Mabuku a Mambo Awama Abula mu Baibolo Nanchi Muji Bishinka pe Yesu nyi?
“KINO kintu kyabaya. Bantu bakazhingila bingi.” “Kyatokesha pa bya kala byo twayuka pa bena Kilishitu batanshi.” Bino byambo byaambile bashayuka ba bya kala batemenwe pa kumona buku wa “Mambo Awama a kwa Yuda” ye baambilenga’mba wataikile myaka ya kala kene (ye uno ye bamwesha peulu po).
Bantu batendeka kutako muchima ku mabuku a mambo awama abula mu Baibolo. Bamo bamba’mba ano mabuku asolola byamwekele mu bwikalo bwa kwa Yesu ne mafunjisho anji abujile kuyukanyikwa. Nanchi ano mabuku a mambo awama abula mu Baibolo oa ka? Nanchi akonsha kwitufunjisha bishinka byabula mu Baibolo pe Yesu ne pa bwina Kilishitu nyi?
Mabuku a Mambo Awama Abula mu Baibolo ne Ajimo
Pakachi ka 41 ne 98 C.E., Mateo, Mako, Luka ne Yoano banembele ‘mabuku aamba pe Yesu Kilishitu.’ (Mateo 1:1) Ano mabuku beatela ne kuba’mba mambo awama, ko kuba’mba “mambo awama” aamba pe Yesu Kilishitu.—Mako 1:1.
Nangwa kya kuba kwajinga bisho ne byanembwa bikwabo byaambilenga pe Yesu, ano mabuku ana a Mambo Awama o onkatu o bamonanga’mba anembelwe na mupashi wa Lesa kabiji amba afwainwa kwikala mu Binembelo Byazhila bishimuna “byakine” pa mafunjisho a kwa Yesu ne pa bwikalo bwanji bwa pano pa ntanda. (Luka 1:1-4; Byubilo 1:1, 2; 2 Timoti 3:16, 17) Ano mabuku ana a Mambo Awama beatongola monse mu mitanchi ya kala ya Binembelo bya Kingiliki. Onkao mambo kechi afwainwa kuzhinaukwa kwikala Mambo a Lesa anembelwe na lutangijilo lwa mupashi ne.
Pano bino mu kuya kwa moba, kwaishile binembelo bikwabo byatelwanga’mba mabuku a mambo awama. Ano mabuku beatelanga’mba mabuku a mambo awama abula mu Baibolo.a
Kumpelo ya kitota kya bubiji Irenaeus Lyon wanembele’mba, bena Kilishitu basatukile “bajinga na mabuku avula abula mu Baibolo amwekanga nobe a kine,” kuvwangako ne a mambo awama “o benembejile abo bene pa kuba’mba bongole bakosama.” Onkao mambo, mabuku abula mu Baibolo kechi ataminetu kwiatanga ne, bino atamine ne kwikala nao.
Kabiji bapopweshi bamo batendekele kwiakopolola kuchina’mba akazhiya. Mu kuya kwa moba, mu myaka kitota kya bu 19, bantu batendekele kutemwa ano mabuku abula mu Baibolo ne a mambo awama akwabo ayukanyikilwe bingi. Lelo jino ano mabuku avula mu milaka yamba bantu bavula.
Mabuku a Mambo Awama Abula mu Baibolo: Kechi Amba bya Kine pe Yesu ne
Mabuku a mambo awama abula mu Baibolo aamba pa bantu bo babula kwambishapo nangwa babula mu Mambo Awama aji mu Baibolo. Kabiji aamba ne pa byabujile kumwekela Yesu byo akijinga lukeke. Twayai twisambepo pa bimo.
◼ Buku ye batela’mba, “Buku Mutanshi wa Mambo Awama a kwa Yakoba,” utelwa ne kuba’mba, “Kusemwa kwa Maliya” waamba pa kusemwa kwa Maliya ne bwikalo bwa ku bwanyike ne kimye kyo asongwelwe kwi Yosefwa. O ene mambo o bamutelela’mba buku wa bishimi bya bupopweshi nangwa’mba buku wa mashimikila. Uno buku utundaika mulanguluko wa kuba’mba Maliya bamutumbijika kupichila mu kwamba pa bukisungu bwanji.—Mateo 1:24, 25; 13:55, 56.
◼ “Mambo Awama Atanshi a kwa Tomase” aamba pa bwanyike bwa Yesu kutendekela pa jifumbi ja myaka itanu kufika pa 12, kabiji mwanembwa amba waubanga ne bya kukumya, bino byonse bubelatu. (Monai Yoano 2:11.) Yesu bamwambapo’mba wazhikilwe, wazhingilanga bukiji, washinkanyanga, waingijishanga bulume bwa kuba byakukumya kuba byatama bafunjishi, bantutu ne bakwabo banyike, bamo wibapofolanga ne meso, kwibalemeka nangwa kwibepayatu.
◼ Mabuku abula mu Baibolo nabiji wa “Mambo Awama a kwa Petelo” waamba pa byamwekele byo bamukabishenga, pa lufu ne pa kusangulwa kwa kwa Yesu. Akwabo nabiji buku wa “Byubilo bya kwa Pilato” lubaji lwa “Mambo Awama a kwa Nikodema” watongola bantu pa bimo byamwekele. Ano mabuku kechi a kuketekela ne, mambo aamba pa bintu byabujile kumweka ne pa bantu babujileko. Buku wa “Mambo Awama a kwa Petelo” ubingisha Pontiusa Pilato ne kwamba mukeyu pa lusanguko lwa kwa Yesu.
Mabuku a Mambo Awama Abula mu Baibolo ne Bena Kilishitu Basatukile
Mu December mu 1945, kubwipi na muzhi wa Nag Hammadi mu Upper Egypt banjimi bayanji bataine mivungilo ya mambanga 13 mwajinga binembelo 52. Bino byanembwa bya kala byayukanyikilwa ku bupopweshi bwa batemwamaana. Buno bupopweshi bwavwangakenye bupopweshi bwa bubela, buntunshi, butemwamaana, bupopweshi bwa Bayudea ne bwina Kilishitu, bwaongwele ne bena Kilishitu bamo.—1 Timoti 6:20, 21.
Buku wa “Mambo Awama a kwa Tomase,” “Mambo Awama a kwa Filipa” ne “Mambo Awama a Bukine” aji mu mivungilo ya mambanga 13 yo bataine ku bwipi na muzhi wa Nag Hammadi muji byambo bya bupopweshi bwa bubela bimweka nobe byaambile Yesu. Buku umo ye bataine katataka wa “Mambo Awama a kwa Yudasa” naye bamubajila pa mabuku a mambo awama a batemwamaana. Mu uno buku Yudasa bamwambapo’mba yenka wayukile Yesu bulongo. Shayuka umo wa “mambo awama” waambile’mba, Yesu wajingatu “mufunjishi wa maana, kechi wafwijile bantu ne kwibapokolola ku bundengamambo bwabo ne.” Mambo Awama anembelwe na lutangijilo lwa mupashi etufunjisha’mba Yesu wafwile lufu lwa kufuta bundengamambo bwa bantu. (Mateo 20:28; 26:28; 1 Yoano 2:1, 2) Onkao mambo, mabuku a mambo awama a batemwamaana alengelatu bantu kubula kwitabila biji mu Baibolo.—Byubilo 20:30.
Buneme bwa Mambo Awama aji mu Baibolo
Kupesapesa bulongo mabuku a mambo awama abula mu Baibolo kumweshatu patoka’mba a bubela. Pa kwiesakanya ku aji mu Baibolo, amweshatu patoka kuba’mba kechi anembelwe na lutangijilo lwa mupashi ne. (2 Timoti 1:13) Byo anembelwe na bantu babujile kuyuka bulongo Yesu ne batumwa banji, kechi muji bya kine pe Yesu ne pa bena Kilishitu ne. Mwayula bya bubela, bya kusombatu, mashimikila a mukeyu abula kukwasha bantu kuyuka bulongo Yesu ne mafunjisho anji.—1 Timoti 4:1, 2.
Mateo ne Yoano bajinga pa batumwa banji 12, Mako ne Luka bajinga balunda ba mutumwa Petelo ne Paulo. Banembele Mambo Awama na lutangijilo lwa mupashi wazhila wa Lesa. (2 Timoti 3:14-17) Onkao mambo, mabuku a Mambo Awama ana mo muji bishinka byakonsha kukwasha bantu kwitabila’mba “Yesu ye Kilishitu Mwana Lesa Mumi.”—Yoano 20:31.
[Tubyambo twa mushi]
a Kyambo kya Kingiliki kyatuntululwa’mba “Mabuku a Mambo Awama Abula mu Baibolo” kilumbulula’mba “kufya.” Kino kyambo kyalumbululanga kibaba kyobalamijiletu baana basukulu ba pa sukulu umotu kwapwa. Bino mu kuya kwa moba batendekele kwibimona’mba mabuku ashalapo mu Baibolo.
[Byambo biji pa Kipikichala pa peja 18]
Kenneth Garrett/National Geographic Stock