Butooto Bwanema Byepi?
BANTU bavula bamwena butooto mumashinda avula bingi. Kyakumwenako, mwana mucheche umvwe bainanji bamwambila’mba owa kumaboko nekumeso, wizobeshatu kumaboko nepabyatunwa kwapwa. Pano bainanji bamona’mba awe mwana kechi watokane. Bamushikula nekumutwala paji mema, bamushinga mulola kumaboko nekumeso nangwa kyakuba ubena kukana nakujila, nekumovwa walamba mya!
Kyakine, butooto bwaenda kupusana mwaya ntanda, kabiji nebantu nabo bakoma byonkabyo kwesakana nampunzha yobekalamo. Kala mubyalo byavula masukulu alamwanga bulongo akwashangako baana kufunda kwikala babutooto. Lelo jino, pamabanza asukulu amo payula bingi biswaswa ubatu nobe pakyala kukila nepamapunzha pobakaila bisela. Nga mumakalasilumu mukachi mwikala byepi? Darren upyanga mumakalasilumu pasukulu mukatampe umo mu Australia waambile’mba: “Biko bilalazhamatu nemumakalasilumu.” Baana basukulu bamo umvwe bamwambila’mba “Tolaula biswaswa” nangwa’mba “pyanga papo” bamonatu nobe bebapa mpanyishi. Lukatazho kelwakuba’mba bafunjishi bamo bengijisha butooto mukukambwilamo baana.
Kabiji bakulumpe javula kechi bekala bakumwenako mubutootone, kikale mubwikalotu bwajuba nejuba nangwa pamakito. Kyakumwenako, mapunzha avula pakinsankena bantu pashala bingi biko kyakuba kebilenge nebunya. Minkinyi imo kobalenga bintu nayo itamisha bingi mpunzha. Pano bino, kitamisha mapunzha kechi minkinyi kobalenga bintu nangwa busulu bubiwa pamapunzha amone, bantu bene bobatamisha. Nangwa kyakuba kichima kyokintu kikatampe kilengela kutamisha mapunzha avula mwaya ntanda, bantu bene bamo kechi belama butootone. Mukulumpe wa Commonwealth of Australia waitabile kino nekwamba’mba: “Bantu bavula bakolwa mambo akubula kwilama butooto abo bene.”
Nangwa byonkabyo, bakwabo nabo balanguluka’mba kwikala wabutooto kechi bakanjikizhane kiji kumuntu mwine. Nanchi byokyafwainwa kwikalanyi?
Butooto bwanema bingi umvwe katukebe kajo, kana tukeba kupota pakisankane nyi, kana kujila munzubo mobapotesha kajo nyi, inyi kana kuja kyakuja panzubo yamulunda netu. Aba babena kuteka nangwa babena kupana byakuja byotusakuja bakebewa kwikala bantu babutooto. Umvwe ubena kukokozha nekupana byakuja uji nabiko kumaboko, nangwatu atweba bene yetu tuji nabyo, kileta bingi bikola. Ibyepi kubipatela kwaketekelwa kutanwa butooto kukila kumapunzha onse? Pepala wa byambo wa The New England Journal of Medicine washimwine’mba badokotala nebanase babula kowa kumaboko mukipatela basambwisha bingi balwazhi bavula bikola pataiwa mali afika ku $10,000,000,000 pamwaka akwibabukila. Pano twaketekela namba kechi twakonsha kuswisha muntu kwituletela misongo namambo abiko byanjine.
Kabiji kyatama bingi umvwe muntu nanshiji yanji watamisha mema otutomamo. Kwenda maulu panshi saka ubena kumona maguya alalazhama panshi easako muntu wipizha bizhima, nangwatu bikwabotu nako kechi kwawamane. Jipuzho janema kwiatweba kejino: Nanchi atweba bene twibantu babutooto munzubo yetunyi?
Suellen Hoy, mubuku wanji wakuba’mba Chasing Dirt, washikisha’mba: “Abya twibantu babutooto byonka byotwajinga kalanyi?” Wabwela wakumbula’mba: “Ine kwalepeshatu.” Waambile’mba kibena kulengela byonse bye, kemambo akwalauka-alauka kwa mizhilo yawama mubwikalo bwa bantu. Namambo akuba bantu kechi bekala kimye kyabaya pamazubone, bapatu muntu amba ebengijile mingilo yakuwamisha panzubo. Kifumamo butooto kechi bwikala kintu kikatampe kwiabo bene ne. Muntu umo waambile kuba’mba: “Amiwa mwine ngowa bingi bulongo nekumweka kipale, pano kechi nsha nawamisha mubafwa mongowelane. Nangwatu munzubo yami muji biko kechi mambone, kikulu ami mwine mbena kumweka kipale.”
Butooto kechi kwiwamishatu pangye konkane. Butooto bwanema bingi kumuntu pakuba’mba ekale nabutuntulu bwamubiji bwawama. Kabiji bwafwainwa kwikala mumilangwe nemuchima wetu motulangulukila kuba byubilo nempopwelo yetu. Twayai tumone kino byokiji.