MUTWE WA PA NKUPIKO | BAIBOLO WAAMBAPO AMBA KA PA BUMI NE LUFU?

Byaamba Baibolo pa Bumi ne Lufu

Mu buku wa Ntendekelo Lesa waambijile mwanamulume mutanshi aye Adama amba: “Ku bichi byonse bya mu bujimi wakonsha kujako monka mo usakila. Bino ku kichi kya kuyuka byawama ne byatama, kechi wafwainwa kujako ne, mambo mu juba jo ukajako, kine ukafwa.” (Ntendekelo 2:16, 17) Bino byambo bimweshatu patoka kuba’mba inge Adama wakookejile mukambizho wa Lesa, inge kechi wafwile ne. Bino inge watwajijile kwikala mu bujimi bwa Edena.

Bino kyataminekotu ke kya kuba’mba Adama kechi wakookejile mukambizho wa Lesa ne. Wakookejile mukazhanji aye Evwa ne kuja kipangwa kyo bamukainye kabiji kuba bino kwamulengejile kubula kwikala myaka ne myaka. (Ntendekelo 3:1-6) Atweba bonse tubena kuyanda na mambo a kuba’mba Adama kechi wakookejile mukambizho wa Lesa ne. Mutumwa Paulo waambile’mba: “Byonkatu bundengamambo byo bwatwelele pano pa ntanda mu muntu umo, ne lufu nalo lwaishijile mu bundengamambo, byonkabyo lufu lwakumbene ku bantu bonse mambo bonse balengele mambo.” (Loma 5:12) Uno “muntu umo” wajinga Adama. Nga buno bundengamambo bwajinga bu ka, kabiji bwaletele byepi lufu?

Adama waubijilemotu kyanshiji pa kulala muzhilo wa Lesa, kuba bino bo bwajinga bundengamambo. (1 Yoano 3:4) Lesa waambijile Adama amba mfweto ya bundengamambo lo lufu. Inge Adama watwajijile kukookela mukambizho wa Lesa, baana bo bafwainwe kusema inge kechi bajingapo na bundengamambo ne, kabiji inge kechi bafwile ne. Lesa kechi walengele bantu amba bakafwenga ne, bino wibalengele’mba bakekalenga myaka ne myaka.

Byonka byaamba Baibolo, atweba bonse twashiinwa kuba’mba lufu ‘lwakumbana ku bantu bonse.’ Nanchi kujipo kintu kimo mu mubiji kitwajijila kwikala na bumi inge muntu wafwa nyi? Bantu bavula bamba’mba ee kuji kimo kibula kufwa ko kuba’mba mweo. Kwamba bino kumwesha kuba’mba Lesa wabepele Adama. Mu ñanyi jishinda? Inge kya kuba kuji kintu kimo mu mubiji wa muntu kitwajijila kwikala na bumi ku mpunzha ikwabo inge twafwa, ko kuba’mba lufu kuba lwaikala mfweto ya bundengamambo kwesakana na byaambile Lesa ne. Baibolo waamba’mba: ‘Lesa kechi ubepa ne.’ (Bahebelu 6:18) Kwambatu kine, Satana ye wabepele byo aambijile Evwa amba: “Kine kechi mukafwa ne.”—Ntendekelo 3:4.

Inge lufunjisho lwa kuba’mba mweo kechi ufwa ne lwa bubela, pano ki ka kimweka inge muntu wafwa?

BAIBOLO WAAMBA KINE

Jishimikila ja mu buku wa Ntendekelo jaamba pa bilengwa jaamba’mba: “Yehoba Lesa walengele muntu na lukungu lwa panshi ne kupuyamo muya wa bumi mu myona yanji, ne muntu waikele ke muntu mumi.” Byambo bya kuba’mba “muntu mumi” bebituntulula mu kyambo kya Kihebelu kya ne’phesh, kino kyambo kilumbulula’mba, “kilengwa kipema.”—Ntendekelo 2:7, tubyambo twa munshi.

Onkao mambo, Baibolo wamweshatu patoka’mba bantu kechi bebalengele na mweo ubula kufwa ne. O ene mambo muntu yense o aikela “muntu mumi.” Inge kya kuba mwatanga Baibolo yense, kechi mukataanapo byambo bya kuba’mba “mweo ubula kufwa” ne.

Byo kiji kuba’mba Baibolo waamba’mba mweo ufwa, pano mambo ka bupopweshi bwavula o bufunjisha’mba mweo kechi ufwa ne? Twakonsha kuyuka bino inge twayuka byo kyajinga kala mu Ijipita.

KUKUMBANYA LUFUNJISHO LWA BUBELA

Shayuka aye Herodotus mungiliki wajingako mu kitota kya butanu B.C.E., waambile’mba, “bena Ijipita bo batendekeshe lufunjisho lwa kuba’mba mweo kechi ufwa ne.” Bena Babilona nabo baitabijile kuba’mba mweo kechi ufwa ne. Alekasanda Mukatampe byo ashinjile byalo bya ku musela mu 332 B.C.E., bantemwamaana bangiliki batendekele kutundaika luno lufunjisho kabiji lwakumbene mu bufumu bwabo bonse.

Nanchi Bantu Bakonsha Kwikala Myaka ne Myaka Nyi?

Pa myaka ya kunyuma, bashayuka bataine nsono imena panshi ya mema yo baketekela kuba’mba ikala myaka yavula kukila kilengwa kyonse kiji pano pa ntanda. Nsono itelwa’mba Posidonia oceanica, ke nsono itanwa panshi ya mukola wa Meditelanya wapita pakachi ka Spain ne Cyprus.

Inge kya kuba ino nsono ikala myaka yavula, nanchi bantu kechi bakonsha kwikala myaka yavula kukilapo ne nyi? Bashayuka bafunda pa bikoma bantu bashiinwe kuba’mba bantu bakonsha kwikala myaka yavula. Buku waamba pa myaka yakonsha kwikala bantu waamba’mba, “bashayuka babena kukeba kuyuka bintu bilengela bantu kwikala myaka icheche.” Kechi twayuka inge bashayuka bakataana bishinka bilengela bantu kubula kwikala myaka yavula ne.

Bashayuka ba bya sayansi kechi bo twafwainwa kuketekela kwitubuula bishinka pa myaka yakonsha kwikala bantu ne. Baibolo waamba pa Mulenga wetu aye Yehoba Lesa amba: “Anweba yenu muji na nsulo ya bumi.” (Salamo 36:9) Yesu Kilishitu walombele kwi Lesa amba: “Pa kuba’mba bakekale na bumi bwa myaka ne myaka, bafwainwa kwimuyuka anweba Lesa yenka wa kine, ne Yesu Kilishitu ye mwatumine.” (Yoano 17:3) Kya kine, inge twayuka Yehoba Lesa ne Mwananji aye Yesu Kilishitu ne kwibatokesha ku muchima, tukekala na bumi bwa myaka ne myaka.

Nsono ya panshi ya mukola — Bashayuka bataana kuba’mba nsono imo imena panshi ya mukola ikala myaka yavula bingi

Mu kitota kitanshi C.E., mabumba abiji ayile nkuwa a Bayudea ne a Bafaliseo bafunjishenga amba muntu inge wafwa mweo kechi ufwa ne. Buku wa The Jewish Encyclopedia waamba’mba: “Bayudea baitabijile mu lufunjisho lwa kuba’mba mweo kechi ufwa ne mambo balondelanga byafunjishanga ntemwamana mungiliki aye Plato.” Mu myaka kitota kitanshi, Josephus wajinga muyudea naye watundaikilenga lufunjisho lwabujile mu Binembelo Byazhila. Bino walondelanga “byaitabijile bantu ba mu kyalo kya Gilisi” byo amwenenga’mba byajingatu mashimikila.

Bisho bya Kingiliki byo byakumbene kwavula, bantu bebepekezha kwikala bena Kilishitu nabo batendekele kulondela lufunjisho lwa bubela lwa kuba’mba mweo kechi ufwa ne. Shayuka wa mpito aye Jona Lendering waambile’mba, “lufunjisho lwa kwa Plato lwa kuba’mba mweo kechi ufwa ne, uya na kwikala ku mpunzha ikwabo, lwakumbene ku bena Kilishitu bonse.” Onkao mambo, lufunjisho lwa bubela lwa kuba’mba mweo kechi ufwa ne lwakumbene mu machechi abena “Kilishitu” kabiji luno lufunjisho belutundaikanga bingi.

“BUKINE BUKEMUKASULULA”

Mu kitota kitanshi, mutumwa Paulo waambile’mba: “Mupashi wa Lesa waamba’mba kine mu kimye kya kulutwe bamo bakafuma mu lwitabilo, bakatesha muchima ku byambo bya bubela bimweka nobe byafuma kwi Lesa ne ku mafunjisho a bandemona.” (1 Timoti 4:1) Bino byambo byajinga bya kine. Lufunjisho lwa kuba’mba mweo kechi ufwa ne, ke ‘lufunjisho lwa bandemona.’ Luno lufunjisho kechi lutanwa mu Baibolo ne, bino lwafumine ku bantu babulanga kupopwela Lesa wa kine ne ku bantemwamaana.

Yesu waambile’mba: “Mukayuka bukine, ne bukine bukemukasulula.” (Yoano 8:32) Inge twayuka bukine bwa mu Baibolo, buketukasulula ku mafunjisho a bubela abula kunemeka Lesa kabiji atundaika bupopweshi bwa bubela buji mu ino ntanda. Kabiji bukine bo twafunda mu mambo a Lesa bwitukasulula ku bisho ne kubula kupopwela mipashi ya bantu bafwa.—Monai kakitenguluzha ka kuba’mba “Bafu Baji Pi?”

Mulenga wetu kechi wakebelenga’mba twikalengatu myaka 70 nangwa 80 pano pa ntanda ne kuya na kwikala ku mpunzha ikwabo ne. Wakebelenga’mba bantu bamukookela bakekalenga myaka ne myaka pano pa ntanda. Kino kimwesha Lesa byo atemwa bantu, kabiji ukafikizha byo alaya. (Malakai 3:6) Nyimbi wa masalamo waambile’mba: “Baoloka bakaswana ntanda, kabiji bakekalangamo myaka ne myaka.”—Salamo 37:29.

Inge mukeba kuyukilapo bikwabo byaamba Baibolo pa Bumi ne Lufu, monai kitango 6 mu buku wa Nanchi Baibolo Waamba’mba Ka? wanemba Bakamonyi ba kwa Yehoba kabiji utaanwa ne pa www.jw.org/kqn.

Inge mwatanga Baibolo yense kechi mukatanapo byambo bya kuba’mba “mweo ubula kufwa” ne

Ene Mambo o Mwafwainwa Kuketekela Byaamba Baibolo

Twafwainwa kuketekela byaamba Baibolo. Mambo ka? Akilangulukai pa bintu byalondelapo:

Mwine Nembi wa Baibolo: Mu Baibolo muji ma buku 66 anembele bantu nobe 40 pa myaka kukila pa bitota 16, kufuma mu 1513 B.C.E. kufika nobe mu 98 C.E. Nangwa byonkabyo, bintu bijiimo byakwatankana bingi. Kino kimwesha kuba’mba Nembi mwine wa Baibolo ke Lesa wa bulume bonse. Wabuujilenga banabalume byambo byo bafwainwe kunemba.
Wakwatankana mu bya Mpito: Bintu byo banembele mu Baibolo byakwatankana bingi na bishinka bya mpito byo bataana. Buku wa A Lawyer Examines the Bible waamba’mba: “Nangwa kya kuba mashimikila anemba bantu kechi amba kimye ne mpunzha kwamwekejile bintu ne, . . . bino mashimikila aji mu Baibolo amba kimye ne mpunzha kwamwekejilenga bintu.”
Wakwatankana mu bya Sayansi: Baibolo kechi buku wa bya sayansi ne. Bino inge waamba pa bya sayansi, ukwatankana na bishinka byataana ba sayansi byaambijile jimo Baibolo. Mu bitango 13 ne 14 mu buku wa Bena Levi tutaanamo mizhilo yo bapeele bena Isalela yaambilenga pa butooto ne pa bya kuba na muntu uji na kikola kisambukilañana, ba sayansi saka bakyangye kuyukapo kintu kiji kyonse. Kabiji Baibolo waambile ne pa ntanda kuba’mba yabuluñana kabiji yakobama pa lwelele. Bino bishinka ba sayansi kechi bebiyukile ne, bebiyukile byo papichile myaka yavula.—Yoba 26:7; Isaya 40:22.

Bino ke bishinka bichechetu bimwesha kuba’mba Baibolo wakwatankana mambo waamba’mba: “Binembelo byonse byanembelwe na lutangijilo lwa mupashi wa Lesa kabiji bikwasha bantu pa kwibafunjisha, pa kwibakajipila, pa kwibololako.”—2 Timoti 3:16.