona mabuku amu Baibolo nobe ampitotu nangwa kwiamona nobe jishindatu mwakumwena byakutendekelamo bupopweshi. Bashayuka bakwabo batatu muchima pakufunda byambo, nabiji ñambilo yamulaka iji mu Baibolo. Batesha muchima pakufunda kwafumine byambo nekutongola byobyalumbulula mu Kihebelu nemu Kingiliki mukifulo kyakwibitongwela mobyatala mubyambo bya Lesa. Abya mubena kulanguluka’mba mfunjilo yauno mutundu yakonsha kwimulengela kwikala nalwitabilo lwakosanyi?
17. Mamboka otwafwainwa kumwena Baibolo amba iji nabyambo byabantu bonse?
17 Nanchi ndangulukilo yabashayuka yalumbulukanyi? Nanchi kine kuba’mba buku umo umo mu Baibolo ujitu nakishinka kimo nangwa’mba wanembejilwetu bantu bamonyi? (1 Kolinda 1:19-21) Kishinka kine kekino, mabuku aji mu Byambo bya Lesa aji namfweto yamyaka kubantu bonse, banyike nebakulumpe. Nangwa kyakuba buku wanembejilwe muntu umo nabiji Timoti nangwa Titusa, nangwatu kujibumba jimo nabiji bena Ngalatiya nangwa bena Filipai, atweba bonse twafwainwa kufunda ano mabuku. Anema bingi kwiatweba bonse pamuntu pamuntu, kabiji buku umo wakonsha kwamba pamitwe yapusana-pusana nekukwasha bantu bonse. Ee, byambo biji mu Baibolo bingila kubantu bonse panopantanda, akyo kitukwasha kumvwisha ene mambo oyatuntulwilwa munjimi yamba bantu mwaya ntanda yonse.—Loma 15:4.
Mfweto Yenu Nebakwenu
18. Kimye kyomubena kutanga Byambo bya Lesa, bika byomwafwainwa kulangulukangapo?
18 Pakufunda, musakutana’mba muji bingi mfweto mukukeba kumvwisha Baibolo nekukeba kumona byambo byobyakwatankana. (Byambo bya Mana 2:3-5; 4:7) Bintu Yehoba byoasolola mu Byambo byanji bilumbulula nkebelo yanji. Onkao mambo, kimye kyomubena kutanga, kwatankanyai byobyo bishinka nelujimuno kunkebelo ya Lesa. Mwakonsha kulangulukapo pakintu kimo kyaubiwe, byambo bimo, nangwa bungauzhi byobwakwatankana nankebelo ya Yehoba. Ishikishai anwebene’mba: ‘Kino kibena kumbulaka pe Yehoba? Kyakwatankana byepi nankebelo ya Lesa ibena kwingijiwa kupichila mu Bufumu bwanji?’ Kabiji mwafwainwa nekulanguluka’mba: ‘Nakonsha kwingijisha byepi bino byambo? Abya nakonsha kwibingijisha mukufunjisha nangwa kujimunako bakwetu kufuma mu Binembelo nyi?’—Yoshua 1:8.
19. Bañanyi bamwenamo umvwe kemushimikizhe bakwenu bintu byomubena kufunda? Lumbululai.
19 Kulangulukapo bakwenu nako kwawama bingi mumbaji ikwabo. Mukutanga Baibolo nekufunda kwenu, mwakonsha kufundamo bintu byakatataka nekwibyumvwisha. Kimye kyomubena kwisamba misambo yakukoseshañana nabamukisemi kyenu nangwa bakwenutu, esekai kwibyambapo bino bintu byomwafunda. Umvwe kemube kino pakimye kyafwainwa mukwikepesha, misambo yayewo mutundu kwakubula nangwa kuzhinaukatune ikemukwashanga bingi. Kushimikizha nakizaku bintu byomwafunda nangwa mbaji imo imusangajika kukalengela bakwenu kutemwa byobyo byambo. Kyakilapo, bikemukwasha bingi anwe bene. Muñanyi jishinda? Bantu bafunda byavula bamba kuba’mba muntu wakonsha kulabijila bintu byoafunda umvwe kyakuba ponkapo poebifunda sabikiji mumutwe wibingijisha nangwa wibyamba-ambapo jibiji nabiji kwibishimikizha kubakwabo.b
20. Mamboka okifwetela kutanga Baibolo javula?
20 Kimye kyonse kyomubena kutanga buku wamu Baibolo, mukafundamo bintu byomwabujile kuyuka. Mukatemwa bingi pakumona byambo bimo byomwamonanga’mba kechi bimusangajikane. Popo mukebyumvwisha kyakine kine. Kino kibena kukonkomwena’mba mukifulo kyakwikalatu buku wabantu, mabuku amu Baibolo kebintu byabuneme byomwafwainwa kufundanga javula kuba’mba bimukwashenga. Vulukai kuba’mba mfumu, nabiji Davida wafwainwenga “kutangamo moba onse a bumi bwanji.”
21. Mfwetoka yomwakonsha kwikala nayo umvwe kemwikale nakimye kyabaya kyakufunda Byambo bya Lesa?
21 Ee, aba bekala nakimye kyakufunda Baibolo amba bomvwishe bakatana mfweto ikatampe bingi. Bakafunda bintu byanema nemaana akumupashi. Bulunda bwabo ne Lesa bukakoselako nekwipwiluluka nanji. Kabiji bakekala bantu bakebewa kubamukisemi kyabo, kubalongo nebanyenga yabo mukipwilo kyabwina Kilishitu, nekuboba bakekala bapopweshi ba Yehoba.—Loma 10:9-14; 1 Timoti 4:16.
[Tubyambo twa mushi]
a Ano mabuku akukwasha muntu kufunda anembwa na Bakamonyi bakwa Yehoba kabiji aji mumilaka yavula.
b Monai Kyamba kya Usopa kya Kibemba August 15, 1993, mapeja 13-14.
Mukivulukanyi?
• Bamfumu babena Isalela bebakebejilenga kubaka?
• Yesu nebatumwa baikala bakumwenako byepi mukufunda Baibolo?
• Lupimpuka lomwafwainwa kuba pakuba’mba mwikalenga nakimye kyabaya kyalufunjisho lwapa bunke?
• Mulangulukoka yemwafwainwa kwikala nanji pakufunda Byambo bya Lesa?
[Kitenguluzha pa peja 11]
“Mumaboko Etu”
Gertrude Himmelfarb Polofesa walekele mingilo pasukulu mukatampe wa City University, New York waambile’mba: “Umvwe tubena kukeba . . . byambo bimo mu Baibolo, Intaneti yakonsha kwitukwasha kwibitana bukiji-bukiji. Pano bino inge tukeba kutanga Baibolo, kwiifunda, nekwibilanguluka-languluka byambo byotubena kufunda, twafwainwa kwikala nayo mumaboko etu, mambo jino jojishindatu bunke jotwafwainwa kulaminamo byambo bijimo mumilanguluko nemu michima yetu.”