Nanchi Baibolo Witubula Mashimikila Onse Aamba pe Yesu Nyi?

Nanchi kya kine kuba’mba Yesu kechi wafwijile pa Ngolongota nenyi, bino Baibolo saka aamba’mba wafwile ne kusangulwa? Abya Yesu wasongwele Maliya wa ku Mangadala ne kusemenamo baana nyi? Inyi wajinga muntu wateletu muchima pa bya mpopwelo ne kukana bya kusangalala byonse bya panopantanda? Nanchi byo afunjishanga byapusana na byo tutanga mu Baibolo nyi?

INO ndangulukilo yasoloka mu ino myaka kabiji babena kwiitentemesha bingi mu mafilimu ne mu mabuku. Kununga pa bintu byo bafwanyikizhatu, kuji ne mabuku ne bibaba byavula bingi byaamba pa mafunjisho a bubela a mu myaka kitota kya bubiji ne kya busatu C.E. amweka nobe asolola bishinka byaamba pe Yesu byo babujile kunemba mu Mambo awama. Nanchi ino ndangulukilo ya kine nyi? Nanchi twakonsha kusumininwa’mba Baibolo witubulatu bishinka byonse bya kine pe Yesu nyi?

Pa kuba’mba tukumbule ano mepuzho, twayai twisambe pa bintu bisatu byanema. Kitanshi, twafwainwa kuyuka byambo byanema pa banabalume banembele mashimikila a Mambo awama ne kimye kyo beanembele; kya bubiji, twafwainwa kuyuka baitabizhe mabuku a kine a mu Baibolo kabiji ne byo kyajinga; ne kya busatu, twafwainwa kuyuka byaambiwapo pa mabuku a bubela ne byo apusana na mabuku a kine a mu Baibolo.a

Bañanyi Banembele Binembelo bya Bwina Kilishitu bya Kingiliki, Kabiji Kimye Ka?

Kwesakana na nsulo imo, Mambo awama a kwa Mateo anembelwe panyuma ya kupitapo myaka itanu na isatu kufuma kimye kyafwile Kilishitu, ko kuba’mba mu 41 C.E. Bashayuka bavula bamba’mba anembelwe pa myaka ya kulutwe, bino kyayukanyikwa ku bavula kuba’mba mabuku onse a Binembelo bya Bwina Kilishitu bya Kingiliki anembelwe mu myaka kitota kitanshi C.E.

Batumonyi bashinkilwepo pa lufu ne lusanguko lwa kwa Yesu bakijinga bomi pa kyokya kimye; bakonsheshe kupitulukamo mu mashimikila a Mambo awama. Kabiji bakonsheshe ne kuyuka umvwe babikilemo bintu bya bubela. Shayuka, aye F. F. Bruce waambile’mba: “Kintu kimo kyanemene mu busapwishi bwine bwa batumwa ke byo bakasulukile ne kwamba bintu byayukile bantu bebatelekelenga; kechi baambiletu’mba, ‘Twi bakamonyi ba bibye bintu’ ne, bino baambile ne kuba’mba ‘monka mo mwayukila ne anwe bene’ (Byubilo 2:22).”

Bañanyi banembele Binembelo bya Bwina Kilishitu bya Kingiliki? Pa bano pajinga ne bamo mu batumwa 12 ba kwa Yesu. Bano ne banembi bakwabo ba Baibolo, nabiji Yakoba, Yuda kampe ne Mako, bashinkilwepo pa juba ja Pentekosta mu 33 C.E. kimye kyalengelwe kipwilo kya bwina Kilishitu. Bonse banembi, kuvwangakotu ne Paulo, bakwatankene pamo na jibumba jine jatangijilanga kipwilo kitanshi kya bena Kilishitu. Mu jino jibumba mwavwangilwe batumwa ne bakulumpe mu Yelusalema.—Byubilo 15:2, 6, 12-14, 22; Ngalatiya 2:7-10.

Yesu wakambizhe baana banji ba bwanga kutwajijila kwingila mwingilo wa kusapwila ne kufunjisha ye atendekele aye mwine. (Mateo 28:19, 20) Waambile ne kuba’mba: “Aye wimumvwa anweba, waumvwa ne amiwa.” (Luka 10:16) Kabiji wibalayile’mba mupashi wazhila wa Lesa nangwa’mba bulume bwanji, ukebalengela kwingila uno mwingilo bulongo. Onkao mambo, kimye kyanembanga mabuku bano batumwa nangwa bakwabo mo baingijilanga, ko kuba’mba banabalume batangijilwanga na mupashi wazhila wa Lesa, bena Kilishitu batanshi baswanga ano mabuku ne kwiaketekela.

Banembi ba Baibolo bamo baitabizhe byanembele bakwabo’mba bya kine kabiji amba batangijilwe na mupashi wazhila. Kyakumwenako, mutumwa Petelo waambilepo bintu bimo biji ne mu makalata a kwa Paulo kumwesha’mba ajitu pamo na “Binembelo bikwabo.” (2 Petelo 3:15, 16) Paulo wayukile kuba’mba batumwa ne bangauzhi bakwabo ba bwina Kilishitu, bebatangijilanga kwi Lesa.—Efisesa 3:5.

Onkao mambo, mashimikila a Mambo awama aketekelwa bingi kabiji a kine. Kechi bishimitu ne. Ke mashimikila o banembele bulongo, aimena pa kushimuna kwa bantu bashinkilweko, anembelwe na banabalume batangijilwe na mupashi wazhila wa Lesa.

Bañanyi Basajile ano Mabuku a Kine?

Banembi bamo bamba’mba mabuku a kine a Binembelo bya Bwina Kilishitu bya Kingiliki beasajile panyuma ya kupitapo bitota ku kavoto ka chechi ko bapele bulume kufuma kwi Mfumu Constantine. Pano bino, kafwapo ne kene kashinshi ne.

Kyakumwenako, akimonai Shayuka wa bya mpito ya ma chechi aye Oskar Skarsaune waambile’mba: “Kubikwa kwa mabuku mu Lulayañano Lupya nangwa kubula kwiabikamo, kechi kwafuukwilwe na kavoto ka chechi nangwa muntu mukwabo ne ... Jishinda jabikijilwemo ano mabuku kechi jakatezhe ne: Mabuku anembelwe mu kitota kitanshi C.E. o bayukile’mba anembelwe na batumwa nangwa na bakwabo bena Kilishitu, beaketekejile. Mabuku akwabo, makalata nangwa ‘mambo awama’ o banembele kulutwe kechi beavwangilemo ne ... Uno mwingilo wapwile kala Mfumu Constantine saka akyangye kusemwa ne chechi wanji saka akyangye kwikalako ne. Bena Kilishitu bo bamanyikile na mambo a lwitabilo lwabo, bo baambile byafwainwa kwikala mu Binembelo bya Bwina Kilishitu bya Kingiliki kechi kavoto ka yewa chechi ne.”

Shayuka wa Binembelo bya Bwina Kilishitu bya Kingiliki, aye Ken Berding waambile pa mambo a byaishileko mabuku a kine amba: “Ino chechi kechi isajijile ayo yine mabuku a kine a mu Baibolo ne; kyanema bingi kwamba pa chechi yayuka mabuku bena Kilishitu o banemeka kimye kyonse kuba’mba ke Mambo awama afuma kwi Lesa.”

Nangwa byonkabyo, nanchi bena Kilishitu bekepeshe ba mu myaka kitota kitanshi, bo bonka basajile mabuku a kine nyi? Baibolo witubula’mba kuji kintu kimo kyakijishemo kunema kabiji kya bulume, kibalengejile kuba bino.

Kwesakana na byaamba Baibolo, kya bupe kya kukumya kimo kya mupashi kyo bapele Kipwilo kya bena Kilishitu ku ntendekelotu, kyajinga kya “kuyuka bapashi” nangwa’mba kuyuka byambo bya mupashi. (1 Kolinda 12:4, 10) Onkao mambo, pa bano bena Kilishitu, bamo bebapele bulume bwa kuyuka byambo bya Lesa ne byobya byabujile kwikala byambo bya Lesa. Bena Kilishitu lelo jino, bafwainwa kushiinwa’mba Binembelo byonse biji mu Baibolo byanembelwe na lutangijilo lwa mupashi wa Lesa.

Kwakubula kupita mu mbaji, kino kibena kumwesha’mba mabuku a kine aji mu Baibolo, asajilwe ku ntendekelotu na lutangijilo lwa mupashi wazhila. Mu myaka kitota kya bubiji C.E., banembi bamo baambilepo pa bukine bwa mabuku aji mu Baibolo. Nangwa byonkabyo, bano banembi kechi basajileko mabuku afwainwe kwikalamo ne; abo baitabizhetu mabuku aswishishe kala jimo Lesa kupichila mu bamwimenejilengako, batangijilwenga na mupashi.

Ma manyusikilipiti a kala nao apana bishinka bimwesha mabuku a mu Baibolo o twingijisha lelo jino, amba a kine. Kuji ma manyusikilipiti avula kukila pa 5,000 a Binembelo bya Kingiliki anembelwe mu mulaka mwine, kuvwangakotu ne oa a mu myaka kitota kya bubiji ne kya busatu. Bino Binembelo bya Kingiliki byo byo bayukile kwikala mabuku a kine mu myaka kitota kitanshi C.E. kabiji o ene mambo o bebinembulwile ne kwibisampanya ku mapunzha avula, kechi oa mabuku a bubela ne.

Byambo biji mukachi byo bine bimwesha bukine bwa ano mabuku. Mabuku a kine anembelwe akwatankana bingi na “yewa musango wa byambo byalumbuluka.” (2 Timoti 1:13) Ano mabuku atundaika beatanga kumwesha butemwe, kupopwela ne kwingijila Yehoba kabiji ajimunañanako ne kubula kupopwela bingelekezha, bandemona ne bilengwatu bikwabo. Aamba pa bintu byamwekele kala kabiji muji ne bungauzhi bwa kine. Atundaika beatanga kutemwa bantu bakwabo. Mu mabuku a Binembelo bya Bwina Kilishitu bya Kingiliki muji bintu byawama bingi. Nanchi mabuku a bubela akonsha kwesakana pamo na a kine nyi?

Mabuku a Bubela Apusana Byepi na a Kine?

Mabuku a bubela apusana bingi na oa a kine a mu Baibolo. Ano mabuku a bubela anembelwe pakachi ka myaka kitota kya bubiji, mabuku a kine saka anembwa kala. Aamba pe Yesu ne bintu bya bwina Kilishitu byabula kukwatankana na Binembelo byanembelwe na lutangijilo lwa mupashi.

Kyakumwenako, buku wa bubela utelwa’mba Mambo awama a kwa Tomase waamba pa bintu byabujile kwambapo Yesu, nabiji amba wafwainwe kwalula Maliya ke mwanamulume pa kuba’mba akatwele mu Bufumu bwa mwiulu. Ku ntendekelo ya uno buku wa Tomase, waamba pe Yesu byo ajinga mwanyike amba waipayishe mwana mukwabo kya nshijitu. Mabuku a bubela atelwa’mba Byubilo bya kwa Paulo ne Byubilo bya kwa Petelo, aambishapo bingi pa kukanya kwilaala ne kumwesha batumwa saka bakambizha banabakazhi kwabana na bamwatawabo. Buku wa bubela utelwa’mba Mambo awama a kwa Yuda amwesha Yesu saka abena kuseka baana banji ba bwanga pa mambo a kulomba kwi Lesa kimye kya kuja. Mafunjisho a uno mutundu apusana bingi na oa aji mu mabuku a kine.—Mako 14:22; 1 Kolinda 7:3-5; Ngalatiya 3:28; Bahebelu 7:26.

Mu mabuku a bubela avula, muji mafunjisho a batemwamaana ba bupopweshi, bafunjishanga’mba Yehoba, Mulenga kechi ke Lesa wawama ne. Baitabijile ne kuba’mba lusanguko kafwako, bintu byonse bubitu, kabiji ne kuba’mba Satana ye waletele masongola ne kulengela bantu kusemununa.

Mabuku avula a bubela beapa mazhina a bantu baji mu Baibolo, bino kechi byo byo kiji ne. Nanchi bantu bamo bafumishemo ano mabuku mu Baibolo kya nshiji nyi? Shayuka umo wayuka bya mabuku a bubela, aye M. R. James waambile’mba: “Kafwako muntu nangwa umo wafumishemo ano mabuku a bubela mu mabuku a kine ne. Pakuba ao ene efumishemo byo kiji kuba’mba kechi a kine ne.”

Banembi ba Baibolo Bajimunañeneko pa Mambo a Bantu Basenduka mu Lwitabilo

Mu mabuku a kine, tutanamo bintu bitujimunako pa mambo a kwiya kwa bantu basenduka mu lwitabilo kuba’mba bakatwala mungi kipwilo kya bwina Kilishitu. Kwambatu kine, buno bunsatuki bwatendekele kala mu myaka kitota kitanshi, pano bino batumwa bebushinjile kubula kutwajijila. (Byubilo 20:30; 2 Tesalonika 2:3, 6, 7; 1 Timoti 4:1-3; 2 Petelo 2:1; 1 Yoano 2:18, 19; 4:1-3) Luno lujimuno lwaamba pa mabuku atendekele kunembwa panyuma ya kufwa kwa batumwa, muji mafunjisho apusana na a kwa Yesu.

Ano mabuku akonsha kutanwa na bashayuka bapusana pusana. Pano bino, akilangulukai pa kino: Kyakonsha kwikala byepi umvwe bashayuka bauba’mba bapwizhe pamo byambo bya bubela byanembwa lelo jino, kampe byafuma mu magazini muji miyebe ne mabuku mwayula bya bupopweshi, ne kwibilama bulongo? Nanchi pa kupitapo kimye, bino byambo bikekala bya kine byakonsha kwingijisha bantu nyi? Panyuma ya kupitapo myaka 1,700, abya buno bubela ne bumbulwamaana bujimo, bikaluka ke bya kine na mambo a kubatu’mba byabanda nyi?

Ine, kwalepeshatu! Po pamotu ne ñambilo ya kuba’mba Yesu wasongwele Maliya mwina Mangadala ne ñambilotu ikwabo yatama itanwa mu ano mabuku a bubela. Mambo ka a kuketekela ano mabuku a bubela, bino ne mabuku a kine saka aji ponka? Bintu byonse Lesa byo akeba’mba atweba tuyuke pe Mwananji biji mu Baibolo—buku ye twakonsha kukinkamo manungo.

[Tubyambo twa mushi]

[Bipikichala pa peja 26]

BWIKALO BWA KUNEMBWA KWA LUBAJI LUMO KUNEMBWA KWA

KWA YESU LWA BAIBOLO LWA KINGILIKI MABUKU A BUBELA 2B.C.E. 33 C.E. 41 98 130 300

[Byambo bya Muntu Ungi]

Kenneth Garrett/National Geographic Image Collection

[Kipikichala pa peja 28]

Mutumwa Paulo waubile bya kukumya ne kusangula bantu, kumwesha’mba kine mupashi wa Lesa wamutangijilenga ne mu kimyetu kyo anembelenga makalata anji