“Malaika Wa Yehoba, Nobe Nsakwa, Wibazhokoloka”
Byonka Byashimikizha ba Christable Connell
Twapayankene bingi na kukumbula mepuzho a kwa Christopher a mu Baibolo, kabiji kechi twayukile’mba bwaila kala ne, nangwatu kumona’mba Christopher watajilenga pa kipenze ne. Kyapeleleko, waalulukile ne kwitwambila’mba: “Kyawama kutendekako lonka luno.” Na mambo a byobyo witushinjikinyeko ko twabikile makinga etu ne kwitwambila’mba mwende bulongo. Ki ka kyoamwene kyatama?
NASEMEKELWE mu muzhi wa Sheffield, mu kyalo kya England mu 1927. Nzubo yetu yaonaikile na bomba kimye kya Nkondo ya Kibiji ya Ntanda Yonse, onkao mambo bantumine kuya na kwikala na bankambo babakazhi amba mpwishe sukulu. Ku sukulu umo wa Bakatolika ko nayile, naipuzhanga ba sisita ba mu Katolika kuba’mba, mambo ka bubi ne bukapondo kyo bwavujila? Kafwako nangwa umo pe abo nangwa bantu bakwabo ba mu bupopweshi bo naipwizhe bakumbwile mukumbu waumvwanyika ne.
Kimye Nkondo ya Kibiji ya Ntanda Yonse kyo yapwile, nafunjile nkito ya bunasi. Naile mu kwingijila ku London mu kipatela kya Paddington General, ako kwavujile bingi bukapondo. Aku bakolojami babalume bayatu ku Korea ku Nkondo, namwene bantu saka balwa pangye ya kipatela. Kafwako nangwa umo wakwashishenga yewo muntu ye ba puminenga ne, kufikatu ne kimye kyo alekele kumona na mambo a bipumo. Pa kikye kimye, nayile ne bamama kuntu kupwila bantu bamba na bafu kupichila mu mipashi, bino napotu kechi nayukile kine kintu bubi kyo bwavujila ne.
Natundaikilwe Kufunda Baibolo
Juba jimo bakolojami bakwabo ba John, bajinga Bakamonyi ba kwa Yehoba, baishile na kufwakasha. Bangipwizhe’mba: “Nanchi wayuka ene mambo bino bintu kyo bibena kumwekela nyi?” Nakumbwile’mba “ine.” Bazhikwile Baibolo wabo ne kutanga Lumwekesho 12:7-12. Pano po nayukile kuba’mba Satana ne bandemona banji bo babena kulengela bubi panopantanda. Ba John byo bambujile bino, ponkapotu naswile lufunjisho lwa Baibolo. Nangwa byonkabyo, pa kyokya kimye kechi na batizwe ne, mambo najinga na moyo wa kuchina bantu.—Mana. 29:25.
Bakolojami babakazhi ba Dorothy, nabo baikele Bakamonyi ba kwa Yehoba. Byo babwelele kufuma ku kupwila kukatampe kwa mikoka kwajingako mu New York (1953) na basambe babo ba Bill Roberts, ne babujile namba nafunda Baibolo. Ba Bill bangipwizhe’mba: “Nanchi watangile binembelo byonse biji mu buku ye wafundamo nyi? Nanchi washabwile pa mikumbu iji mu buku nyi?” Byo naambile’mba ine, baambile’mba: “Nanchi kechi mwafunda ne! Ukebabule banyenga mukafunde jikwabo!” Pa kyokya kimye bandemona batendekele kumanyika. Mvuluka byo nalombanga kwi Yehoba kuba’mba anzhikijile ne kumpokolola ku bandemona.
Mwingilo wa Bupainiya mu Scotland ne mu Ireland
Nabatizwe pa January 16, 1954, kabiji nalekele mwingilo wa bunasi mu May, ne kutendeka mwingilo wa bupainiya mu June. Byo papichile bañondo batanu na babiji, bantumine mu mwingilo wa bupainiya bwiikajila mu muzhi wa Grangemouth, mu kyalo kya Scotland. Akwe natendekele kumvwa’mba malaika wa Yehoba ‘wanzhokoloka’ byo naingijilenga mu iye nyaunda bunke.—Sala. 34:7.
Mu 1956, bantumine kuya na kwingijila ku Ireland. Betutumine kuya na kwingijila mu muzhi wa Galway na bakwetu babakazhi babiji. Juba jitanshi, naile pa nzubo paikalanga mumpe (priest) wa mu Katolika. Byopapichile kimye kicheche, bakapokola baishile kwitusenda amiwa ne mukwetu mo twaingijilenga ne kwitutwala ku maofweshi abo. Byo anembele mazhina ne makeyala etu, wafikenejiletu kutuma lamya. Twamumvwine saka amba’mba “Ee, Mumpe nayukishatu bulongo po bekala.” Mumpe ye wibatumine! Bene bena nzubo bebashupilenga’mba betufumyemo mu nzubo. Onkao mambo ba pa ofweshi wa musampi betwambijile’mba tufume kuyoya mpunzha. Twakelelwe kufika pemena shitima na maminiti jikumi. Pano bino shitima wakijinga ponka, kabiji ne bobo babalume bapembelejilenga’mba bamone amba twaya. Kino kyamwekele panyuma ya kwikala milungu isatu mu Galway!
Betutumine mu muzhi mukwabo wa Limerick, ako kwajinga Chechi ya Bakatolika yajinga na bulume bukatampe. Kiombe kya bantu kitwendelekangatu kikupu. Bantu bavula bachinanga kwitutambulwila. Ku ntendekelo ya mwaka mulongo umo bamupumine mu muzhi mucheche wa Cloonlara. Twatemenwe bingi pa kumonañana na Christopher, watongolwa ku ntendekelo ya uno mutwe, awo witwambijile kubwelako na kwisamba mepuzho anji a mu Baibolo. Kimye kyo twabweleleko, mumpe watwelele mu nzubo ne kumwambila Christopher amba etupange. Byo amukanyijile mumpe wamwambijile’mba: “Bano babakazhi yami nebaswisha kabiji ba kukonkonsha saka bakyangye kutwela. Pa kuba anweba kafwako wimwita, kabiji kechi mwaji kukonkonsha pa kutwela ne.” Wazhingijile ne kuya kizhi.
Kechi twayukile’mba mumpe wabungizhe jibumba ja banabalume betupembejilenga pangye ya nzubo ya kwa Christopher ne. Byo twayukile’mba abo babalume betushikwa kabiji bazhingila, Christopher waubile byonka byo kyalondololwa ku ntendekelo ya uno mutwe. Witulekele twaikala kufika ne kimye kyo baile. Palutwe kacheche, twaumvwine amba aye ne kisemi kyanji bebatupenye ku yoya mpunzha ne kuvilukila ku England.
Bangichile ku Sukulu wa Gileada
Byonenengezhenga kuya na kutanwako ku Kupwila Kukatampe kwa Kuba Kyaswa Muchima wa Lesa mu mwaka wa 1958 mu Muzhi wa New York, natambwijile nkalata ya kuya na kutanwako ku sukulu wa Gileada wa nambala 33. Mu kifulo kya kubwela ku nzubo panyuma ya kupwisha kupwila, nayile na kwingijila ku Collingwood, Ontario, Canada, kufika ne kimye Sukulu wa Gileada kyo atendekele mu 1959. Kimye kyo twapwijilenga, namonañene ne Eric Connell. Watambwijile bukine mu 1957 kabiji watendekele bupainiya mu 1958. Panyuma ya kupwisha kupwila, wanembelanga makalata moba onse kimye kyo naikalanga ku Canada ne byo najinga ku sukulu wa Gileada. Nalangulukanga’mba kana ki ka kikamweka inge napwisha sukulu.
Kuya na kutanwa ku sukulu wa Gileada ke kintu kimo kyanemene bingi mu bumi bwami. Bakolojami ba Dorothy ne bena kwabo twajinga mu sukulu umo. Bebatumine kuya na kwingila bumishonale ku Portugal. Nakuminye bingi byo bantumine na kwingijila ku Ireland. Na umvwine bingi bibi ku muchima pa kubula kuya na bakolojami! Naipwizhepo mufunjishi umo umvwe naubilepo kintu kyatama. Waambile’mba: “Ine. Obewa ne mukwenu Eileen Mahoney, mwaswile kuya konse mu ntanda,” ne kyalo kya Ireland kyajinga pa byalo bimo byo mwakonsheshe kuyako.
Kubwela Jikwabo ku Ireland
Nabwelele jikwabo mu Ireland mu August 1959 kabiji bantumine kuya na kwingijila pa kipwilo kya Dun Laoghaire. Pa kikye kimye, ba Eric babwelele ku England kabiji batemenwe bingi kuba’mba nji kwipi ne abo. Ne abo bakebelenga kwikala bamishonale. Balangulukile’mba mu Ireland pa kyokya kimye yajinga nyaunda ko batuma bamishonale, ne abo bakebelenga kutendeka bupainiya. Bavilukijile ku Dun Laoghaire, kabiji twisongwele mu 1961.
Byo papichile bañondo batanu na umo, ba Eric batainwe mu mapuso apa mukwakwa. Byo bekozhezhe ku mutwe, ba dokotala bazhinaukilenga’mba kana bakakosa nyi. Panyuma ya kwikala milungu isatu mu kipatela, Ne balaminenga ku nzubo pa bañondo batanu kufikatu ne byo bakosele. Natwajijile kwingila mu mwingilo kwesakana na papelele ngovu yami.
Mu 1965 betutumine ku kipwilo mwajingatu basapwishi batanu na basatu mu Sligo, ku kitulu kya kabeta ka buyeke muzhika. Byo papichile myaka isatu, twayile ku kipwilo kikwabo kya ku muzhika ku Londonderry. Juba jimo byo twafuminenga mu mwingilo wa kusapwila, twataine bashinka jishinda jaya ko twaikalanga. Makatazho atendekele kukabeta ka ku buyeke mu Ireland. Bipanyi bya banyike bakitwala byatendekele kusoka myotoka. Muzhi bamwabene mu bipanyi bibiji, ba Polotesitanti ne Bakatolika. Kyaletanga bingi boma kufuma kuyoyo mpunzha kuya ku mpunzha ikwabo mu uno muzhi.
Bwikalo ne Kusapwila mu Bimye bya Makatazho
Nangwa byonkabyo, mwingilo wetu wa kusapwila witutwajile konse konse. Ne jikwabo, twaumvwine kuba’mba bamalaika betuzhokolokelenga. Umvwe tuji ku mpunzha ko babena kulwa, twafumangako ne kubwelako jikwabo inge kulwa kwapopotela. Juba jimo byo kwajinga malwañano ku bwipi na nzubo yetu, bintu byapilenga mushitolo mo bapoteshanga penchi yajinga kwipi byatendekele kuponena pa kipenze kya nzubo yetu. Kechi twayile na kulala ne, namba kwendapo nzubo yetu ya kwatwa na mujilo. Byo twavilukijile ku Belfast mu 1970, betubujile’mba bomba yo yalengejile shitolo mo bapoteshanga penchi kupyatu pelu kubikapotu ne nzubo mo twaikalanga.
Kimye kikwabo nyenga umo ne amiwa byo twayile na kusapwila twamwene mupaipi pa kipenze kya nzubo. Atweba twatwajijile na lwendo lwetu. Awe mupaipi watubikile byo papichiletu kimye kicheche. Bantu byo baishilenga bamwene’mba yetu twaji kuteya iwe bomba wa mupaipi. Kepo nyenga umo waikelanga konkakwa witwichile ku nzubo yanji. Na mambo a kwitwita walengejile bo twaikalanga nabo kinkalankulo kumona’mba kechi yetu twikyuba ne.
Mu 1971 twabwelele ku Londonderry na kufwakesha nyenga. Byo twamulondolwejile byo twaendele mu jishinda ne byo twapichile po bapikichilanga bakapokola, witwipwizhe’mba “Kechi pajinga muntu wajikupikitanga nenyi? Byo twaambile’mba “Wajinga ponka, pano bino wa kwitutalatu,” wakuminye bingi. Mambo ka? Mambo pa moba a kunyuma, Dokotala ne kapokola bebangachile myotoka yabo ne kwiisoka.
Mu 1972 twavilukijile ku Cork. Twakengijile ku Naas palutwe kacheche, bino pa ne ku Arklow. Kyapeleleko, mu 1987, betutumine kuya na kwingijila ku Castlebar, ako ko tubena kwingijila kufika ne lelo jino. Akuno twajingako ne na mwingilo wa kushimikako Nzubo ya Bufumu. Ba Eric bakolelwe bingi mu mwaka wa 1999. Pano bino na bukwasho bwa Yehoba ne kipwilo nakoseleko ne jikwabo na kwibalama bulongo kufikilatu ne kimye kyo bakosele.
Amiwa ne ba Eric twafundapo ke jibiji mu Sukulu ya Mwingilo wa Bupainiya. Ne luno bakiji bakulumpe mu kipwilo. Nkolwa kikola kya mu bikupa kabiji bantumbwile mu lukuma ne mu manungo onse abiji. Nangwa kya kuba’mba bamanyikile bingi ku babupopweshi, ne kwikala mu kimye kya makatazho a bya bumulwila ntanda ne akwabo a mu bwikalo, bino lukatazho lwakijilemo kutama ke kimye kyo nalekele kwendesha motoka. Alwe lwajinga lweseko na mambo a kuba’mba kechi nakasulukile kuya ku mapunzha ko nakebelenga kuya ne. Kipwilo kyankwashishe ne kuntundaika pabaya. Luno ñendelatu pa mukombo, bino pa lwendo lwalepa ñingijisha nkinga ya balemana.
Atweba bonse bubiji bwetu, ba Eric ne amiwa twaingila mu mwingilo wa bupainiya bwiikajila pa myaka yonse pamo kukilaila pa 100, ko kuba’mba muno mu Ireland twaingijilamo pa myaka 98. Kechi tulangulukapo ne bya kuleka uno mwingilo ne. Atweba kechi twaketekela mu bya kukumya ne, bino twaitabila amba bamalaika ba bulume ba kwa Yehoba ‘bazhokoloka’ bonse bamwakamwa ne kumwingijila mu bukishinka.