Mambo Ka Ntanda O Yabujila Kukwatankana?

“Kino kyo kimye kitanshi ntanda po yakwatankanapo kufumatu kimye kwajinga Nkondo ya kibiji ya Ntanda yonse. . . . Onkao mambo, ke jishuko bingi ku ino ntanda kuba’mba ifikizhe uno mutende wapembelelwa pa myaka yavula.”

BINO byambo byaambile ndamakyalo wa ku America mu ma 1990. Pa kyokya kimye, bintu byaubiwe ntanda yonse byamwesheshenga’mba ntanda ikakwatankana. Byalo byajingatu na kipanyi kimo mu kafulumende byapingizhiwepo na makafulumende aji na bipanyi byavula. Milukuchi yajinga mu Germany yapwile, kyamwesheshenga amba kuji kuyilako bingi palutwe mu Europe. Byalo byajinga mu Soviet Union, byamwekanyikanga ku byalo byavula byo babulanga kutangijila na kafulumende wa Komyunisiti amba byo bileta makatazho, byaubiletu shita shita. Mitotololo pakachi ka byalo yapwile, kabiji baambilengapo kyakosa bingi amba mata onse a nkondo kechi akekalako ne. Papichiletu ka kimye kacheche, mu kimpachiko kya Saudi Arabia ne Iran mwaikele nkondo, pano bino ino nkondo ku bavula yajingatu lukatazho lucheche lwalengejile bantu ntanda yonse kwibikako kulama mutende.

Kwibikako mu kukeba kukwatankana kechi kubiwatu mu bya bumulwila ntanda byonka ne, kubiwa ne mu mbajitu ikwabo ya bwikalo. Mu mapunzha avula panopantanda bwikalo bwatendekele kuwamako pacheche. Kuyilako palutwe mu bya michi kwalengejile badokotala kuba bintu bya kukumya byabulanga kubiwapo kunyuma. Mu byalo byavula kwajinga kuyilako bingi palutwe mu bya bukomo kabiji kino kyamwesheshenga’mba ntanda yonse isakukabuluka. Kyamwekanyikilenga uba nobe bintu byonse bibena kwendatu bulongo.

Kechi papita ne myaka yavujisha ne, ano moba twakonsha kushikisha’mba: ‘Ki ka kyaubiwapo? Kukwatankana kwa ntanda yonse kuji pi?’ Bintu bibena kubiwa mu ntanda ano moba byapusana bingi na bya aambiwanga. Pa juba pa juba mu mapepala ne pa mwela monka baambila pa bumbanzhi, kwipayañana, mata a nkondo avizha bantu, ne bintu bikwabotu bilengela bantu kwikala bufinda. Bino bintu bibena kumweshatu patoka amba kukwatankana kwa ntanda kwambiwapo kuba kwaikalako ne. Bukumotu papo kinemanga umo waambile’mba: “Bantu babena kumanama bingi na mambo a bumbanzhi bubena kubayilakotu.”

Ntanda Ibena Kukwatankana Nyi Nangwa Ibena Kwabana?

Kimye kyalengelwe kipamo kya United Nations, nkebelo yajinga ya kuba’mba “byalo bikwatankane kwesekana na mwayila mizhilo ne kwikala na lūsa lwa kwisajila bine kafulumende wa kutangijila bantu mu kyalo kimo kimo.” Pano papita ne myaka 60, abya ino nkebelo yaingijiwa nyi? Ine, kwalepeshatu! Mu kifulo kya kuba’mba “bikwatankane,” byalo byavula bibena kukebatu “kwiimena bine bunke.” Mikoka ya bantu byo ikeba kuya nkuwa ne kwitangijila ayo ine kyalengela ino ntanda kubula kukwatankana. Kimye kyalengelwe kipamo kya United Nations, mwajingatu byalo 51. Lelo jino, muji byalo 191.

Kyamwekatu patoka’mba mu ma 1990, kwajinga luketekelo lwa kuba’mba ntanda yonse ikakwatankana. Pano bino kufumatu kyokya kimye, luno luketekelo kafwapotu nangwa kyo lwaubapo ne, mambo kukwatankana kwa ntanda kechi kubena kubiwa ne. Bumbanzhi buji mu Yugoslavia, malwañano pakachi ka Chechnya ne Russia, nkondo iji mu Iraq, ne kuvizha bantu kubena kubiwa mu Middle East—byonse bye ke bishiino bibena kumwesha kubula kukwatankana.

Kwakubula nangwa kuzhinaukatu ne, kuji kwibikako bingi kuba’mba kwikale mutende. Pano bino, kukwatankana kwa ntanda kechi kubena kubiwa ne. Bavula bashikisha’mba: ‘Kana mambo ka kukwatankana kwa ntanda o kwakatezha bibye? Ino ntanda kana ibena kuya pi?’

[Byambo biji pa Kipikichala pa peja 3]

AP Photo/Lionel Cironneau

Arlo K. Abrahamson/AFP/ Getty Images