Butooto Mambo Ka O Bwanemena?

Myalo ne bikola bikatampe byakatazha bingi bantu pa myaka yavula. Bantu bamo bamwene’mba bino byajinga kiyukilo kya bukaji bwa Lesa kabiji ne kuba’mba wibitumine kumanyikilamo bangubabibi. Pano bino, kupichila mu kupesapesa bulongo kwaubiwa pa myaka yavula, kwamwesha’mba tubilengwa tuchetuche to tuleta bino bikola ne myalo.

Bashayuka ba bya michi bataine kuba’mba bampuku, bakoswe, mpemvu, malunzhi ne mwañenze byakonsha kuleta bikola. Kabiji bataine’mba bantu javula baleta bikola na mambo a kubula kwikala babutooto. Butooto bwakonsha kulengela bantu kwikala batuntulu.

Mizhilo ya butooto yapusanapusana monka mwayila bisho ne bwikalo bwa bantu. Mu mapunzha mwabula mema avula nangwa bizhiba bya malabishi, kyakonsha kukatazha bingi kwikala babutooto. Nangwa byonkabyo, Lesa wapele bena Isalela ba kala mizhilo pa mambo a butooto kimye kyo bajinga mu kiselebwa. Mapunzha a uno mutundu akatezhe bingi kwikelamo babutooto!

Mambo ka Lesa o akebela bantu kwikala babutooto? Butooto twafwainwa kwibumonanga byepi? Bintu ka byapelatu anweba ne kisemi kyenu byo mwafwainwa kuba pa kuba’mba mukepesheko bikola?

JUBA jimo Maxa wikala mu Cameroon wakotokele ku sukulu ne kuya ku nzubo. Waumvwine bingi nzala ne kilaka. Watwelele mu nzubo ne kukumbata kabwa wanji, wabwela wabika ne kyola kyanji kya ku sukulu pa tebulu pa kujiila kabiji waikala ne kwikala saka apembelela bya kuja byanji.

Bainanji bajinga mu kibamba kya kutekelamo, bamumvwine Max byo atwelele kabiji bamuletejile mupunga ne nkunde yakaba pa nsanyi. Bino, baumvwine bingi kutama byo bataine wabika kyola kyanji pa tebulu watoka. Bamutajile ne kutongola jizhina janji na jiwi jakoka’mba “Maaaax!” Mwana wayukile byakebelenga bainanji, kabiji bukiji bukiji wafumishepo kyola ne kuya pangye na kowa ku maboko. Ne kubandatu ne, wabwelele mu nzubo na kuja kajo kanji ko apembelejilenga. Na moyo moyo, waambile’mba: “Mama, ndekelaiko mambo, najikulubako.”

Inetu wa butooto wakonsha kukwashañana bingi pa kuba’mba pa nzubo pekale pa butooto nangwa kya kuba bonse ba mu nzubo bafwainwa kukwatankena nanji pamo. Byonka byamweshiwa na jishimikila ja kwa Max, kyanema bingi kutwajijila kufunjisha baana mambo pa kuba’mba pa nzubo pekale pa butooto kikebewa kwibikishako kya kine kine kabiji ne kwibavululako baana kimye kyonse.

Bainanji Max bayuka’mba kajo kakonsha kutama kupichila mu mashinda avula. Onkao mambo, kechi bowatu ku maboko pa kukwata kajo ne, bino bazhikapo ne pa kajo kuchinya malunzhi. Kupichila mu kulama kajo bulongo ne kulama bulongo nzubo kwikala ya butooto, kechi bakatazhiwa pakatampe na bampuku, bakoswe ne mpemvu ne.

Kintu kikatampe kimo kilengela bainanji Max kuba bino ke kya kuba’mba, bakeba kutokesha Lesa ku muchima. Baamba’mba, “Baibolo waamba’mba bantu ba Lesa bafwainwa kwikala bazhila mambo Lesa wazhila.” (1 Petelo 1:16) Banungapo’mba, “Buzhile bwipasha na butooto. Onkao mambo, nkeba pa nzubo pami kwikala pa butooto ne kisemi kyami kwikala kya butooto. Kino kiji bino mambo bonse ba mu kisemi bakwatankana mu kuba kino.”

Kukwatankena Pamo mu Kisemi Kwanema Bingi

Kwesakana na byaamba bainanji Max, pa kuba’mba kisemi kikale kya butooto kikebewa bonse ba mu kisemi kukwatankena pamo. Pa kimye ne pa kimye, bisemi bimo bikala panshi ne kwisamba pa bikebewa kabiji ne kumona bintu byo bakonsha kwingijilapo mukachi ne pangye ya nzubo. Kino nakyo kikwatankanya kisemi pamo ne kwibalengela kwivululako pa byo bafwainwa kuba pa mambo a butooto. Kya kumwenako, inetu wakonsha kulondolwela baana banji bakomako ene mambo o bafwainwa kowela ku maboko pa kufuma ku kyolonyi, ne panyuma ya kukwata bintu nabiji mali, saka bakyangye kuja. Kabiji nabo bakonsha kukwasha bankasabo kuba bino.

Bonse ba mu kisemi bakonsha kwikalapo na nkito imo ya kwingila. Kisemi kyakonsha kufuukulapo kuwamishanga nzubo pa mulungu pa mulungu kabiji ne kutanchika bya kwiiwamisha mu meso a nteka jimo nangwa jibiji pa mwaka. Ibyepi pa lubanza? Kwamba pa United States, shayuka umo utala pa buya bwa bilengwa na Lesa ne bya bantu aye Stewart L. Udall waambile’mba: “Tubena kwikala mu ntanda buya bwa bintu mo bubena kuya na kunyonga pachepache, ne kubula kumweka bulongo kwa bintu kubena kubayilako, kabiji jiulu najo jibena kukepelakotu. Mapunzha abena konaunwa pa juba pa juba na mambo a busafya, kyongo ne bintutu bikwabo.”

Nanchi ne anweba byo byo mumona lubanza wenu nyi? Mu moba a kala ne mu mizhi ikatampe imo iji pakachi ka Africa (Central Africa) lelo jino, muntu upitamo saka ajizha ngengele kuba’mba bantu bomvwe byo abena kwamba. Na jiwi jasansuka, wibavululamo bangikazhi kuwamisha muzhi, kufwasulula mipaipi ikatampe ya malabishi ne yoya ipisha mema avula, kukopola bichi, kusekwila ne kutaya ndochi.

Kutaya ndochi ke lukatazho lwa ntanda yonse kabiji makafulumende avula akankalwa bingi kupwisha luno lukatazho. Bipamo bimo bitala pa mingilo ya kusenda ndochi, bikankalwa kwingila bulongo mwingilo wabyo, kino kilengela ndochi kulumbamatu kwapela mikwakwa. Bangikazhi mu yewo muzhi bakonsha kwibambila kufumya yoyo ndochi. Byo baji bangikazhi bawama, bena Kilishitu bekala batanshi kwitaba ne kulondela mizhilo ya kwa Kesala kwa kubula kwijizhañanya. (Loma 13:3, 5-7) Kya kine, bena Kilishitu bepana kunungako musinso mukwabo mu kukwasha kwingilako uno mwingilo. Batako bingi muchima ku mukwekele wa kuwamisha mapunzha kabiji betendekelakotu abo bene kuba bino kechi kwibavululamo kimye kyonse ku muntu upitamo ne. Bayuka’mba butooto ke mwingilo wawama muntu yense ye afwainwa kwifunjisha. Butooto butendekela ku muntu pa bunke bwanji apa bino ne ku kisemi. Kwikala babutooto kutendekela ku tubintu tucheche pa nzubo kulengela kwikala babutooto ne mu kimasamasa kyonse.

Kwikala Babutooto Kuletela Lukumo Lesa ye Tupopwela

Kwikala babutooto ne kuvwala bulongo ke lubaji lwa mpopwelo yetu kabiji kino kilengela bantu kuyuka byo twapusana nabo. Jibumba ja bansongwalume ne bansongwakazhi 15 jatwelele mu nzubo mwakujiila panyuma ya kutanwa ku kupwila kwa nkambi kwa Bakamonyi ba kwa Yehoba mu Toulouse, France. Bamulume ne mukazhi bakikulumpe baikele ku tebulu watentakene na wabo, baketekejile bakyanyike kuba kyongo ne mwenga. Pano bino, batemenwe bingi pa kumona byubilo ne misambo yawama ya bano bakyanyike bavwajile bulongo. Kimye bano bakyanyike kyo bakebelenga kuya, bebasanchijile ku bamulume ne mukazhi pa mambo a byubilo byabo byawama kabiji baambijile ne wakyanyike umo amba, ano moba kechi bakyanyike bavula baji na byubilo bya uno mutundu ne.

Benyi baya na kufwakasha ku maofweshi a musampi ne ku bishimikwa bikwabo bya Bakamonyi ba kwa Yehoba batemwa pa kumona butooto bujipo. Bamingilo ba kwitemenwa bekala pa ano mapunzha bebakambizha kuchapa bya kuvwala byabo, kowa ne kuvwala bivwalo byatoka kimye kyonse. Kwifyukawila mafuta anunkila bulongo kechi kyo kine kintu kilengela mibiji kwikala ya butooto ne. Kimye bano balongo ba mu mwingilo wa kimye kyonse kyo baya na kusapwila mabanga nangwa ku mpelo ya mulungu, mvwajilo yabo yawama nayo ilengela bantu kukeba kumvwa mambo o basapwila.

“Ikalai ba Kulonda Lesa”

Bena Kilishitu bakambizhiwa ‘kwikala ba kulonda Lesa.’ (Efisesa 5:1) Ngauzhi Isaya wanembele kimwesho mo amwene bamalaika balumbulwilenga Mulenga na byambo bya kuba’mba, “Wazhila, wazhila, wazhila.” (Isaya. 6:3) Bino byambo bimwesha Yehoba byo aji Lesa watokatu to. Na mambo a kino, Lesa ukeba bakalume banji bonse kwikala bazhila, babutooto. Wibambila’mba: ‘Ikalai bazhila; mambo ne amiwa nazhila.’—1 Pe. 1:16.

Baibolo utundaika bena Kilishitu ‘kuvwala bibafwainwa.’ (1 Timoti 2:9) O ene mambo mu buku wa Lumwekesho “kisapi kya linenyi kyalamba, kyatokesha ne kuwama” o kyaambiwa kuba’mba kimenako byubilo byaoloka bya boba Lesa bo amona’mba bazhila. (Lumwekesho 19:8) Kupusanako, bundengamambo javula mu Binembelo bwaambiwapo kwikala biko nangwa kusombela kwa kintu.—Byambo bya Mana 15:26; Isaya 1:16; Yako. 1:27.

Lelo jino, bantu bavula bingi bekala mu mapunzha mwi balengela kushupikwa kwikala babutooto ku mubiji, mu byubilo ne kukankalwa kupopwela Yehoba mu jishinda jawama. Luno lukatazho lukapwatu kimye Lesa kyo ‘akalula bintu byonse ke bipya.’ (Lumwekesho 21:5) Umvwe uno mulaye wafikizhiwa, biko ne byubilo byonse byatama bikakubuka myaka ne myaka.

[Tubyambo twa mushi]

[Kitenguluzha pa peja 24]

Lesa Ukeba Bantu Kwikala Babutooto

Pa lwendo lwabo lwa mu kiselebwa, bena Isalela bebakambizhe kutako maana kutaya malabishi afumanga munda. (Mpitulukilo ya mu mizhilo 23:12-14) Uno wafwainwa wajinga mwingilo wakosa kwesakana na kubaya kwa kampu, pano bino, kino kibakwashishe bingi kuzhikijilwa ku bikola nabiji bikola bya kapokota ne kolela.

Bantu bebakambizhe kuchapa nangwa kutaya kintu kyonse kyakwachile ku muntu wafwa. Nangwa kya kuba kechi baumvwishishe ene mambo a kubila kino ne, bena Isalela bebakwashishe kubula kukolwa nangwa kusambuzhana bikola.—Levi 11:32-38.

Bañanga ba Lesa bebakambizhe kowa ku maboko ne ku maulu saka bakyangye kutendeka kwingila mingilo yabo mu tente wa lusambakeno. Kunengezha mvukuto ya lubemba ne kwiiyuzha na mema pa kuba’mba bowengamo kechi wajinga mwingilo wapela ne, pano bino uno mukambizho pa mambo a kowa wanemene bingi.—Kulupuka 30:17-21.

[Kitenguluzha pa peja 25]

Bya Kwituvululako Kufuma ku Badokotala

Mema anema bingi ku bumi bwa muntu, bino mema a biko akonsha kulengela muntu kukolwa nangwa kufwa. Mukulumpe wa badokotala pa kito kya Douala mu Cameroon, aye Dr. J. Mbangue waambilepo pa mashinda amo awama bingi kimye kyo besambilenga nanji.

Waambile’mba: “Mwafwainwa kuteka mema umvwe kechi mwaketekela’mba atoka ne.” Nangwa byonkabyo, wajimwineko’mba: “Kyawama kwingijisha michi ya kutokesha mema, pano bino, yakonsha kuleta makatazho umvwe yabula kwingijishiwa nangwa kulamwa bulongo. Owainga ku maboko na mulola kimye kyonse saka mukyangye kuja kabiji ne pa kufuma ku kyolonyi. Mutengo wa mulola kechi wabayisha ne, onkao mambo, ne bayanjitu bakonsha kupota. Chapainga bya kuvwala kimye kyonse kwingijisha mema akaba umvwe muji na bikola bya pa kikoba.”

Uno dokotala wanungilepo’mba: “Ba mu kisemi bonse bafwainwa kumona’mba pa nzubo yabo paji butooto monse mukachi ne pangye. Javula bantu kechi batako muchima kuwamisha byolonyi ne tubishimikwa tukwabo twa tuchetuche ne, kabiji muno mo munyemena pano mpemvu ne malunzhi.” Kwamba pa kintu kimo kyanema kutazha ku baana wajimwineko’mba: “Jimukai kowelanga mu tukola tucheche nangwa mu tubizhiba tuji mu mpunzha yenu. Mwikala tubilongolo twatama bingi. Owelainga pa nzubo bulongo saka mukyangye kuya na kulaala, sukusai bulongo meno enu bufuku kabiji ne kulaala mu kyandaluba.” Ene mambo a kuletela bino bishinka ke kwimukwasha kulangulukilapo jimo byo mwafwainwa kuba pa kuba’mba mutwajijile kwikala babutooto ne kwizhikijila ku bikola.

[Kipikichala pa peja 24]

Kuchapa bya kuvwala byenu kukwasha kwizhikijila ku bikola bya pa kikoba

[Kipikichala pa peja 24]

Bena Kilishitu betendekelakotu abo benu kuwamisha pa mazubo abo

[Kipikichala pa peja 24]

Inetu wa butooto wakonsha kukwashañana bingi pa kuba’mba pa nzubo pekale pa butooto