Butooto Nanchi Bobuka?
NAMAMBO akubula butooto kwajingako mu Europe nemu United States mukitota-myaka kyabu 18 ne 19, bamishonale bajingako kyokya kimye basapwijilenga byambo byatelwanga’mba “lufunjisho lwa butooto.” Luno lufunjisho lwaambilenga’mba ndochi bubi, nekuba’mba kwikala wabutooto kulengela muntu kufwenya kwipi ne Lesa. Kino kampe kyatundaikile nebavula kwitaba byambo byaitabilwa’mba “Bantu bapopwela Lesa bafwainwa kwikala bantu babutooto.”
Chechi ya Salvation Army yatendekeshe ba William ne Catherine Booth yoyafunjishenga luno lufunjisho. Buku wa Health and Medicine in the Evangelical Tradition, walumbululapo byambo bimo byaambiwanga pakyokyo kimye’mba: “Kowa nekuja Kajo byobilengela muntu kwikala na Butuntulu bwamubiji bwakosa bulongo.” Louis Pasteur nebakwabo byobalumbulwile’mba bikola biya natwishi, kyalengejile bantu kukebapo mashinda amo akwisungilamo kubikola nekulondela mizhilo yabasayantisiti yamba pabutooto pakuba’mba bantu bekale nabutuntulu bwamubiji bwawama.
Mizhilo imo yobaimikile yavwangilemo neyoya yakulekesha kisela kyakufyompa Baibolo mukochi kyakambizhe’mba yense ubena kwimenako bukamonyi muntu pamambo, wakonsha kuba kino mukumwesha’mba byoabena kwamba byakine, neyakukanya bantu bonse pamasukulu nepabiteshenyi byamashitima kutomenanga mema kukapu umo. Kabiji mumachechi namo bakainye kutomena kukapu umo pakuja kijiilo. Ee kine, bano bantu baingijile bingi nangovu kupimpula milanguluko yabantu amba bafunde kwikala babutooto. Bantu bapimpwile bingi byubilo byabo kyakuba ne munembeshi umo wamukazhi wibatelele amba “pano baji na kizaku kyabutooto.”
Bino nangwa byonkabyo, kino kizaku “kyabutooto” kyajingatu kyanamukose-mukose. Kechi papichile nekimyetune, basulu batendekele kutentemesha bintu bingijishiwa kimye kyonse nabiji mulola kwibyalula kemanyi akwishinga. Byakupotesha-potesha byobatentemeshenga namulambisha byalengejile bantu bebipotanga kulanguluka’mba kwingijisha bintu byakwilaminamo butooto nabiji mulola kukwasha muntu kumweka bulongo nekukindama kukila bakwabo, kabiji aba babulabyo boba kebamukumbwetu. Pamatelevizhonyi napo baambilengapo byambo byakukulaizha ino mikela. Banonshi batanwanga mumabumba abyalupoto kechi bebamonangapo sabapyanga mumazubo, pamabanza, nekutolaula biswaswa nangwa kupipa malabishi asha bapushi nangwa bakabwa babone.
Kuji neboba balanguluka’mba kuya nakwingila nkito kwawama umwenamo mali, kukila kwingila mingilo yapanzubo nangwa yakupyanga-pyanga mambo kafwamo mali oumwenamone. Nekyakuba mingilo yakuwamisha mapunzha kechi ileta mali ne, bamona’mba nga mamboka akutaila kimye kyabo nakwiingila? Kintu kimo kilengela bantu kuba bibye kenamambo akuba bamo lelo jino balanguluka’mba butooto buji namwine muntu monka moakebela.
Lesa Byoamona Butooto
Luzhinauko kafwapo, kine aya mizhilo yajingako yakufunjisha bantu butooto ibakwashishe kwikala bulongo. Kyawamine bingi mambo butooto kekyubilo kya Yehoba, Lesa wazhila kabiji wabutooto. Witufunjisha’mba tumwenemo mukwikala bazhila nebabutooto mumashinda etu onse.—Isaya 48:17; 1 Petelo 1:15.
Yehoba Lesa yewakumwenako butooto. Butooto nebyubilo bikwabo bibula kumweka, bimwekela mubilengwa byoalengele Lesa byotumona nameso. (Loma 1:20) Twimwena atweba bene kuba’mba bilengwa kechi bitamisha mapunzhane. Tukumya bingi pakumona ntanda neñiñijilo yabilengwa byobitokesha abyo bine, kabiji yalengwa kuba’mba twikalengapo bulongo nabutuntulu bwawama. Mingilo yabutooto yauno mutundu ifumatu ku Mulenga wabutooto. Kukino twakonsha kufunjilako kuba’mba bapopweshi ba Lesa bafwainwa kwikala babutooto mumbaji yonse yabwikalo bwabo.
Mbaji Ina Yabutooto
Baibolo yatongola mbaji ina yabutooto bapopweshi ba Lesa yobafwainwa kwikala nayo. Twayai twiimone ino mbaji.
Kumupashi. Luno lubaji lolwafwainwa kwikala lwanema bingi mubutooto kukila mbaji yonse, mambo lwaimena paluketekelo lwabumi bwamyaka nemyaka. Bantu bavula basula bingi luno lubaji lwabutooto. Butooto bwakumupashi bulumbulula kubula kuzhilulula mizhilo yoabika Lesa pakachi kabupopweshi bwakine nebwabubela, mambo Lesa umona bupopweshi bwabubela bonse amba biko. Mutumwa Paulo wanembele’mba: ‘Fumai mwi abo ne kwabana nabo, byo byaamba Nkambo, Ne kukwatako kukyabipa nangwa kimo ne; Ne amiwa nkemutambula.’ (2 Kolinda 6:17) Kabiji mwana wabwanga aye Yakoba naye washinkamikile bingi pakwamba pakino, mambo waambile’mba: “Bwina Lesa bwa kine ne bwa kubula bubi ku meso a Lesa Tata wetu bo bo buno, . . . kwilama obe mwine ku biko bya panopantanda.”—Yakoba 1:27.
Kwakubula nangwa kupita mumbajine, Lesa kechi ukeba kuchapakanya bupopweshi bwakine nabwabubelane. Mubupopweshi bwabubela muji byubilo byabipa, bankishi, ne balesa babunya. (Yelemiya 32:35) Bena Kilishitu bakine kyokyo bakambizhiwa kuchinuzhuka bupopweshi bwabubela.—1 Kolinda 10:20, 21; Lumwekesho 18:4.
Byubilo. Muluno lubaji namo, Lesa wapusanya kintu kyabutooto nekyabiko. Ino ntanda yonse pano ibaikale byonka byokyaambiwa mu Efisesa 4:17-19 amba: ‘Maana abo aaluka ke a mfishi, kabiji bebabanya ku bumi bwa Lesa . . . byo babula bumvu, bepana mu kulondalonda bya bunya, mu kwingila bubipisho bonse na lwiso.’ Ndangulukilo yabyubilo byatama byauno mutundu iji mumashinda avula, kikale pamvula bantu nangwa mubujimuku, onkao mambo bena Kilishitu bafwainwa kujimuka.
Bantu batemwa Lesa bayuka’mba bupite, kwikuna mwanamulume namwanamulume mukwenu, nangwa mwanamukazhi namwanamukazhi mukwenu, kwilaala samwabula kwisongola, nebyubilo bileta bulalelale bizhilulula mizhilo ya Yehoba yabutooto bwamu byubilo. Pano bino, byubilo byauno mutundu byavula bingi mubyakisangajimbwe nemumafwashonyi. Bena Kilishitu bafwainwa kuchinuzhuka byubilo byauno mutundu. Kuvwala tupimpikinya nangwa byakuvwala byapulangila pakupwila kwabwina Kilishitu nepakupwañanatu nabwakwetu kubindankanya mibiji, kabiji uba kino wimwesha mwine byoapampuka mumizhilo yabyubilo byawama. Nangwa kyakuba kechi tubena kuleta misambo yakukyalo pakupwañana nabakwetu bena Kilishitu ne, mvwajilo yauno mutundu ivundumuna muchima nekutatula kulanguluka bubi. Luno lolubaji bena Kilishitu lobafwainwa kwingila nangovu kumwesha ‘maana afuma mwiulu.’—Yakoba 3:17.
Milanguluko. Milanguluko yamuchima wamuntu kechi yafwainwa kwikala yabyubilo byabikone. Yesu wajimwine pamambo akulanguluka byubilo byabiko amba: “Awa utala mwanamukazhi na lwiso lwa kumukumbwa, waubila nanji jimo bukende monka mu muchima wanji.” (Mateo 5:28; Mako 7:20-23) Bino byambo bibena kwamba nepamambo akutamba bipikichala nemafilimu amwesha bantu baji mulekese, kutanga mashimikila amba pabya kwilaala kwabunya, nekuteleka kunyimbo yatama. Mujino jishinda, bena Kilishitu kechi bafwainwa kwitamisha namilanguluko yabiko yakonsha kwibalengela kuba bubipisho, kwamba ñambilo yatama nebyubilo byatamane.—Mateo 12:34; 15:18.
Kumubiji. Baibolo imwesha kuba’mba muntu wabuzhile wafwainwa kwikala nena butooto bwakumubiji. Kyakumwenako, Paulo wanembele’mba: “Anweba batemwe, byo tuji ne milaye ino, twitokeshe atwe bene ku bubipisho bonse bwa mubiji ne bwa muchima, kasa tulumbulula buzhile bwetu mu moyo wa kwakamwa Lesa.” (2 Kolinda 7:1) Byonkabyo, bena Kilishitu bakine bafwainwa kwibikako kusunga mibiji yabo, mazubo nemabanza sabyatooka bulongo kwesakana napapelela bulume bwabo. Nangwa kyakuba mema akowa akepa kechi amweka-mwekane, bena Kilishitu bafwainwa kukosako kwikala babutooto sabamweka kipale.
Muntu uji nabutooto bwakumubiji kechi upepa fwanka, kupendwapendwa, nangwa kwingijisha mutundu uji yense wabizhima mujishinda jabula kufwainwane, mambo byonauna mubiji. Kafunga watongolwa mu Lwimbo wa Solomone wasekejile nabwema bwawama bwajinga kubivwalo bya kamwale mwina Shulema. (Lwimbo wa Solomone 4:11) Kulama mubiji butooto kekintu kyabutemwe kyotwafwainwa kuba, mambo kechi tukeba kwikala nakasashila kakununsha botuji nabo pabwipine. Nangwa kyakuba kwifyakawila mapefyumu kujitu bulongo, kechi kilumbulula’mba pano tulekenga kowa nekuchapa bivwalo byetune.
Kukizhamone
Pamambo abutooto bwakumubiji, bantu bakizhamo bingi. Kukizhamo butooto amba betumone kwakonsha kwitupwishisha lusekelo mubwikalo bwetu. Kabiji kutaisha kimye kyanema kyotwakonsha kubilamo bintu bikwabo. Pano bino napo, biko nemazubo abusaji ataisha mali avula bingi pakwiawamisha. Pano bino, kyanema pabino byonse, kekumona kuba’mba tubena kulama nzubo yetu saka yatoka nekumweka bulongo.
Kuvuzha byakutula-tulane. Mazubo muji bintu byalalazhama-lalazhamatu ashupa bingi kupyangamo kabiji kechi kyapela kumona paji biko mubyobyo bipene. Mazubo muji bipe bicheche byapaikwa bulongo kechi ataya kimye kikatampe kupyangamone. Bwikalo bwakubula kusakisha bintu byavula bwatakaikwa bingi mu Baibolo mujino jishinda: “Kwikala na kajo ne bivwalo, byonkabyo tukasekela monka.”—1 Timoti 6:8.
Isungai yabutooto. Bantu bekala munzubo bonse bobafwainwa kwiisunga bulongo. Biko mumazubo bitendekela mubibamba biji nandochi. Butooto bulumbulula’mba bintu byonse byapaikwa bulongo pobikala. Kyakumwenako, byakuvwala biji nandochi kechi bikebewa kutulwa panshi mukibamba kyakulalamone. Kabiji byakukaisha-kaisha nebipe byakwingilako byashalatu kishale-shale bileta mapuso. Kileta mapuso avula amwekana mumazubo kekubula kutula bintu bulongo.
Kyakine, bwikalo bwabwina Kilishitu bukebewa butooto. Ngauzhi Isaya watelele bwikalo bwakwakamwa Lesa, amba “Mukwakwa Wazhila.” Kabiji wanungilepo’mba “aba bezhilulula kechi bakapitamo ne.” (Isaya 35:8) Ee kine, kwikala nabyubilo byabutooto pakino kimye kumwesha kiyukilo kyalwitabilo lwetu lwakosa mumulaye wa Lesa wakuba’mba bukumotu ukaleta ntanda ya paladisa yatooka too. Kepo, mumapunzha onse apanopantanda ikekala yabuuya, bantu bonse bakatumbijika Yehoba Lesa mukukokela mizhilo yanji yalumbuluka yabutooto.—Lumwekesho 7:9.
[Kipikichala pa peja 6]
Bantu bekala munzubo bonse bobafwainwa kwiisunga bulongo
[Kipikichala pa peja 7]
Tukumya bingi pakumona ntanda neñiñijilo yabilengwa byobitokesha abyo bine