Mambo a Yehoba o Omi
Bishinka Bikatampe Kufuma mu Buku wa Luta
BYAMBO bisangajika muchima bya bwikalo bwa kishinka bwa banabakazhi babiji. Jishimikila ja munema wa kunemeka Yehoba Lesa ne kuketekela lunengezho lwanji. Kishimikizho kya jishinda jateleko Yehoba muchima ja ndonda ya kusemwa kwa Mesiasa. Byambo bya lusekelo ne bulanda bwamwene kisemi kimo. Bino byonse mobiji mu buku wa Luta ne bintutu bikwabo.
Buku wa Luta washimikizha bintu byamwekele mukachi ka myaka kampe jikumi na umo “mu oa moba byo balaminenga ntanda bamitonyi” mu Isalela. (Luta 1:1) Bintu byanembwamo byafwainwa byamwekele ku ntendekelotu ya moba a mitonyi, mambo mwina bujimi Boaza muntu umo waambiwapo mu bino byambo bya bwikalo bwa kine, wajinga mwana Lehaba wajingako mu moba a kwa Yoshua. (Yoshua 2:1, 2; Luta 2:1; Mateo 1:5) Kimweka nobe byambo byashimikizhiwa byanembelwe na ngauzhi Samwela mu 1090 B.C.E. Buku wa Luta ye yenkatu mu Baibolo watelwa jizhina ja mwanamukazhi wabujile mwina Isalela. Mambo ajimo “o omi, ne kwingila engila.”—Bahebelu 4:12.
“KO MUKAYA ANWEBA, NE AMIWA KO KO NKAYA”
Ba Naomi ne Luta byo bafikile mu Betelema, muzhi yensetu wasunkakene na mambo a abo. Pa kwamba pe Naomi aye wajinga mukulumpe, banabakazhi ba mu yewa muzhi beipwizhenga amba: “Au i ye Naominyi?” Naomi wibambijilenga’mba: “Kechi mukintelenga’mba: Naomi, ne, pano muntelenga’mba: Mala, mambo aye Wa bulume bonse wangubisha bingi bulanda bukatampe. Nafumine kuno sa nji na bintu byavula, pakuba Yehoba wambwezha kuno mabokotu.”—Luta 1:19-21.
Kimye kwaponene kipowe kya nzala mu Isalela kyalengejile kisemi kyanji kufuma mu Betelema kuya ku ntanda ya Moabu, Naomi wajinga “na bintu,” mu jishinda ja kuba’mba wajinga na mwata wanji ne baana banji babalume babiji. Panyuma ya kuba baikala ntentente mu Moabu, bamwata wanji ba Elimeleka bafwile. Kabiji palutwe baana banji babiji babalume basongwele banabakazhi bena Moabu, ba Luta ne Olipa. Baikele myaka pepi nobe jikumi, baana banji bafwile kwa kubula kusemapo mwana ne, ko kuba’mba bonse banabakazhi basatu bashajiletu kwa kubula ne ujipo na mulume ne. Inanji vyala aye Naomi byo afuukwile kubwela ku Yuda, balokazhi banji bailenga nanji. Mu jishinda, Naomi wasashijile balokazhi banji kubwela ku Moabu amba bakasongolwe ku bantu ba mu kyalo kyabo. Olipa waumvwijile bino byambo wabwelamo. Bino aye Luta wakanyishetu ne kumwambila Naomi amba: “Ko mukaya anweba, ne amiwa ko ko nkaya; kabiji akwa ko mukekala, ko konka ko nkekala ne amiwa; balongo benu bakekala ke balongo bami ne Lesa wenu ukekala ke Lesa wami.”—Luta 1:16.
Bano banabakazhi babiji bafwijilwe ba Naomi ne Luta, bafikile mu Betelema mu kimye kya kutendeka kunowa mbaale. Monka mwayijile lunengezho lwajinga mu Mizhilo ya Lesa, Luta watatwile kupupula kajo mu bujimi bwa mwanamulume Muyudea mukote wa jizhina ja Boaza, mulongo wa kwa Elimeleka. Luta bamubijile bibusa kwi Boaza, watwajijila na kupupula “poso byo bapwishishe kunowa mbaale ne wichi.”—Luta 2:23.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
1:8—Mambo ka Naomi o aambijile balokazhi banji amba “bwelai, anweba bonse babiji, mubwele ku mazubo a bainenu” mu kifulo kya kwibambila’mba mubwele ku mazubo a bashenu? Kana bashanji Olipa bakijinga bomi pa kyokya kimye nyi, kechi kyanembwa ne. Bino bashanja Luta bajinga konka. (Luta 2:11) Nangwa byonkabyo, Naomi watongwele kubwela ku mazubo a bainabo, kampe walangulukile’mba kutongola bainabo kusakwibavululamo lutekenesho lwa kifyele lwikala na bainetu. Akye kikatakata kyakonsheshe kwikala kintu kya kwibatekenesha bano ba kyufi na muntu kulubako ku bulanda bwa kusha inabo vyala ye batemenwe. Kabiji mu byambo byanji kyamweka nobe baina Luta ne Olipa baikalanga mu mazubo awama bulongo, kechi byo ajinga aye Naomi ne.
1:13, 21—Nanchi Yehoba ye walengejile bwikalo bwa kwa Naomi kwikala bwa bulanda ne kumuletela malwa nyi? Ine. Naomi kechi wapelepo Lesa mambo a kumuba kyatama ne. Bino na mambo a byonse byamwekele, walangulukile’mba kampe Yehoba wamwalukijilemo. Wajinga bingi na bulanda bukatampe ne kulefulwa. Kunungapo mu oa moba, kusema baana kwamonwanga’mba muntu uji na mapesho a Lesa, kubula kusema kwamonwanga’mba wafingwa. Na mambo a kubula kwikalapo na bankana kubikapo ne baana banji babalume babiji bafwile, Naomi kampe walangulukile’mba kya kine Lesa ye wamukabishe.
2:12—Ñanyi “kilambu kyafwainwa” kyo atambwile Luta kwi Yehoba? Luta wasemene mwana kabiji wapeshiwe kwikala umo wa mu ndonda yanema bingi ya kusemwa kwa kwa Yesu Kilishitu.—Luta 4:13-17; Mateo 1:5, 16.
Lufunjisho Kotuji:
1:8; 2:20. Kechi na mambo a malwa o apichilemo ne, Naomi watwajijile kuketekela mu lusa lwa Yehoba. Ne atweba twafwainwa kuba byonkabye kikatakata inge ketupite mu meseko akatazha.
1:9. Nzubo kechi yafwainwa kwikala ya kujilamotu kajo ne kulaalamotu ba mu kisemi ne. Yafwainwa kwikala mpunzha ya mutende mwa kukokolokela ne kutekeneshiwa.
1:14-16. Olipa wabwelele “ku balongo banji ne ku balesa banji.” Luta kechi byo aubile ne. Washile byonse bya kwitobwela byajinga mu kyalo kyabo ne kutwajijila wa kishinka kwi Yehoba. Kwikala na butemwe bubula kwaluka bwa kutemwa Lesa ne kumwesha mupashi wa kwipana kuketukwasha kuzhikijilwa ku kubula kulondela bya kusakasaka bya lwiso ne kubwela ‘munyuma mu lonaiko.’—Bahebelu 10:39.
2:2. Luta wipaine kupupula kajo kashalanga’mba ka kuja benyi ne boba bakajilwa. Kine wajinga muntu wipelula. Mwina Kilishitu wakajilwa kechi wafwainwa kwilundumika ne kukana bukwasho bwa butemwe bo bakonsha kumukwasha bakwabo ba mu lwitabilo nangwa bukwasho buji bonse kufuma ku kafulumende bo akonsha kutambula inge wafikilamo kuba’mba wafwainwa kutambula ne.
2:7. Pano bino, nangwa kya kuba wajinga na lūsa lwa kupupula, Luta wakilombele kumuswisha kupupula. (Bena Levi 19:9, 10) Akye kyamweshatu patoka kuba’mba wajinga kimote. Onkao mambo, kyawama bingi ne atweba ‘kukeba bukimote,’ mambo “bakimote bakaswana ntanda. Kabiji bakasangalela mu kuvula kwa mutende.”—Zefwaniya 2:3; Masalamo 37:11.
2:11. Luta wakijile ne pa kwikalatu mulongo wa kwa Naomi. Wajinga mutemwe wa kine. (Byambo bya Mana 17:17) Bulunda bwabo bwajinga bwakosa kya kine kine mambo bwaimejile pa byubilo nabiji butemwe, bukishinka, lusa, kifyele, ne muchima wa kwipana. Kyakijilemo kunema, bwaimejile pa bumupashi bwabo, kusakisha kwabo kwa kwingijila Yehoba ne kwikala pakachi ka bapopweshi banji. Ne atweba tuji na mashuko awama bingi a kwisampa bulunda bwa kine na bapopweshi ba kine.
2:15-17. Nangwatu kimye Boaza kyo akepesheko mingilo ya kwa Luta, aye “wapupwilenga mu bujimi kufika ne ku mabanga.” Luta waingilanga bingi na ngovu. Mwina Kilishitu wafwainwa kuyukanyikwa’mba wakosa mu kwingila mingilo.
2:19-22. Naomi ne Luta besambanga bingi misambo yawama kimye kya mabanga, aye wajinga mukulumpe pakachi kabo watelengako muchima ku mingilo ya mwanyike, saka babena kwisamba milanguluko yabo bonse bubiji bwabo. Ne mu kisemi kya bwina Kilishitu byo byo kyafwainwa kwikala.
2:22, 23. Kupusanako na nsongwakazhi mwana Yakoba Dina, Luta wasajilenga bapopweshi ba kwa Yehoba ba kwendañana nabo. Byo aikala wa kumwenako wawama kwi atweba!—Ntendekelo 34:1, 2; 1 Kolinda 15:33.
NAOMI ‘WAIKALA NA BINTU’
Naomi wakotele bingi kya kuba’mba wapichile pa jifumbi ja kusema baana. Onkao mambo, wapaine mikambizho kwi Luta kuba’mba atwele mu masongola na lūsa lwa kumukuula, nangwa’mba na bukwe wanji kuba’mba ekale na mwana. Kulondela monka mwaambijile Naomi, Luta walombele Boaza kwikala na lūsa lwa kumukuula. Boaza waswile kuba byonkabyo. Pano bino, kwajinga mulongo wa mwata wanji wa kipi kipi, wafwainwe kupewa luno lūsa patanshi.
Boaza bukiji bukijitu wamwene mwakubila. Jonkaja juba, lukelo wakonkenye bakulumpe balama muzhi wa Betelema jikumi ku meso a mulongo wanji ne kumushikisha inge waswa kutambwila lūsa lwa kukuula. Uno muntu wakaine. Kepo Boaza atambwile lūsa lwa kumukula wasongola ne Luta. Mu masongola abo, basemene mwana wa mulume jizhina Obeda, nkambo ya Mfumu Davida. Kepo banabakazhi ba mu Betelema baambile kwi Naomi amba: ‘Atotwe Yehoba . . . uno mwana ukekala kwi anweba ke wa kusangajika mweo wenu ne wa kwimulama mu bukote bwenu, mambo wasemwa ku mulokazhi wenu wimutemwa ne kwimukwasha kukila pa baana ba balume batanu na babiji.’ (Luta 4:14, 15) Mwanamukazhi wabwelele ku Betelema “mabokotu” pano waikele jibiji na “bintu”!—Luta 1:21.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
3:11—Ki ka kyalengejile Luta kuyukanyikwa amba “mwanamukazhi walumbuluka”? ‘Kwiichika nsuki nangwa kwikobaika bya buneme bya ngolode, nangwa kuvwala bivwalo,” kechi byo bintu byalengejile Luta kukomokwa ne. Bino ke kwa “muntu wafyamika wa mu muchima,” bukishinka bwanji ne butemwe, kwipelula kwanji ne bukimote bwanji, kwingila kwanji na ngovu, ne muchima wanji wa kwipana. Mwanamukazhi yense wakamwa Lesa ukeba kutelwa byonka byajinga Luta, wafwainwa kwibikako kwikala na bino byubilo.—1 Petelo 3:3, 4; Byambo bya Mana 31:28-31.
3:14—Mambo ka Luta ne Boaza o babukijile saka pakifita? Kechi kuba’mba baubilepo byubilo bya bunya bufuku pano amba bafyamuzhuke kuchina kwibayuka ne. Bintu byaubile Luta mu bobwa bufuku, wibyubile monka mwayijile kisela kyapitangamo banabakazhi bonse bakebanga kutwela mu masongola na ba bukwe yabo. Waubijile monka mwa mukambizhizhe Naomi. Kabiji, jishinda Boaza mo aubijile bintu, jamwesha kuba’mba kechi wamwenepo kyatama mu kyo aubile Luta ne. (Luta 3:2-13) Kyafwainwa, ba Luta ne Boaza babukile saka pakifita kuchina amba bantu bakafumyapo bubela.
3:15—Ki ka kyanemene mu kupana kwa kwa Boaza kwi Luta bipimo bitanu na kimo bya mbaale? Akye kyo aubile kampe kyaimenejilengako kuba’mba byonka byo kyajinga juba ja kukokoloka saka jikyangye kwikalako, patanshi kwajinga moba atanu na jimo a mingilo, juba ja kwa Luta ja kukokoloka jajinga pa bwipi. Boaza wanengezhezhe kuba’mba Luta ‘akekale bwikalo bwawama, [“akakokoloke,” NW]’ mu nzubo ya mwatawanji. (Luta 1:9; 3:1) Kabiji kampe bipimo bitanu na kimo bya mbaale byo byonka Luta byo akonsheshe kusenda pa mutwe.
3:16—Mambo ka Naomi o ashikishe Luta amba: “Byepi ko wajikuya mwanami? [“Yobe ñanyi mwanami wa mukazhi?” NW].” Nanchi wakankelwe kuyuka muko wanji nyi? Kyamweka Naomi kechi wamuyukile Luta byo abwelele ne, mambo a kuba pakijinga pafita. Bwipuzho bwanji bwakonsha ne kulumbulula’mba Naomi waipwizhenga’mba ayuke bintu byo byaendele ko ayile pa mambo a lūsa lwa kukuula.
4:6—Mu jishinda ka wa lūsa lwa kukuula mo akonsha “kutamisha” buswanyi bwanji inge watambula lūsa lwa kukuula? Kya kutendekelapo, inge muntu wayanda wapotesha bujimi bwanji bwa buswanyi, wapota bobo bujimi wafwainwe kwibupota pa mutengo ubikwa kwesakana na myaka yashalako kufika mu mwaka mukwabo wa Yubili. (Bena Levi 25:25-27) Kuba kino kwakonsheshe kubwezha buneme bwa kya buswanyi kyanji panshi. Kunungapo, mwana wa mulume wasemekelwe kwi Luta, wakonsheshe kuswana bujimi bwapoteshiwe, mu kifulo kya balongo bajipo ba yewa wapotele bujimi.
Lufunjisho Kotuji:
3:12; 4:1-6. Boaza walondejile bingi bulongo monka mwayijile lunengezho lwa Yehoba. Abya twibikako kulondela lunengezho lwa teokalasi nyi?—1 Kolinda 14:40.
3:18. Naomi wamuketekejile Boaza. Nga atweba nanchi kuba twaketekela bakwetu ba mu lwitabilo bakishinka nenyi? Luta wipaine kutwela mu masongola na bukwe yanji mwanamulume ye abujile nangwa kuyuka, muntu wayukanyikwatu mu Baibolo amba wa ‘lūsa lwa kukuula.’ (Luta 4:1) Mambo ka? Ke na mambo a kuba waketekejile mu lunengezho lwa Lesa. Nga atweba lo luketekelo lo tujipo nalo nyi? Kya kumwenako, inge ketukebe mukwetu wa kutwela nanji mu masongola, abya tukokela byambo bya kwitufundako bya kutwelatu mu masongola poso ‘monka mwi nkambo’ nyi?—1 Kolinda 7:39.
4:13-16. Kine Luta watambwile kya bupe kyawamisha bingi nangwa kya kuba wajinga mwina Moabu, muntu wapopwelanga lesa Kemoshi! Akye kimwesha jifunde ja kuba’mba “kechi o mambo a yewa usaka ne, nangwa a yewa wingila ne, nanchi o mambo a lusa lwanji aye Lesa.”—Loma 9:16.
Lesa “Akemutumbijike mu Kimye Kyafwainwa”
Buku wa Luta wamwesha Yehoba amba ke Lesa wayula butemwe, upokolola bakalume banji bakishinka. (2 Byambo bya Moba 16:9) Inge twalanguluka Luta byo apeshiwe, tumona buneme bwa kukinka manungo mwi Lesa na lwitabilo lwa kubula kuzhinauka, ne kwitabila na muchima yense kuba’mba “ye ufweta boba bamukebesha.”—Bahebelu 11:6.
Luta, Naomi, ne Boaza baketekejile mu lunengezho lwa Yehoba na muchima yense, ne bintu byaendele bingi bulongo kwi abo. Byonkabyo, “twayuka namba bintu byonse bingila pamo mu kwibaletela byawama batemwa Lesa, bo boba baitwa monka mwayila kufukula kwanji.” (Loma 8:28) Onkao mambo, twayai tumvwine byambo bya kwa Petelo bya kufundañana byaamba’mba: “Ipelulai munshi ya kuboko kwa bulume bwa Lesa, akemutumbijike mu kimye kyafwainwa; kasa mutaya kijikila kyenu kyonse pe aye, mambo aye wimuta muchima.”—1 Petelo 5:6, 7.
[Kipikichala pa peja 29]
Mwayuka Luta kyo abujile kusankilapo Naomi nyi?
[Kipikichala pa peja 30]
Ki ka kyalengejile Luta kuyukanyikwa amba “mwanamukazhi walumbuluka”?
[Kipikichala pa peja 31]
Ñanyi “kilambu kyafwainwa” kyo atambwile Luta kwi Yehoba?