Lusanguko Ke Lufunjisho Lwimulamata
“Kasa ngikala na luketekelo kwi Lesa . . . amba kukekala lusanguko lwa baoloka ne babula koloka.”—BYUBILO 24:15.
1. Mwisambo wa lusanguko watendekele byepi mu kije kya Saniedilini?
KU MPELO ya lwendo lwanji lwa busatu lwa bumishonale mu 56 C.E., mutumwa Paulo wajinga mu Yelusalema. Byo bamukwachile ku bena Loma, palutwe kacheche bamutwajile mu kije kikatampe kya Bayudea kya Saniedilini. (Byubilo 22:29, 30) Paulo byo alulukile ne kutala bajinga mu kije, wamwene kuba’mba bamo bajinga Basadusea kabiji bakwabo bajinga Bafaliseo. Ano mabumba abiji kechi ajinga na lwitabilo lumo ne. Basadusea kechi baitabijile’mba kukekala lusanguko ne; bino Bafaliseo baitabijile. Kwibamwesha’mba waitabijile kuba’mba lusanguko ko luji, Paulo wabijikile’mba: ‘Anwebakwetu, amiwa ne Mufaliseo, mwana wa Bafaliseo: kabiji mambo a luketekelo lwa lusanguko lwa bafu o mbena kuchibilwa kuno lelo.’ Ino ñambilo yanji, yalengejile bonse bajinga mu kije kuvulañana!—Byubilo 23:6-9.
2. Mambo ka Paulo o aikejile jimo na mwa kwibakumbwila bantu pa mambo a lwitabilo lwanji lwa lusanguko?
2 Byo ajinga pa lwendo kuya ku Damasakasa mu myaka ya kunyuma kino saka kikyangye kubiwa, Paulo wamwene kimwesho mo aumvwine jiwi ja kwa Yesu. Paulo wamwipwizhe Yesu amba: “Pano ngube byepi, Nkambo?” Yesu wamukumbwile’mba: “Imana, uye ku Damasakasa; ko ko bakakubula bintu byonse byakutongwelwa kuba obewa.” Paulo byo afikile mu Damasakasa, mwana wa bwanga mwina Kilishitu wawama muchima, aye Ananyasa, waishile kumutana ne kumwambila’mba: “Lesa wa bashakulu betu, ye wakutongola uyuke kyaswa muchima wanji, kabiji umumone ne aye Mololoke [Yesu wasangwilwe] ne kwijumvwa jiwi ja mu kanwa kanji.” (Byubilo 22:6-16) Onkao mambo, Paulo waikejile jimo na mwa kwibakumbwila bantu pa mambo a lwitabilo lwanji lwa lusanguko.—1 Petelo 3:15.
Kusapwila Luketekelo lwa Lusanguko ku Bantu
3, 4. Paulo wamwesheshe byepi amba wajinga wakishinka wafunjishenga lusanguko, kabiji twakonsha kufunjilako ka kwi aye?
3 Palutwe kacheche, Paulo bamufikizhe kwi Felikisa Ndamakyalo. Kuno konka, “umo wa kwibambilapo mambo,” aye Teletulusa, waimenejilengako Bayudea, wamubepejile Paulo amba ntangi wa lwipatulo kabiji amba waongwelenga bantu. Paulo wamukumbwile kwakubula kupita mu mbaji ne, amba: “Kino nekitabila kwi anweba, namba, mo jayila jishinda jo batela abo amba, lwipatulo lubi, mo mo ñingijila Lesa wa bashakulu betu.” Pano, byo aishile kukwata ku jashi jine ja lusanguko, watwajijile kwamba’mba: “Kasa ngikala na luketekelo kwi Lesa, lo baitaba abo bene amba, kukekala lusanguko lwa baoloka ne babula koloka.”—Byubilo 23:23, 24; 24:1-8, 14, 15.
4 Byo papichile myaka ibiji, nswana mumi wa kwa Felikisa, aye Polokiusa Fesatusa, waichile Mfumu Heloda Agilipa kumukwashako bya kuchiba mambo a kwa Paulo wajinga kaili. Fesatusa walondolwele’mba, bantu bamushiinenga Paulo bakaine byambo byo ambilenga bya kuba’mba, “umo Yesu, wafwile . . . amba mumi.” Mu kwiambila kwanji, Paulo waipwizhe’mba: “Mambo ka anweba bonse mwalanguluka’mba, kyo kintu kyabula kufwainwa kwitaba’mba, Lesa usangula bafu?” Kabiji waambile’mba: “Byo natambwile bukwasho bufuma kwi Lesa, amiwa ko kwimana nakimana ne ku jino juba ja lelo, kasa nebabujisha bacheche ne bakatampe, kwambapo nangwa kingi ne, kana byonka byaambile bangauzhi ba Lesa ne Mosesa, amba, bikafika; byo kyafwainwe aye Kilishitu kumanama, kabiji pa kwikala mutanshi kusanguka mu bafu ekale wa kusapwila mambo a kyeya ku bantu bena Isalela ne ku Bagentila.” (Byubilo 24:27; 25:13-22; 26:8, 22, 23) Paulo kine wajinga muntu wakishinka wafunjishenga lusanguko! Byonka byaubile Paulo, netuwa twakonsha kusapwila saka twasumininwa amba kukekala lusanguko. Pano bino, bintu ka byakonsha kwitumwekela? Byonka byamumwekejilepo Paulo.
5, 6. (a) Kwamba kwa batumwa pa lusanguko kwalengejile bantu kuba byepi? (b) Byo tumwesha luketekelo lwetu lwa lusanguko, kintu ka kyanema kyo twafwainwa kuba?
5 Monai kyamwekele ku ntendekelotu ya lwendo lwa bubiji lwa kwa Paulo lwa bumishonale (mu ma 49-52 C.E.) kimye kyo ayile ku Atene. Waipuzhañenenga na bantu baitabijile mu bankishi bavula ne kwibatundaika kumona nkebelo ya Lesa ya kuchibila mambo bantu panopantanda mu bololoke kupichila mu muntu ye atongwele mwine. Uno muntu wajinga Yesu. Paulo walondolwele’mba, Lesa walayile kufikizha kino kupichila mu kumusangula Yesu. Nga bantu baubilepo byepi? Tutanga’mba: “Kabiji byo baumvwine mambo a lusanguko lwa mu bafu, bamo ke bamuseke mwenga; kabiji bakwabo amba, Tukemumvwa ne jibiji mambo a ano mambo.”—Byubilo 17:29-32.
6 Kino kyamwekele kyajingatu nobe byonka byamwekejile ba Petelo ne Yoano panyuma kacheche ya Pentekosta mu 33 C.E. Kabiji bonka bantutu bamo Basadusea bo bajinga ne kulutwe mu ano mapata. Kinembelo kya Byubilo 4:1-4 kishimuna byamwekele’mba: “Kabiji byo bakyambilenga ku bantu, bañanga ne mukulumpe wa bakalama ba ku nzubo ya Lesa ne Basadusea bebasolomokele, sa bebazhingijila bingi mambo abo bafunjishenga bantu, ne kwibasapwila na mambo a Yesu lusanguko lwa mu bafu.” Nangwa byonkabyo, bakwabo baitabile. “Bavula baumvwine mambo, baitabile; ne pa kwibabala banabalume bafikile kampe ke biumbi bitanu.” Byonkabyo, ne atweba twakonsha kuketekela bintu byapusana pusana kubiwa umvwe ke tusapwile pa luketekelo lwa lusanguko. Onkao mambo, kyanema bingi kumona’mba twakosesha lwitabilo lwetu lwa luno lufunjisho.
Lwitabilo ne Lusanguko
7, 8. (a) Byonka byo kyamweshiwa mu nkalata ya ku kipwilo kya bena Kolinda mu myaka kitota kitanshi, lwitabilo lwakonsha kwikala byepi lwatutu? (b) Kuyuka bulongo mwatala luketekelo lwa lusanguko kwakonsha kulengela bena Kilishitu ba kine kupusanako byepi na babubela?
7 Kechi bonse baikele bena Kilishitu mu myaka kitota kitanshi C.E. bekimwene kupela kwitabila amba lusanguko lukekalako ne. Bamo bajinga mu kipwilo kya mu Kolinda kibashupile bingi kwitabila. Paulo wibanembejile’mba: ‘Amiwa nemubujile bitanshi byakila byonka byo natambwile ami mwine: namba, Kilishitu witufwijile ku mambo etu monka mwayila Binembelo; ne kuzhikwa wazhikilwe; kabiji wasangwilwe mu juba ja busatu monka mwayila Binembelo.’ Kabiji Paulo wakoseshe kino kishinka byo aambile’mba, Kilishitu wasangwilwe “wamwekele ne kuji balongo kukila bitota bitanu,” kabiji wanungilepo’mba bavula bo bakijipo. (1 Kolinda 15:3-8) Watwajijile kwipuzhañana nabo amba: ‘Kabiji umvwe basapwila’mba Kilishitu wasangwilwe mu bafu, anweba bamo mwamba byepi byo mwamba’mba, kusanguka kwa bafu kafwako? Pakuba umvwe kusanguka kwa bafu kafwako, inge Kilishitu naye kechi wasangulwa ne: kabiji umvwe Kilishitu kechi wasangulwa ne, inge kusapwila kwetu ko kwatu, ne lwitabilo lwenu nalo lo lwatu.’—1 Kolinda 15:12-14.
8 Ee, lufunjisho lwa lusanguko lwanema bingi kya kuba lwitabilo lwa mwina Kilishitu lwakonsha kwikala lwatutu umvwe kechi waitabila amba lusanguko ko luji ne. Kwambatu kine, kuyuka bulongo mwatala lusanguko kulengela bena Kilishitu ba kine kupusanako na ba bubela. (Ntendekelo 3:4; Ezikyo 18:4) Onkao mambo, Paulo wavwangilemo lufunjisho lwa lusanguko mu “mambo a bintu bitanshi” bya bwina Kilishitu. Twayai twibikeko “tuyenga kulutwe tufike ne ku bukulumpe.” Kabiji Paulo waambile’mba: “Kabiji kyo kyo tukoba umvwe Lesa waswa.”—Bahebelu 6:1-3.
Luketekelo lwa Lusanguko
9, 10. Mu Baibolo, kyambo kya lusanguko kilumbulula ka?
9 Pa kuba’mba tukoseshe lwitabilo lwetu lwa lusanguko, twayai tupitulukemo mu mepuzho a uno musango nabiji a kuba’mba: Baibolo ulumbulula ka byo amba pa lusanguko? Lufunjisho lwa lusanguko lumwesha byepi butemwe bwa Yehoba? Mikumbu ya ano mepuzho isa kwitulengela kufwenya kwipi ne Lesa kabiji pa kimye kimotu kwitukwasha kufunjisha bakwetu pa lusanguko.—2 Timoti 2:2; Yakoba 4:8.
10 Kyambo kya “lusanguko” ke kyambo kyatuntululwa kufuma ku kyambo kya Kingiliki kilumbulula’mba “kubuka.” Nga kino kyambo kilumbulula ka? Kwesakana na Baibolo, luketekelo lwa lusanguko ke kishiino kya kuba’mba muntu wafwa wakonsha kwikala mumi jibiji. Kabiji Baibolo umwesha’mba muntu usangulwa mu bumuntu nangwa na mubiji wa bumupashi, kwesakana na yewo muntu kana uji na luketekelo lwa kwikala panopantanda nangwa lwa kuya mwiulu. Kitusangajika bingi pa kumona butemwe bwa Yehoba, maana ne bulume bwanji byamweshiwa mu luno luketekelo lwawama lwa lusanguko.
11. Bakalume bashingwa ba Lesa baji na ñanyi luketekelo lwa lusanguko?
11 Lusanguko lwa kwa Yesu ne balongo banji bashingwa lwibalengela kwikala na mibiji ya bumupashi ibafwainwa kwingijila mwiulu. (1 Kolinda 15:35-38, 42-53) Bonse pamo bakekala bakalama mu Bufumu bwa Bumesiasa, bukaleta bwikalo bwawama mu Paladisa panopantanda. Yesu byo aikala Ñanga Mukatampe, bashingwa bekala bañanga mu buno bufumu. Bakalengela mapesho a kitapisho kya bukuzhi bwa Kilishitu kwitulukila pa bantu mu ntanda ipya ya bololoke. (Bahebelu 7:25, 26; 9:24; 1 Petelo 2:9; Lumwekesho 22:1, 2) Pa kino kimye, aba bashingwa bakiji panopantanda basaka kutwajijila kwikala baitabilwa kwi Lesa. Umvwe bafwa, bakatambula “mfweto” yabo kupichila mu kusangulwa ne kwikala bantu ba bumupashi mwiulu. (2 Kolinda 5:1-3, 6-8, 10; 1 Kolinda 15:51, 52; Lumwekesho 14:13) Paulo wanembele’mba: “Umvwe twaaluka kala ke twanungakana nanji mu kipasha kya lufu lwanji, kabiji byonkabyo tukekala ne mu kipasha kya lusanguko lwanji.” (Loma 6:5) Pano ibyepi ku boba bakasangulwa ne kwikala bomi jibiji panopantanda? Luketekelo lwa lusanguko lwakonsha kwi bafwenyesha byepi kwi Lesa? Twakonsha kufunjilako byavula kwi Abalahama.
Lusanguko ne Kwikala Mulunda na Lesa
12, 13. Ki ka kyamulengejile Abalahama kwikala na lwitabilo’mba kukekala lusanguko?
12 Abalahama walondololwa amba “mulunda na Lesa,” kabiji wajinga mwanamulume wa lwitabilo. (Yakoba 2:23) Paulo waambilepo pa lwitabilo lwa kwa Abalahama jisatu byo atongwelenga banabalume ne banabakazhi bakishinka banembwa mu kyapitala 11 mu buku wa Bahebelu. (Bahebelu 11:8, 9, 17) Byo aambile ja busatu, waambilenga pa lwitabilo lwa kwa Abalahama lo amwesheshe kimye kyo akokejile ne kupana mwananji Izaka ke kitapisho. Abalahama washiinwe kuba’mba mulaye wa lukunwa kupichila mwi Izaka waambiwe na Yehoba. Nangwa kya kuba Izaka inge bamupaine bumulambo, Abalahama ‘walangulukile’mba, Lesa wakonsha kumusangula, nangwa mu bafu.’
13 Yehoba wamwene byajinga lwitabilo lwa kwa Abalahama, kabiji wanengezhezhe nyama wa kupana ke mulambo. Nangwa byonkabyo, kyamwekejile Izaka kyajinga kimwesho kya lusanguko, nobe byonka byalondolwele Paulo amba: “Mo monka mo amutambwile [Abalahama] jibiji nobe mu kifwanyikizho.” (Bahebelu 11:19) Kunungapo, Abalahama ne kalatu wajinga na lwitabilo’mba kukekala lusanguko. Nanchi Yehoba kechi wabwezhezhemo ngovu ya lusemo mwi Abalahama kimye aye ne mukazhanji Sala kyo basambakene pamo mu bukote bwabo ne kusema mwanabo, Izaka nenyi?—Ntendekelo 18:10-14; 21:1-3; Loma 4:19-21.
14. (a) Kwesakana na byaamba Bahebelu 11:9, 10, Abalahama watengejilenga ka? (b) Pa kuba’mba akamwenemo mu bukalama bwa Bufumu mu ntanda ipya, ki ka kyafwainwa kukyubiwa kwi Abalahama? (c) Twafwainwa kumwenamo byepi mu Bufumu?
14 Paulo wamulumbulwile Abalahama kwikala mwenyi kabiji uno muntu waikalanga mu matente ‘watengejilenga muzhi uji na bitendekesho, sendwe mwine wa yeo muzhi ne ntungi ye Lesa.’ (Bahebelu 11:9, 10) Uno kechi wajinga muzhi wa Yelusalema, mwajinga nzubo ya Lesa ne. Ke muzhi wa kifwanyikizho. Bufumu bwa mwiulu bwa Lesa muji Kilishitu Yesu ne bakalama bakwabo ba 144,000. Bano ba 144,000 mu lukumo lwabo lwa mwiulu batelwa jikwabo amba ‘muzhi wazhila, Yelusalema Mupya,’ “musongwa” wa kwa Kilishitu. (Lumwekesho 21:2) Mu 1914, Yehoba waikajikile Yesu ke Mfumu wa Bufumu wa Bumesiasa mwiulu kabiji wamukambizhe kulama mukachi ka balwanyi banji. (Masalamo 110:1, 2; Lumwekesho 11:15) Pa kuba’mba akamwenemo mu buno bukalama bwa Bufumu, Abalahama “mulunda na Lesa,” wafwainwa kwikala na bumi jibiji. Popamotu netuwa, pa kuba’mba tukamwenemo mu Bufumu, twafwainwa kwikala bomi mu ntanda ipya ya kwa Lesa kwikala ba mu jibumba jikatampe ja bakapuluka pa Amagedonyi nangwa boba bakasangulwa kufuma ku bafu. (Lumwekesho 7:9, 14) Nangwa byonkabyo, mambo ka o twafwainwa kuketekela’mba kukekala lusanguko?
Butemwe bwa Lesa kyo Kishina kya Luketekelo lwa Lusanguko
15, 16. (a) Bungauzhi butanshi bwa mu Baibolo bwala byepi kitendekesho kya luketekelo lwetu lwa lusanguko? (b) Kwitabila’mba lusanguko ko luji kwakonsha kwitufwenyesha byepi kwi Yehoba?
15 Bulunda bwetu na Shetu wa mwiulu wa butemwe, lwitabilo lwakosa nobe lwajingapo na Abalahama ne kukokela mikambizho ya Lesa, bitulengela kwikala baoloka ku meso a Yehoba kabiji twikala ke balunda nanji. Kino kitulengela kwikala na jishuko ja kumwenamo mu bukalama bwa Bufumu. Kya kine, bungauzhi butanshi bwanembwa mu Byambo bya Lesa, mu Ntendekelo 3:15, bwala kitendekesho kya luketekelo lwa lusanguko ne kwikala balunda na Lesa. Buno bungauzhi kechi bwaambatu pa kufumpa Satana ku mutwe konka ne, bwaamba ne pa kufumpa kashiko ka lukunwa lwa mwanamukazhi wa Lesa. Lufu lwa kwa Yesu pa kichi kya lumanamo lwajinga kifwanyikizho kya kufumpa kashiko. Kusangulwa kwanji pa juba ja busatu kwapwishishe kino kilonda ne kumona jishinda mwa kumubilapo kimo “awa wajinga na bulume bwa lufu, ko kuba’mba, Diabola.”—Bahebelu 2:14.
16 Paulo wituvululako kuba’mba, “Lesa witumwesha butemwe bwanji mwine bo etutemenwamo, mambo, byo twakijinga bandengamambo, Kilishitu witufwijile.” (Loma 5:8) Kumwesha lusanchilo pa buno bupe kine kwitulengela kufwenya kwipi ne Yesu kabiji ne Shetu wa mwiulu wa butemwe.—2 Kolinda 5:14, 15.
17. (a) Luketekelo ka Yoba lo aambilepo? (b) Kinembelo kya Yoba 14:15 kisolola ka pe Yehoba, kabiji kino kimulengela kumvwa byepi?
17 Yoba, mwanamulume wa kishinka waikeleko bwina Kilishitu saka bukyangye kwikalako ne, naye waketekejile mu lusanguko. Wayanjile bingi na mambo a byo bamubile kwi Satana. Kupusanako na balunda nanji babujile nangwa kwambapotu bya lusanguko, Yoba watekeneshiwe na luno luketekelo kabiji waipwizhe’mba: “Umvwe muntu wafwa wakonsha kwikala jibiji na buminyi?” Pa kukumbula Yoba aye mwine waambile’mba: “Inge wakonsheshe inge napembela moba onse a mwingilo wami wakosa, poso kyafika kimye kya kukasuluka kwami.” Byo aambilenga kwi Lesa wanji Yehoba, Yoba waitabile’mba: “Po po mukangita ne amiwa nkemwitaba.” Kwamba pa milanguluko ya Mulenga wetu wa butemwe, Yoba wamwene’mba: “Ne anweba mukasaka kwikala ne amiwa ye mwalenga.” (Yoba 14:14, 15) Ee, Yehoba kine utonga bingi kimye bantu bonse bakishinka kyo bakasangulwa ne kwikala bomi jibiji. Kino byo kitufwenyeshapo kwipi ne aye kimye kyo tulanguluka langulukapo pa butemwe ne bupe bo etumwesha nangwa kya kuba twibambulwakoloka!—Loma 5:21; Yakoba 4:8.
18, 19. (a) Danyela waketekejile amba kukekala ka? (b) Bika byo tukesambapo mu mutwe walondelapo?
18 Ngauzhi Danyela, ye balondolwele kwi malaika wa Lesa amba “muntu ye batemwa bingi,” wajinga wa kishinka mu bwikalo bwanji bonse. (Danyela 10:11, 19) Bukishinka bwanji kwi Yehoba bwatwajijile kwikala bwakosa kufumatu kimye kya buzha bwanji mu 617 B.C.E. kufikatu ne kimye kyo afwile palutwe kacheche panyuma ya kumona kimwesho mu 536 B.C.E., mwaka wa busatu walamijilengamo mfumu wa Pelisha, aye Kilusa. (Danyela 1:1; 10:1) Mu mwaka wa busatu walamijilengamo Daliusa, Danyela wamwene kimwesho kya bufumu bonse panopantanda bukazhiya pa malwa akatampe abena kwiya. (Danyela 11:1–12:13) Byo abujile kumvwisha mo kyayila kimwesho, Danyela waipwizhe malaika watuminwe kumumwesha kino kimwesho amba: “Anweba nkambo yami, nanchi kine kintu kikapelako kyo kika?” Pa kumukumbula malaika waambile pa “kimye kya ku mpelo,” umvwe kyafika kimye aba ‘ba maana kyo bakebyumvwa.’ Nga Danyela aye mwine, wafwainjile kuketekela’mba kukekala ka? Malaika waambile’mba: “Ukakokoloka kabiji ukemana pobe po bakutongwela ku mpelo ya moba.” (Danyela 12:8-10, 13) Danyela ukekala na bumi jibiji kupichila “mu lusanguko lwa baoloka,” kimye kya bukalama bwa kwa Kilishitu bwa myaka kiumbi kimo.—Luka 14:14.
19 Ano moba kukilatu ne kimye kitanshi kyo twaitabijile, tubena kwikala mu moba apelako kabiji bukumotu bukalama bwa kwa Kilishitu bwa myaka kiumbi kimo bukatendeke kulama. Onkao mambo, twafwainwa kwiipuzha atwe bene amba, ‘Abya nkekalamo mu ntanda ipya ne kupwanañana pamo na Abalahama, Yoba, Danyela ne banabalume bakwabotu bakishinka ne banabakazhi nyi?’ Tukekalamo, umvwe twafwenya kwipi ne Yehoba kabiji ne kukokela mikambizho yanji. Mu mutwe walondelapo, tukesamba jibiji pa luketekelo lwa lusanguko kuba’mba tukayuke bantu bakasangulwa.
Mukivuluka Nyi?
• Bintu ka byamumwekejile Paulo kimye kyo aambilenga pa luketekelo lwanji lwa lusanguko?
• Mambo ka luketekelo lwa lusanguko o lulengela bena Kilishitu ba kine kupusanako na ba bubela?
• Twakonsha kuyuka byepi amba ba Abalahama, Yoba ne Danyela baitabijile amba lusanguko ko luji?
[Kipikichala pa peja 15]
Paulo byo bamufikizhe kwi Ndamakyalo Felikisa, saka asumininwa wasapwijile’mba kukekala lusanguko
[Kipikichala pa peja 16]
Mambo ka Abalahama o aikejile na lwitabilo’mba lusanguko lukekalako?
[Kipikichala pa peja 18]
Yoba watekeneshiwe pa kuyuka’mba kukekala lusanguko
[Kipikichala pa peja 18]
Danyela ukekala na bumi jibiji kupichila mu lusanguko lwa baoloka