Mambo ka Akuvulukila Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga?
“Natambwile kwi Nkambo kyonkakyo kyo nemufikizhizhe anweba.”—1 KOLINDA 11:23.
1, 2. Yesu waubile ka pa Kijiilo kya Lupitailo bufuku pa 33 C.E.?
PA JINO juba mwana Yehoba yenkawa umo waikele pamo na banabalume 11 ‘bakelwanga ne aye mu lweseko lwanji.’ (Luka 22:28) Pajinga Pakina bufuku, March 31, 33 C.E. ñondo saka asama ntulantula mu Yelusalema. Yesu Kilishitu ne batumwa banji popo bapwishishetu Kijiilo kya Lupitailo. Yuda Isakaliota aye kamfutumfutu bamupangilemo, bino bakwabo kechi kyakijinga kimye kyabo kya kufumamo ne. Mambo ka? Mambo kwashajiletu pacheche amba Yesu obe kintu kimo kyakilamo kunema. Kino kintu kyajinga kika?
2 Lekai munembeshi wa Mambo awama washinkilwepo aye Mateo, etulumbulwile byo kyajinga. Wanembele’mba: ‘Yesu washikwile shinkwa, ne pa kumupesha, watebawile; ne kupana wapaine ku baana ba bwanga amba, Tambulai, jai; uno ye mubiji wami. Kabiji washikwile katomeno nako, ne pa kusanta, wibapeleko amba, Shilañanai anweba bonse; mambo ano o mashi ami a lulayañano, aichikila bavula mu kwibalekela mambo.’ (Mateo 26:26-28) Nanchi kino kyafwainwe kubiwatu jimo ne kupwa kyapwa nyi? Kyanemejile ka ? Abya nanchi kyalumbululapo kintu kimo kwi atweba ano moba nyi?
‘Ubainga Kikye’
3. Mambo ka kintu Yesu kyoaubile bufuku bwa Nisani 14, 33 C.E., okyanemena?
3 Kintu kyoaubile Yesu Kilishitu bufuku bwa Nisani 14, 33 C.E., kechi kyajingatu kintu kya kubazhimukila mu bwikalo bwanji ne. Mutumwa Paulo wikyambilepo kino kijiilo pakunembela bena Kilishitu bashingwa mu Kolinda mobakijanga sapapita ne myaka 20 kufuma kimye Yesu kyoekitendekeshe. Nangwa kyakuba Paulo kechi wajinga pamo na Yesu ne batumwa 11 mu 33 C.E. ne, wafunjile ku batumwa bamo byaubiwe pakyokya kijiilo. Kabiji kyamweka Paulo wafunjile byaubiwe pakyokya kijiilo kupichila mukimwesho kyoamweshiwe na mupashi. Paulo waambile’mba: “Natambwile kwi Nkambo kyonkakyo kyo nemufikizhizhe anweba, namba, Nkambo Yesu, mu bonkabwa bufuku bo bamusolwele, washikwile shinkwa; kabiji pa kusanta, watebwile ne kwamba’mba, Uno ye mubiji wami wimutebukila anweba. Sa mukoba kikye mu kundanguluka amiwa. Kabiji byonkabyo ne katomeno nako, pa kupwisha kuja amba, Kano katomeno ye mulaye mupya wa mu mashi ami: sa mukoba kikye, monse mo mukatomanga, mu kundanguluka amiwa.”—1 Kolinda 11:23-25.
4. Mambo ka bena Kilishitu obafwainwa kuvulukilanga Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga?
4 Luka nembi wanembele Mambo awama waamba’mba Yesu wakambizhe’mba: “Kasa muba bibye mu kundanguluka amiwa.” (Luka 22:19) Bino byambo byatuntululwa ne kuba’mba: “Ubainga bibye mukumvuluka amiwa.” (Today’s English Version) Kino kijiilo javula kitelwa’mba Kivuluko kya lufu lwakwa Yesu. Kabiji Paulo nanji wikitela’mba Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga. (1 Kolinda 11:20, NW) Bena Kilishitu bakambizhiwa kuvulukanga Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga. Pano nga Mambo ka kino kijiilo okyatendekejile?
Ene Mambo Okyatendekejile
5, 6. (a) Ñanyi kishinka kimo kyalengejile’mba Yesu atendekeshe Kivuluko? (b) Tongolaipo ne kishinka kikwabo kyalengejile’mba Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga kitendeke.
5 Kishinka kitanshi kyalengejile’mba Kivuluko kitendeke kyajinga kyokya kyaubiwe pa lufu lwa Yesu. Wafwile saka abingisha bumfumu bwa Shanji wa mwiulu. Mujino jishinda Kilishitu wamwesheshe’mba nanchi kine Satana Diabola wabubela, mambo aye wabepele bubela’mba bantu bengijila Lesa na mambo alwiso. (Yoba 2:1-5) Lufu lwa Yesu mubukishinka lwamwesheshe’mba bino byambo bya bubela kabiji lwasangajikile muchima wa Yehoba.—Byambo bya Mana 27:11.
6 Kishinka kikwabo kyalengejile Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga kutendeka kyajinga kya kwituvululako kuba’mba kupichila mu lufu lwanji byoajinga muntu walumbuluka, wabula bundengamambo, Yesu ‘wapaine mweo wanji ke kya kukuula bavula.’ (Mateo 20:28) Muntu mutanshi byoalengele mambo kwi Lesa, watayile bumi bwalumbuluka ne luketekelo lonse. Pano bino nangwa byonkabyo, Yesu waambile’mba: “Lesa byo ebatemwisha ba panopantanda, wapaine Mwananji yenkawa umo amba, bonse bamwitabila kechi bonaike ne, poso amba bekale na bumi bwa myaka.” (Yoano 3:16) Ee, “Mfweto ya bundengamambo lo lufu; pakuba kya bupe kyo apanatu Lesa bo bumi bwa myaka mwi Yesu Kilishitu, Nkambo yetu.” (Loma 6:23) Kuvuluka Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga kwituvulula butemwe bukatampe boetumwesha Yehoba pakupana Mwananji ne boetumwesha Yesu mwine mukwipana kufwa lufu lwa kitapisho. Kine twafwainwa kusanta bingi pamambo abuno butemwe.
Kyafwainwa Kuvulukwa Ñanyi Kimye?
7. Kiji byepi kuba’mba ‘jonse’ bena Kilishitu bashingwa bo bajako ku bimpashañano bya Kivuluko?
7 Pamambo a Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga, Paulo waambile’mba: “Monse mo mukajanga shinkwa uno, ne kutoma katomeno kano, mukasapwila lufu lwa Nkambo poso waiya.” (1 Kolinda 11:26) Bena Kilishitu bashingwa pamuntu pamuntu bobajako bimpashañano bya Kivuluko kufikilatu ne kimye kyo bafwa. Mujino jishinda, kumeso a Yehoba ne abantu panopantanda, bamwesha kimye kyonse lwitabilo lwabo mulunengezho lwa Lesa lwa kitapisho kya bukuzhi bwakwa Yesu.
8. Jibumba ja bena Kilishitu bonse bashingwa jivuluka Kijiilo kya Nkambo kya mabanga kukafika kimye ka?
8 Jibumba ja bena Kilishitu bonse bashingwa jivuluka Kivuluko kya lufu lwa Kilishitu kukafika kimye ka? Paulo waambile’mba: “Poso waiya.” Ko kuba’mba kino kijiilo kikatwajijila poso Yesu waiya na kutambula bena Kilishitu bashingwa kuya mwiulu kupichila mulusanguko kimye kya “kwiya [kwikalapo, NW]” kwanji. (1 Tesalonika 4:14-17) Kino kyakwatankana na byambo byakwa Yesu byo aambijile batumwa banji 11 amba: “Inge naya na kwimumwena kuntu, nkeya jibiji, ne kwimutambula kwami ami mwine; namba akwa ko nji amiwa, ne anweba mukekale konka.”—Yoano 14:3.
9. Byambo byakwa Yesu byanembwa mu Mako 14:25 byalumbulula ka?
9 Kimye Yesu Kilishitu kyo atendekeshe Kivuluko, waambile pamambo akatomeno ka binyu ne kubuula batumwa banji bakishinka amba: “Amiwa kechi nkatomapo jibiji mema a bipangwa bya muñanzañanza ne, poso mu jonkaja juba jo nkatoma angi apya mu bufumu bwa Lesa.” (Mako 14:25) Byo kiji kuba’mba Yesu kechi wayile kakatome binyu mwiulu ne, kwa kubula nangwa kuzhinaukatu ne, walangulukilenga pa lusekelo nabiji lwikalapo na muntu inge watomapo binyu. (Masalamo 104:15; Musapwishi 10:19) Kwikala bonse pamo mu Bufumu ke kintu kyalusekelo bingi aye ne baana banji babwanga kyo bapembelela pakatampe.—Loma 8:23; 2 Kolinda 5:2.
10. Kivuluko kyafwainwa kuvulukwanga bimye binga?
10 Nanchi lufu lwa Yesu lwafwainwa kuvulukwanga pañondo pañondo, pamulungu pamulungu, nangwa pajuba pajuba nyi? Ine. Yesu watendekeshe Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga kabiji waipaiwe pajuba ja Kijiilo kya Lupitailo, ‘kyobavulukilangako’ kukuulwa kwabena Isalela mubuzha bwa Ijipita mu 1513 B.C.E. (Kulupuka 12:14) Kijiilo kya Lupitailo kyaubiwangatu jimo pamwaka, pajuba jabu 14 muñondo wa Bayudea wa Nisani. (Kulupuka 12:1-6; Bena Levi 23:5) Kino kibena kulumbulula kuba’mba lufu lwa Yesu lwafwainwa kuvulukwangatu byonka byavulukwanga Kijiilo kya Lupitailo pamwaka pamwaka, kechi pañondo pañondo, pamulungu pamulungu, nangwa pajuba pajuba ne.
11, 12. Mpito isolola ka pamambo amvulukilo yobavulukilangamo Kivuluko kala?
11 Onkao mambo, Kivuluko kyafwainwa kuvulukwanga pamwaka pamwaka pa Nisani 14. Buku umo waamba’mba: “Bena Kilishitu bamu Asia Minor batelwanga’mba bena Quartodecimans [bena 14] na mambo akisho kyabo kyakusekelela pascha [Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga] pa Nisani 14 . . . Jino juba jakonsha kwikala Pakitanu nangwa pamoba akwabo aji onse mukachi ka mulungu.”—The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, Volyumu IV, peja 44.
12 Shayuka wampito umo wa jizhina ja J. L. von Mosheim waambilepo pakisho kyaubiwanga mu myaka-kitota kya bubiji C.E. amba, bena Quartodecimans [bena 14] bavulukanga Kivuluko pa Nisani 14 mambo “bamwenejile kwi Kilishitu amba yemwine mwina mizhilo.” Shayuka wampito mukwabo waambile’mba: “Byaubanga machechi a Quartodeciman [bena 14] mu Asia byajingatu pamo na byaubanga chechi ya mu Yelusalema. Mu myaka-kitota kya bubiji C.E. ano machechi kimye kya Pasika yabo pa Nisani 14 avulukanga kukuulwa kwaubiwe na mambo alufu lwa Kilishitu.”—Studia Patristica, Volyumu V, 1962, peja 8.
Shinkwa Byoemenako
13. Shinkwa wa mutundu ka Yesu yeaingijishe kimye kyoatendekeshe Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga?
13 Kimye Yesu kyoatendekeshe Kivuluko, ‘washikwile shinkwa, ne pa kumupesha, wamutebwile ne kumupana [ku baana ba bwanga].’ (Mako 14:22) Awa shinkwa yebajile pakyokya kijiilo wajingatu pamo na yewa ye bafumine na kuja pa Kijiilo kya Lupitailo. (Kulupuka 13:6-10) Uno shinkwa byo bamusokele kwa kubula mbizho, wajinga wakamujita kacheche kapela kutebaula kabiji watebawilwe pakumupana. Neyewa shinkwa yeavuzhizhe Yesu mujishinda jakukumya kuba’mba bantu bavula baje bakumbane, naye wajinga wakamujita kacheche kapela kutebaula, mambo wamutebawile kuba’mba apanwe kubantu bonse bakwane. (Mateo 14:19; 15:36) Onkao mambo, kyamweka kuba’mba kutebaula shinkwa wa Kivuluko kechi kujipo na byokimenako mu bupopweshi ne.
14. (a) Mambo ka shinkwa wakwingijisha pa Kivuluko kyo afwainwa kwikela wabula mbizho? (b) Shinkwa wa mutundu ka wafwainwa kupotwa nangwa kusoka wa kwingijisha pa Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga?
14 Pamambo a shinkwa waingijishiwe pakutendekesha Kivuluko, Yesu waambile’mba: “Uno ye mubiji wami wimutebukila anweba.” (1 Kolinda 11:24; Mako 14:22) Kyajinga bingi kyafwainwa shinkwa pakubula kwikala na mbizho. Mambo ka? Mambo mbizho ilumbulula kutama, bubi nangwa bundengamambo. (1 Kolinda 5:6-8) Shinkwa waimenejileko mubiji wakwa Yesu waoloka wabula bundengamambo, wajinga wafwainwa kupanwa kwikala kitapisho kya bukuzhi. (Bahebelu 7:26; 10:5-10) Bakamonyi bakwa Yehoba bavuluka kino ne kulondela byaubile Yesu kwingijisha shinkwa wabula mbizho pa kijiilo kya Kivuluko. Kimye kimo bengijisha shinkwa yebabula kubikako mbizho waingijishanga Bayudea pa Kijiilo kya Lupitailo, mwabula bintu bikwabo, nabiji kanyenze nangwa make. Umvwe shinkwa wauno mutundu ufwako, shinkwa wabula mbizho wakonsha kulengwa na tubunga twafulaulo tucheche (kikatakata tubunga twa wichi) kwitukandakenya pamo na tumema twaesakana. Apa bino uno mushinshi bamupapakanya waikalatu na kamujita kacheche ne kumusoka pa kikango pobashitaula tumafuta tuchuchu kufikilatu ne uno shinkwa wauma ne kukosa saashajilamo kya kukonsha kumutebaula.
Waini Byoimenako
15. Mu katomeno kobaingijishe kimye Kilishitu kyoatendekeshe Kivuluko kya lufu lwanji mwajinga ka?
15 Pakupwisha kupishamo shinkwa wabula mbizho, Yesu washikwile katomeno, “ne pa kusanta, wibapele [batumwa]: ne bonse batomenemo.” Yesu walumbulwile’mba: “Ano o mashi ami a lulayañano, ebechikila bavula.” (Mako 14:23, 24) Mu katomeno mwajinga ka? Mwajinga binyu byabila, kechi mema abula kubila a bipangwa bya muñanzañanza ne. Umvwe Binembelo byatongola binyu, kechi bilumbulula mema abula kubila a bipangwa bya muñanzañanza ne. Kyakumwenako, byonka byaambile Yesu, binyu byabila bya konsha kusaba “bafukuta ba biseba ba kala,” bino mematu a muñanzañanza abula kubila kechi akonsha kuba byobyo ne. Kabiji balwanyi bakwa Kilishitu bamunenene amba “kitomi.” Inge kyakuba’mba abya binyu byajingatu mema a muñanzañanza abula kubila umvwe kechi bajinga na pakumunenena ne. (Mateo 9:17; 11:19) Binyu bebitomanga kimye kya kijiilo kya Lupitailo, kabiji Kilishitu wibingijishe kimye kyoatendekeshe Kivuluko kya lufu lwanji.
16, 17. Ñanyi mutundu wa binyu byawama kwingijisha pa kijiilo kya Kivuluko, kabiji mambo ka?
16 Waini uchila yeyenkatu wafwainwa kwingijishiwa mu katomeno mu kwimenako mashi akwa Yesu aichikile. Aye mwine waambile’mba: “Ano o mashi ami a lulayañano, ebechikila bavula.” Kabiji mutumwa Petelo naye wanembele’mba: ‘Anweba [bena Kilishitu bashingwa] mwayuka’mba, mwakujilwe ku bwikalo bwenu buncha bo mwatambwile ku bashakulu benu, kechi na bintu bibola pamo ne siliva ne ngolode ne, poso na mashi anema, nobe a mwana mukooko wabula bulema nangwa kiko kicheche ne, o mashi a Kilishitu.’—1 Petelo 1:18, 19.
17 Kwakubula nangwa kuzhinaukatu ne, pa kutendekesha Kivuluko, Yesu waingijishe binyu bichila bya muñanzañanza. Pano bino, binyu bimo bichila byobabena kwipula ano moba, kechi byafwainwa ne, mambo bavwangako mitundu ikwabo ya maalwa atutumusha nabiji brandy nangwa bintutu bikwabo byakubika-bikako. Mashi a Yesu awaine kukuula bantu, kechi akebewenga kuvwangako bintu bikwabo ne. Onkao mambo, binyu bimo nabiji port, sherry ne vermouth mobavwanga byakuvwanga-vwanga kechi byafwainwa ne. Binyu bya mu katomeno ka Kivuluko byafwainwa kwikala bichila byabula kutobala mobabula kuvwanga byakuvwanga-vwanga byakututumusha. Binyu byabula kutobala byakwenga ku mañanzañanza achila byakwiengelatu panzubo byakonsha kwingijishiwa byonka byomwakonsha kwingijisha ne binyu bya mutundu wa red burgundy ne claret.
18. Mambo ka Yesu oabujijile kuba kya kukumya kya kupanga shinkwa ne binyu byapa Kivuluko?
18 Kimye kyoatendekeshe kino kijiilo, Yesu kechi waubile kya kukumya kya kupimpula bimpashañano kwikala ke mubiji wanji ne mashi anji ne. Kuja nyama ya muntu nangwa kutoma mashi kyo kimotu ne kuja mukwenu muntu, kabiji kino kizhilulula muzhilo wa Lesa. (Ntendekelo 9:3, 4; Bena Levi 17:10) Pa oa mabanga Yesu wajinga na mubiji wanji yense mutuntulu ne mashi anji onse. Mubiji wanji wapainwe kwikala kitapisho kyalumbuluka, kabiji ne mashi anji nao aitulwilwe mute wajonkaja juba jintu jimo ja Bayudea ja Nisani 14. Onkao mambo, shinkwa wa Kivuluko ne binyu ke bimpashañanotu, bimenako mubiji ne mashi a Kilishitu.a
Kivuluko ke Kijiilo Kyakushilañana
19. Mambo ka michiba ne tutomeno twavula kyo byakonsha kwingijishiwilwa pakimye kya Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga?
19 Kimye Yesu kyoatendekeshe Kivuluko, waambijile batumwa banji bakishinka amba bashilañane bonse katomeno kamo. Mateo nembi wa Mambo awama waamba’mba: “[Yesu] washikwile katomeno nako, ne pa kusanta, wibapeleko amba, Shilañanai anweba bonse.” (Mateo 26:27) Kwingijishatu “katomeno” kamo kechi kyakatezhe ne, mambo pakyokya kijiilo pajingatu bantu 11 batomeneko baikeletu kutebulu umo kabiji kyapelele bingi kupishamo katomeno mu bene na bene. Uno mwaka, bantu bavula bakatanwa ku Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga mu bipwilo bya Bakamonyi bakwa Yehoba byakila pa 94,000 mwaya ntanda yonse. Byo kukatanwa bantu bavula bakeya kukino kijiilo pajuba jimotu bufuku, kechi kyakonsheka kwingijisha katomeno kamotu ne. Bino mu bipwilo bikatampe kwikala kwingijisha tutomeno twavula ato twimenako mashi akitapisho kya Yesu pakuba’mba kino kimpashañano kipishiwe mu luonde pakimye kyafwainwa. Byonkabyo, ne michiba yavula yakubikapo shinkwa yakonsha kwingijishiwa. Kafwako nangwa pamo mu Binembelo panembwa amba katomeno kafwainwa kwikalatu kampangilo yaiwe mutundu nangwa yewa ne. Pano bino nangwa byonkabyo, katomeno ne muchiba byafwainwa kwikala bibena kumwesha munema wa kijiilo. Kechi kyawama kuyuzhatu paa katomeno kyakuba binyu kebisampauke ne kusampauka pakwibipishamo ne.
20, 21. Mambo ka otwakonsha kwambila’mba Kivuluko ke kijiilo kyakushilañana?
20 Nangwa kyakuba michiba yavula ya shinkwa ne tutomeno twavula twa binyu twakonsha kwingijishiwa, Kivuluko ke kijiilo kya kushilañana. Kala mubena Isalela, muntu wapananga kijiilo kyakushilañana kupichila mukuleta nyama mwine mwazhijisha mu nzubo ya Lesa, ne kumwipaya bamwipaila monkamwa. Kibese kimo kyanyama bekisokanga pakyakusokelapo bitapisho, kibese kikwabo kyayanga kwi ñanga usoka kitapisho kabiji kibese kikwabo kyayanga kubañanga baana bakwa Alona, ne yewa wapana kyokya kijiilo ne ba munzubo yanji nabo bajangako kijiilo. (Bena Levi 3:1-16; 7:28-36) Kivuluko nakyo ke kijiilo kyakushilañana mambo bonse batambuzhana.
21 Yehoba wikalamo mukino kijiilo kyakushilañana mambo ye Mwine mwina luno lunengezho. Yesu ye kitapisho, kabiji bena Kilishitu bashingwa bajako bimpashañano. Kuja kutebulu wa Yehoba kilumbulula’mba aba babena kujako baji mu mutende pamo neaye. Byonkabyo Paulo wanembele’mba: “Lelo katomeno ka mapesho ko tupesha, kechi ko kwabañana kwa mashi a Kilishitu nenyi? Kabiji shinkwa ye tutebula kechi ko kwabañana kwa mubiji wa Kilishitu nenyi? Bino shinkwa byo aji umotu, ne atweba nangwa twi bavula, twi mubiji umo: mambo bonse tuja ku shinkwa umo.”—1 Kolinda 10:16, 17.
22. Mepuzho ka pamambo a Kivuluko ashala kuba’mba tukeakumbule?
22 Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga kyo kyonkatu kijiilo kya bupopweshi kyo bavuluka Bakamonyi bakwa Yehoba. Kino kyafwainwa mambo Yesu wakambizhe batumwa banji amba: “Sa mukoba kikye mu kundanguluka amiwa.” Pa Kivuluko, tuvuluka lufu lwa Yesu lwatumbijikile bumfumu bwa Yehoba. Byonka byotwamona kala, pakino kijiilo kyakushilañana, shinkwa wimenako kitapisho kyapainwe kya mubiji wa Kilishitu kabiji binyu bimenako kitapisho kya mashi anji aichikile. Bino bachechetu bobajako shinkwa wa kimpashañano ne kutomako binyu. Mambo ka okyaikela bino? Abya Kivuluko kilumbululapo kintu kiji kyonse ku bantu bavula babula kujakonyi? Nanchi Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga kilumbulula ka kwianweba?
[Tubyambo twa mushi]
a Monai Volyumu 2, peja 271, mu Insight on the Scriptures, wanembwa na Bakamonyi bakwa Yehoba.
Musakukumbula’mbaka?
• Mambo ka Yesu oatendekeshe Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga?
• Kivuluko kyafwainwa kuvulukwa jinga?
• Shinkwa wabula mbizho wa Kivuluko wimenako ka?
• Nga binyu bya Kivuluko bimenako ka?
[Kipikichala pa peja 11]
Yesu watendekeshe Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga