Mambo a Yehoba o Omi
Bishinka Bikatampe Kufuma mu Buku wa Danyela
BUKU umo waamba’mba, “buku wa Danyela ke buku umo pa mabuku awama bingi aji mu Baibolo. Mu buku wa Danyela mwanembwa bukine bwa myaka.” (Holman Illustrated Bible Dictionary) Mashimikila aji mu Danyela atendekele kubiwa mu mwaka wa 618 B.C.E. kimye Mfumu Nebukaneza wa ku Babilona kyo ayile na kutula bulemo muzhi wa Yelusalema ne kusendapo “bena Isalela bamo, bamo” ne kwibatwala mu buzha ku Babilona. (Danyela 1:1-3) Pa bano bo basendele pajinga ne Danyela, kampe saka akijitu mu myaka ya pakachi ka 13 ne 19. Uno buku wapezhako na byambo byaamba pe Danyela saka akiji mu Babilona. Byo papichile myaka nobe 100, Danyela bamulayile kwi Lesa amba: “Ukakokoloka kabiji ukemana pobe po bakutongwela ku mpelo ya moba.”—Danyela 12:13.
Lubaji lutanshi lwa buku wa Danyela lwanembwa mu ndonda nobe muntu ungi ye ubena kwamba byamwekelenga, kabiji lubaji lwapelako Danyela mwine wivwangamo. Uno buku ye banembele kwi Danyela muji bungauzhi bwaamba pa konaunwa kwa makafulumende akatampe ne kupingizhapo akwabo, kwiya kwa kwa Mesiasa, ne pa bintu bibena kubiwa ano moba etu.a Kabiji uno ngauzhi wakikulumpe walangulukile pa bwikalo bwanji bwa kunyuma ne kwambapo pa bintu bimo bitutundaika atweba kwikala bantu bakamwa Lesa. Mambo aambile Danyela omi, ne kwingila engila.—Bahebelu 4:12.
NANCHI JISHIMIKILA JANEMBWA MU NDONDA JITUFUNJISHAPO KA?
Mwajinga mu mwaka wa 617 B.C.E. Danyela ne balunda nanji bakyanyike basatu ba Shadalaka, Meshaka, ne Abedenego bajinga mu kipango kya bena Babilona. Pa myaka yonse isatu yo baikele na kufunda mu kipango kya bena Babilona, bano bakyanyike baikele balumbuluka kwi Lesa. Byo papichile myaka itanu na isatu, Mfumu Nebukaneza walotele kiloto kyamuzhokolweshe bongo. Danyela wayukanyikishe kyokya kiloto ne kushimununa mo kyatajile. Mfumu wayukile’mba Yehoba ye “Lesa wa balesa ne Nkambo ya bamfumu, ye usolola byafyamika.” (Danyela 2:47) Nangwa byonkabyo, kwa kubula ne kupitapo kimye ne, Nebukaneza waubile nobe walubamo lufunjisho lo afunjile. Kimye balunda nanji Danyela basatu kyo bakaine kupopwela yewa nkishi mukatampe, mfumu wakambizhe kwibataya mu kisha kya mujilo. Bino Lesa wa kine wibapokolwelemo, kabiji Nebukaneza waishile kuyuka’mba “ka paji lesa mukwabo wakonsha kupokolola byonkabye ne.”—Danyela 3:29.
Nebukaneza walotele kiloto kikwabo kyanema bingi. Walotele kichi kikatampe, kyo batemene kyabujile kusapuka jibiji. Danyela walondolwele mwatajile kyokya kiloto. Kino kiloto kyafikizhiweko pacheche kimye Nebukaneza kyo aishile kukonya kufika ne kimye kyapwile bukonye. Byo papichile myaka yavula, Mfumu Beleshaza wajinga na kijiilo kikatampe na babinemanga banji kabiji wamwesheshe kubula mushingi pa kwingijisha bijiilo byo bafumishe mu nzubo ya Yehoba. Bonkabwa bufuku, Beleshaza bamwipayile kabiji Daliusa mwina Media ye watambwile bufumu. (Danyela 5:30, 31) Mu moba a Daliusa, kimye Danyela kyo afikizhe myaka ya kusemwa kukila 90, uno ngauzhi wa kikulumpe bamupingijile bipingo bya kumwipaya ku babinemanga ba mu bufumu bajinga na kichima. Bino Yehoba wamupokolwele “ku bulume bwa mabokwe.”—Danyela 6:27.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
1:11-15—Nanchi bijimwa byo bapelenga boba bansongwalume bana Bayudea byakonsheshe kwibalengela kumwekananga bulongo nyi? Ine. Kafwako kajo kakonsha kulengela muntu kumwekana bulongo mu mobatu jikumi ne. Yehoba ye walengejile’mba aba bansongwalume Bahebelu bamwekane bulongo, ye wibapesheshe pa kuketekela mwi aye.—Byambo bya Mana 10:22.
2:1—Kimye ka Nebukaneza kyo alotele kiloto kya kipashañano kikatampe? Jishimikila jaamba’mba mwajinga “mu mwaka wa bubiji wa bufumu bwa Nebukaneza.” Waikele pa bufumu mu 624 B.C.E. Ko kuba’mba mwaka wa bubiji wa bukalama bwanji wafwainwe kutendekela mu 623 B.C.E. saka akyangye kulukuka Yuda. Pa kyokya kimye, Danyela kechi wakonsheshe kwikala mu Babilona na kushimununa mwatajile kyokya kiloto ne. Ko kumvwa’mba, “mwaka wa bubiji” watendekele kubalwa mu 607 B.C.E. kimye mfumu wa bena Babilona kyo aonawine Yelusalema ne kutendeka kulama ntanda yonse.
2:32, 39—Mu ñanyi jishinda bufumu bwa siliva kyo bwaikejile na bulume bucheche ku bobwa bwaimenejilwengako na mutwe wa ngolode, kabiji bufumu bwa lubemba bwakepele byepi bulume ku bobwa bwa siliva? Bufumu bwa bena Media ne bena Pelisha bwaimenejilwengako na siliva ya kyokya kipashañano, bebukijile bulume ku bufumu bwa Babilona, bwaimenejilwengako na mutwe wa ngolode, mu jishinda ja kuba’mba, kechi bwajinga na bulume bwa kushinda Yuda ne. Bufumu bwalaminenga ntanda yonse bwaishile kulondelapo bwajinga Greece, bwaimenejilwengako na lubemba. Bufumu bwa Greece nabo bebukijile bulume ku bufumu bwa bena Media ne bena Pelisha, mambo ne lubemba kechi wakosa kukila siliva ne. Nangwa kya kuba Bufumu bwa Greece bwajinga na mpunzha ikatampe, kechi bwajinga na bulume bwa kulekako bantu ba Lesa kuba’mba bafume mu buzha byonka bibalekeleko bena Media ne bena Pelisha ne.
4:8, 9—Nanchi Danyela wajinga ñanga wa lubuko nyi? Ine. Byambo bya kuba’mba “mukulumpe wa bañanga” byalumbulwilengatu amba Danyela wajinga ‘mukulumpe wa pa ba maana bonse ba mu Babilona.’—Danyela 2:48.
4:10, 11, 20-22—Ki ka kyaimenejilwengako na kichi kikatampe mu kiloto kya kwa Nebukaneza? Kino kichi patanshi kyaimenejilengako Nebukaneza byo ajinga kalama wa ntanda yonse. Nangwa byonkabyo, buno bufumu byo ‘bwakumbene konse konse ne kwapela ntanda,’ kino kichi kyalumbulwilenga bufumu bwakilamo bukata. Danyela 4:17 walumbulula kino kiloto amba ke bufumu bwa “Mwine Wakila” ulama bantu bonse. Kabiji kino kichi kyaimenejilengako bumfumu bwa Yehoba, kikatakata panopantanda. Onkao mambo, kino kiloto kiji na bungauzhi bubiji, ko kuba’mba bukalama bwa kwa Nebukaneza ne bumfumu bwa Yehoba.
4:16, 23, 25, 32, 33—“Bimye bitanu na bibiji” byalepa byepi? Bintu byonse byaubiwe kwi Mfumu Nebukaneza byamwesheshenga amba bino “bimye bitanu na bibiji” ke kimye kyabaya, kechi mobatu atanu na abiji ne. Kwi Nebukaneza, bino bimye byalumbulwilenga myaka itanu na ibiji. Mwaka umo waimenejilengako moba 360, ko kuba’mba myaka itanu na ibiji ke moba 2,520. Mu kufikizhiwa kwa bungauzhi bukatampe, bino “bimye bitanu na bibiji” ke myaka 2,520. (Ezikyo 4:6, 7) Ino myaka yatatwile kimye kyaonawinwe Yelusalema mu 607 B.C.E. kabiji yapwile kimye kyaikajikilwe Yesu ke Mfumu mwiulu mu 1914 C.E.—Luka 21:24.
6:6-10—Byo kiji kuba’mba pa kulomba kwi Yehoba kechi kikebewa muntu kumweshapo ñimeno nangwa ngikelo iji yonse ne, nanchi kechi kyakonsheshe kuwama Danyela kulombelangako ku mpunzha kwafyamika pa moba 30 nenyi? Danyela byo alombanga jisatu pa juba, kyayukanyikilwe ku uji yense. O ene mambo aba bakebelenga kumukwata o babikijilepo mukambizho wa kukanya kulomba. Umvwe Danyela waji wapimpwile jishinda jo alombelangamo, inge bantu bamwene’mba walala mizhilo yanji kabiji inge wakankelwe kupopwela Yehoba yenkatu kwapwa.
Lufunjisho Kotuji:
1:3-8. Danyela ne bakwabo basatu byo bakebeshe kwikala bakishinka kwi Yehoba kimwesha bansemi babo byo batelepo muchima kwibafunjisha bulongo. Ne ano moba, umvwe bansemi baji na moyo wa kwakamwa Lesa batangizhako bintu bya ku mupashi mu bwikalo bwabo ne kufunjisha baana babo kuba byonkabyo, baana bakakonsha kushinda meseko aji onse ne lukatazho lo bakonsha kupitamo ku sukulu nangwatu ku mapunzha akwabo.
1:10-12. Danyela wayukile ene mambo “mukulumpe wa bantungu” kyo achinyijile mfumu kabiji walekele kumulomba amba obe byo alangulukilenga. Nangwa byonkabyo, palutwe kacheche Danyela wamwambijile “awa kalama,” wakonsheshe kumukwasha. Umvwe ne atweba ke tupite mu makatazho, twafwainwa kwingijisha milangwe, ne maana a kupima bintu byonka byaubile Danyela.
2:29, 30. Byonka byajinga Danyela, ne atweba twafwainwa kutotanga Yehoba pa maana, byubilo, ne bulume bo twakonsha kwikala nabo na mambo a kuja kajo ka ku mupashi.
3:16-18. Aba Bahebelu basatu kyakonsheshe kwibashupa bingi kukumbula inge patanshi baji bakokejile yewa mukambizho wapainwe kwi abo wa kuja kajo kanuna. Ne atweba twafwainwa kweseka na ngovu kwikala “ba kishinka mu bintu byonse.”—1 Timoti 3:11.
4:24-27. Pa kusapwila mambo a Bufumu, avwangamo kwamba luzhachisho lwa Lesa, kikebewa kwikala na lwitabilo ne kuchinchika byonka byajinga Danyela kimye kyo abujilenga Nebukaneza bintu byafwainwe kumufikila, kabiji ne uno mfumu byo afwainwe kuba pa kuba’mba ‘bakamunungileko ku moba anji a mutende.’
5:30, 31. Awa “lwimbo wa kumwendeleka mfumu wa Babilona” waishile kwimbiwa. (Isaya 14:3, 4, 12-15) Satana Diabola, witota byonka bitotanga mfumu wa bena Babilona naye ukasebana.—Danyela 4:30; 5:2-4, 23.
NANCHI BIMWESHO BYAMWENENGA DANYELA BYALUMBULWILENGA KA?
Kimye Danyela kyo atambwijile kimwesho kitanshi mu 553 B.C.E., wakijile myaka ya kusemwa 70. Danyela wamwene bijanyi bikatampe bina byaimenejilengako bufumu bwapusana pusana bwalaminenga kufuma kyokya kimye kyanji kufika ne kino kimye kyetu. Mu kimwesho kya bya mwiulu, wamwene “umo wapashañene nobe mwana muntu” saka apewa “bundamabyalo bwa myaka ne myaka.” (Danyela 7:13, 14) Myaka ibiji yalondejilepo, Danyela wamwene kimwesho kyavwangilemo Media ne Pelisha, Greece, ne kipamo kyaishile kwikala “mfumu uji na kilungi kya bukaji.”—Danyela 8:23.
Mu mwaka wa 539 B.C.E. Babilona waponene, kabiji Daliusa wa ku Media ye waishile kwikala kalama wa bufumu bwa bena Kalodeya. Danyela walombele kwi Yehoba pa mambo a kubwezhiwa ku ntanda yanji. Byo akilombelenga, Yehoba watumine malaika Ngabaliela kwi Danyela na ‘kumupa maana a kumvwisha’ pa mambo a kwiya kwa kwa Mesiasa. (Danyela 9:20-25) Mu mwaka wa 536/535 B.C.E. kajibumba kacheche ka bena Isalela babwelele ku Yelusalema. Pano bino aba bashimikilenga nzubo ya Lesa bebamanyikilenga bingi ku balwanyi babo. Kino kyalengejile Danyela kwikala bingi na kijikila. Walombele bingi na mukoyo, kabiji Yehoba watumine malaika wajinga na kifulo kikatampe kwi Danyela. Panyuma ya kumukosesha ne kumutundaika Danyela, malaika waambile pa bungauzhi bwaamba pa bulwi bwajinga pakachi ka mfumu wa ku kabeta ka ku buyeke ne wa ku kabeta ka ku bulenge. Buno bulwi bwa bano bamfumu babiji bwatendekele kimye bufumu bwa kwa Alekasanda Mukatampe kyo bwaabenwe na babinemanga banji bana, kufika ne kimye Mfumu Mukatampe aye Mikela ‘kyo akemana.’—Danyela 12:1.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
8:9—Ki ka kyafwanyikizhiwa ku “kyalo kya lukumo”? Kino “kyalo kya lukumo” kibena kwimenako bwikalo bwa bena Kilishitu bashingwa baji panopantanda mu kimye kya Bufumu Bukatampe bwa Ntanda yonse bwa Anglo-America.
8:25—‘Mfumu wa bamfumu’ ye ñanyi? Kyambo kya Kihebelu kya sar, kyatuntululwa amba ‘mfumu,’ mu Baibolo wa Kikaonde kilumbulula ‘mukulumpe’ nangwa’mba ‘utangijila.’ Jino jizhina ja mushingi ja kuba’mba ‘Mfumu wa bamfumu’ mu kino kyepelo jingijishiwatu kwi Yehoba Lesa kwapwa, mambo ye Mfumu wa bamalaika bonse, kubikakotu ne Mikela.—Danyela 10:13.
9:21—Mambo ka Danyela kyo atelejile malaika Ngabaliela amba “muntu”? Kiji bino mambo Ngabaliela waishile kwi aye mu bumuntu, byonkatu byo amwekele kwi Danyela mu kimwesho kimye kitanshi.—Danyela 8:15-17.
9:27—Ñanyi ‘lulayañano lwaingijilenga ku bavula’ kufikatu ne kimye kyapwile milungu 70 ya myaka, nangwa’mba mu 36 C.E.? Lulayañano lwa Muzhilo lwafumishiwepo mu 33 C.E. kimye Yesu kyo apopelwe pa kichi. Nangwa byonkabyo, alwa lulayañano lwa kwa Abalahama byo lwakingijilenga ku bena Isalela ba ku mubiji kufikatu ne mu 36 C.E., Yehoba wanungileko kimye kyo aubijilemo lusa Bayudea na mambo a kwikala baana ba kwa Abalahama. Lulayañano lwa kwa Abalahama lwatwajijile kwingila ku “bena Isalela ba Lesa.”—Ngalatiya 3:7-9, 14-18, 29; 6:16.
Lufunjisho Kotuji:
9:1-23; 10:11. Danyela ‘bamutemenwe bingi’ mambo wipelwile, wajinga na moyo wa kwakamwa Lesa, mukovyokovyo wa kufunda, ne kukosela mu lulombelo. Abino byonka byubilo byo byamulengejile ne kwikala wakishinka kwi Lesa kufikatu ne ku mpelo ya bwikalo bwanji. Twayai ne atweba tukoseko kwikala byonka byajinga Danyela.
9:17-19. Nangwa kya kuba tulomba pa mambo a kwiya kwa ntanda ipya ya Lesa ‘mukekala bololoke,’ nanchi kintu kitanshi kechi twafwainwa kuta muchima pa kuzhijika jizhina ja Yehoba, ne kutumbijika bumfumu bwanji kukila kutatu muchima pa kuba’mba akapwishe makatazho etu nenyi?—2 Petelo 3:13.
10:9-11, 18, 19. Byonka byajinga yewa malaika waishile kwi Danyela, ne atweba twafwainwa kwitundaikanga ne kwikoseshanga atweba bene na bene kupichila mu kwikwasha ne kwiambilanga byambo byawama.
12:3. Mu ano moba a kupelako, ‘ba maana,’ ko kuba’mba bena Kilishitu bashingwa babena ‘kusama pamo nobe byeya,’ kabiji babena kwalulwila “bavula ku bololoke,” kubikakotu ne “jibumba jikatampe” ja ‘mikooko ikwabo.’ (Filipai 2:15; Lumwekesho 7:9; Yoano 10:16) Bashingwa bakakilamo ‘kusamisha nobe tubangabanga’ mu Bukalama bwa Kilishitu bwa Myaka Kiumbi Kimo kimye kyo bakengijila nanji pamo mu kuleta mfweto ya bukuzhi ku bantu ba lukokelo panopantanda. ‘Mikooko ikwabo’ yafwainwa kulamachila mu bukishinka ku bashingwa, ne kwibakwashanga kufuma panshi ya michima yabo.
Yehoba ‘Upesha Boba Bamwakamwa’
Tufundamo ka mu buku wa Danyela pa mambo a Lesa ye tupopwela? Akimonai bungauzhi buji mu uno buku bwafikizhiwa kala ne bobwa bukafikizhiwa. Buno bungauzhi bwaamba pe Yehoba amba ufikizha byambo byanji!—Isaya 55:11.
Nanchi jishimikila jiji mu buku wa Danyela jimwesha ka pe Lesa wetu? Aba bansongwalume Bahebelu bana bakaine kwikala bwikalo bwaikelangamo ba mu kipango kya bena Babilona bebapele ‘maana a kuyuka ne milangwe.’ (Danyela 1:17) Lesa wa kine watumine malaika wanji na kupokolola ba Shadalaka, Meshaka, ne Abedenego mu kisha kya mujilo. Danyela bamupokolwele mu jiyengo ja mabokwe. Yehoba ‘ukwasha ne kuzhikijila boba baketekela mwi aye’ kabiji ‘ubila bibusa boba bamwakama.’—Salamo 115:9, 13.
[Tubyambo twa mushi]
a Inge mubena kukeba kutanga kyepelo kimo kimo kya buku wa Danyela, monai buku wa Pay Attention to Daniel’s Prophecy! wanembwa na Bakamonyi ba kwa Yehoba.
[Kipikichala pa peja 10]
Mambo ka Danyela kyo ‘bamutemenwejile bingi’?