BUTALA BWA MABUKU BWA PA INTANETI
Kyamba kya Usopa
BUTALA BWA PA INTANETI
Kikaonde
Pa kukebela
  • Bisopelo
  • BAIBOLO
  • MABUKU
  • KUPWILA
  • “Mashinda Anji Onse o Aoloka”
    Fwenyai Kwipi ne Yehoba
    • Kitango 11

      “Mashinda Anji Onse o Aoloka”

      1, 2. (a) Ñanyi nshiji ya muloolo Yosefwa yo apichilemo? (b) Nga Yehoba wapwisheshe byepi ino nshiji?

      YAJINGA nshiji ya muloolo. Nsongwalume walambile bingi ka alengelepotu nangwa mambo ne, bino wataiwe mu kaleya ka panshi na mambo a kumubepelatu amba wakebelenga kulaala na mwanamukazhi kya kumukanjikizha. Kino kechi kyo kyajinga kimye kitanshi kumufwa nshiji ne. Myaka yapichilepo kunyuma, byo akijinga na myaka ya kusemwa 17, uno nsongwalume Yosefwa bamwalukijilemo ku balongo banji bakebelenga’mba bamwipaye. Bamupoteshe mu buzha ku ntanda ingi. Akwa ko akayile wakakaine kulaala na muka nkambo yanji wa mukebelenga. Uno mwanamukazhi ye akaine wabwelele wamubepela mambo a bubela. Kino kyalengejile Yosefwa kumutaya mu kaleya. Kyajinga bingi kya bulanda mambo kyamwekele nobe kechi kwajingapotu nangwa umo wa kumwambilako Yosefwa ne.

      2 Nangwa byonkabyo, Lesa “watemwa bololoke ne buchibamambo bwaoloka” wamwenenga. (Masalamo 33:5) Yehoba wapwishile yoya nshiji, waalwile bintu kuba’mba mu kupita kwa kimye Yosefwa bakamukasulule. Kukila pa kikye, Yosefwa—muntu ye batayile mu “kaleya ka panshi”—wabikilwe pa kifulo kya bukulumpe bwa kutala pa mwingilo mukatampe kabiji ne kupewa mushingi wakila. (Ntendekelo 40:15; 41:41-43; Masalamo 105:17, 18) Ko kyakayanga, Yosefwa wabingile, kabiji waingijishe kino kifulo kyanji kikatampe kutwajilamo palutwe nkebelo ya Lesa.—Ntendekelo 45:5-8.

      3. Mambo ka o kyabujila kwikala kya kukumya kuba’mba atweba bonse tukeba kubilwa bintu mu jishinda jaoloka?

      3 Jishimikila ja uno mutundu jilenga bingi lusa, ke ibyo nenyi? Ñanyi mwi atweba wabula kumonapo kala nshiji nangwa wabulwa kubilwapo nshiji? Atweba bonse tukeba kubilwa bintu mu jishinda jaoloka jabula misalululo. Kino kechi kya kukumya ne, mambo Yehoba witupele byubilo bimwesha bumuntu bwanji, kabiji bololoke ke kyubilo kyanji kimo kikatampe. (Ntendekelo 1:27) Pa kuba’mba Yehoba tumuyuke bulongo, twafwainwa kuyukisha bulongo mwatala bololoke bwanji. Mu jino jishinda mo mo twakonsha kuyukisha bulongo mashinda anji awama ne kutundaikwa kufwenya kwipi ne aye.

      Bololoke bo bu Ka?

      4. Mu ndangulukilo ya bantu, javula bololoke bebuyuka’mba kuba ka?

      4 Mu ndangulukilo ya bantu, javula bololoke bebuyuka’mba kulondelatu byaamba mizhilo. Buku wa Right and Reason—Ethics in Theory and Practice waamba’mba “bololoke bwakwatankana na mizhilo, kuba kintu kyo wafwainwa kuba, lūsa lo aji nalo muntu, mingilo, kabiji bukeba kuchiba mambo monka mo ayila kwa kubula kutala ku kilungi nangwa monka mwayila kyo a uba muntu.” Pano bino, bololoke bwa Yehoba kechi bwalumbululatu kulondela mizhilo na mambo a kubatu’mba kyo kyo nafwainwa kuba nangwa’mba mambo ye mwingilo ye nafwainwa kwingila ne.

      5, 6. (a) Byambo byatuntululwa amba “buchibamambo bwaoloka” mu mulaka mwine mutanshi byalumbulula ka? (b) Kwamba’mba Lesa waoloka kilumbulula ka?

      5 Twakonsha kwibumvwisha bulongo bukata bwa bololoke bwa Yehoba umvwe twalanguluka pa byambo bya mulaka mwine mutanshi mwanembejilwe Baibolo. Mu Binembelo bya Kihebelu baingijishe byambo bikatampe bisatu. Kyambo kinembwa javula’mba “buchibamambo bwaoloka,” kyakonsha ne kutuntululwa’mba ‘kuba kyaoloka.’ (Ntendekelo 18:25) Byambo bikwabo bibiji javula bituntululwa’mba “bololoke.” Mu Binembelo bya bwina Kilishitu bya Kingiliki, kyambo kyatuntululwa’mba “bololoke” kilumbululwa’mba “kuwama nangwa’mba koloka.” Nanchi ko kuba’mba, kafwapo lupusano pakachi ka buchibamambo bwaoloka ne bololoke ne.—Amosi 5:24.

      6 Onkao mambo, inge Baibolo waamba’mba Lesa waoloka, ubena kwitubula’mba kimye kyonse uba byawama kabiji byaoloka kwakubula kutala ku bilungi. (Loma 2:11) Kine, kechi wakonsha nangwa pacheche kubila mungi ne. Elihu muntu wa kishinka waambile’amba: “Wa bulume bonse kechi uba byatama nangwa pachechetu ne.” (Yoba 34:10) Ee kine, Yehoba kechi wakonsha “kuba byatama” ne. Mambo ka? Mambo a bishinka bibiji bikatampe.

      7, 8. (a) Mambo ka Yehoba o abujila kuba byatama? (b) Ki ka kilengela Yehoba kwikala waoloka mu byo oba?

      7 Kitanshi, wazhila. Byonka byo twamwene mu Kitango 3, Yehoba ye mwine watokatu to ne kolokesha. Onkao mambo kechi wakonsha kuba byabula koloka nangwa byatama ne. Monai kino mo kyatala. Buzhile bwa Shetu wa mwiulu bwitupa bishinka bya ene mambo o twafwainwa kumuketekela’mba kechi ukoba byatama ku baana banji nangwa pachechetu ne. Yesu byo byo aketekejile. Bufuku bwa juba japeleleko ja bwikalo bwanji panopantanda, walombele’mba: “Tata Wazhila, mwibalame [baana ba bwanga] mu jizhina jenu jo mwampele, bekale ke umo, byonka byo tuji atweba.” (Yoano 17:11) Mu Binembelo, ntelelo ya kuba’mba “Tata Wazhila” ingijishiwatu kwi Yehoba yenka kwapwa. Kino kyamufwainwa, mambo kafwako shetu wa bumuntu nangwa umo waesakana nanji mu buzhile ne. Yesu waketekejile amba baana banji ba bwanga bakasungwa bulongo mu maboko a Tata, watokatu to kabiji wipatula ku bundengamambo bonse.—Mateo 23:9.

      8 Kya bubiji, Lesa kechi uji na butemwe bwa kichima ne. Butemwe bwa kubula kichima bo bumulengela kwikala waoloka mu byo oba na bantu. Bino nshiji ne misalululo yonse ifuma ku lwiso ne kichima. Bino bintu byapusenshatu na butemwe. Pa mambo a Lesa wa butemwe, Baibolo witubula mu bukishinka’mba: “Yehoba ye waoloka; watemwa bololoke.” (Masalamo 11:7) Yehoba waamba pe aye mwine amba: “Amiwa Yehoba natemwa buchibamambo bwaoloka.” (Isaya 61:8) Nanchi kechi kitekenesha pa kuyuka’mba Lesa wetu umwena lusekelo mu kuba byawama nangwa byaoloka nenyi?—Yelemiya 9:24.

      Lusa ne Bololoke bwa Yehoba bwa Lumbuluka

      9-11. (a) Ñanyi lukwatankano lujipo pakachi ka bololoke bwa Yehoba ne lusa lwanji? (b) Nga bololoke bwa Yehoba ne lusa lwanji lumweka byepi mu byo auba na bantu bandengamambo?

      9 Byonka biji mbaji ya bumuntu bwa Yehoba bwakila bonse, bololoke bwanji bwalumbuluka kabiji kechi bwapelelelapo mu kintu nangwa kimo ne. Byo atakaikilenga Yehoba, Mosesa wanembele’mba: “Aye Jibwe, mingilo yanji yalumbulukatu; mambo mashinda anji onse o aoloka. Ye Lesa wa kishinka wabula bubi, aye ye waoloka ne kuluñama.” (Mpitulukilo ya mu mizhilo 32:3, 4) Kimye kyonse Yehoba kyo amwesha bololoke kechi bwikalapo na ka bubi ne—kabiji kechi ububuzha nangwa kukizhamo kushinta ne.

      10 Paji lukwatankano lukatampe bingi pakachi ka bololoke bwa Yehoba ne lusa lwanji. Masalamo 116:5 aamba’mba: “Yehoba ye wa bupe, ye waoloka; ee kine, Lesa wetu ye wa lusa.” Ee, Yehoba waoloka kabiji ye wa lusa. Abino byubilo bibiji kechi byapusana ne. Byo engijisha lusa kechi ufupula bololoke bwanji uba nobe bwakonsha kukilamo kushinta ne. Bino byubilo byonse bibiji wibimwesha javula pa kimye kimotu nangwatu mu kyubilo kimo. Akimonai kya kumwenako.

      11 Bantu bonse baswana bundengamambo ne onkao mambo bafwainwa lufu mambo yo mfweto ya bundengamambo. (Loma 5:12) Bino Yehoba kechi umwena lusekelo mu lufu lwa bandengamambo ne. Aye ye “Lesa waswa kulekela mambo, wa bupe ne wa lusa.” (Nehemiya 9:17) Bino na mambo a kuba wazhila, kechi uswisha bumbulwakoloka ne. Pano wakonsha kumwesha byepi lusa ku bantu baswana bundengamambo? Mukumbu uji mu bukine bwanema bingi buji mu Mambo a Lesa: Lunengezho lwa Yehoba lwa kukuula bantu. Mu Kitango 14, tukafunda byavula pa mambo a luno lunengezho lwa butemwe. Lwaoloka bingi kabiji pa kimye kimotu ke lwa lusa lukatampe. Kupichila mu luno lunengezho, Yehoba wakonsha kumwesha lusa ku bandengamambo balapila aku sa asunga bololoke bwanji.—Loma 3:21-26.

      Bololoke bwa Yehoba Busangajika Bingi

      12, 13. (a) Mambo ka bololoke bwa Yehoba o bwitufwenyesha kwipi ne aye? (b) Davida waambilepo’mba ka pa mambo a bololoke bwa Yehoba kabiji kino kyakonsha kwitutekenesha byepi?

      12 Bololoke bwa Yehoba kechi kyubilo kyatama kyo tubula kukeba ne, bino ke kyubilo kitufwenyesha kwipi ne aye. Baibolo walumbulula bingi bulongo lusa luji mu bololoke bwa Yehoba, nangwa’mba buchibamambo bwaoloka. Twayai twisambe pa mashinda amo a lusekelo Yehoba mo amweshesha bololoke bwanji.

      13 Bololoke bwa Yehoba bumulengela kumwesha bukishinka ku bakalume banji. Nyimbi wa masalamo aye Davida wafikile pa kumvwisha ne kunemeka bololoke bwa Yehoba. Nga Davida waambilepo’mba ka mu bintu byo apichilemo ne mu byo afunjile mashinda a Lesa? Waambile’mba: “Yehoba watemwa buchibamambo bwaoloka, ne kwibalekelela bazhila banji ne; abo balamwa myaka ne myaka.” (Masalamo 37:28) Byo ajipo mulaye wa lutekenesho! Lesa wetu kechi ukalekelela nangwa pachechetu aba bakishinka kwi aye ne. Onkao mambo twakonsha kuketekela amba uji kwipi ne atweba kabiji witulama mu butemwe. Bololoke bwanji bo bwitulengela kuketekela kino!—Byambo bya Mana 2:7, 8.

      14. Nga kuta muchima Yehoba ko ata balanda kwamweshiwa byepi mu Mizhilo yo apele bene Isalela?

      14 Bololoke bwa Lesa bwata bingi muchima ku bikeba balanda. Kuta muchima Yehoba ko ata balanda kwamwekela mu Mizhilo yo apele bena Isalela. Kya kumwenako, mu ino Mizhilo mwajinga ne lunengezho lwa kumona’mba banabanshiwa ne banabakazhi bafwilwa babena kusungwa bulongo. (Mpitulukilo ya mu mizhilo 24:17-21) Byo ayukile kushupa kwa bwikalo ku bisemi bya uno mutundu, Yehoba aye mwine waikele ke shabo Mutonyi ne Kalama, ‘wakuchibila bafwilwa ne banabanshiwa mambo monka mo aolokela.’ (Mpitulukilo ya mu mizhilo 10:18; Masalamo 68:5) Yehoba wajimwine bena Isalela amba umvwe ke bayanjishe banabakazhi ne baana babula wa kwibakwasha, kine ukomvwa kujila kwa bano bantu. Waambile’mba: “Bukaji bwami bukabuka.” (Kulupuka 22:22-24) Nangwa kya kuba bukaji kechi buji pa byubilo bikatampe bya Yehoba ne, uzhingila bukaji bwa bololoke inge wamona byubilo bya nshiji kikatakata umvwe aba babena kubilwa yoyo nshiji bayanji babula ne wa kwibakwashako.—Masalamo 103:6.

      15, 16. Ñanyi kiyukilo kikatampe kimwesha’mba Yehoba kechi utala ku bilungi bya bantu ne?

      15 Kabiji Yehoba witubujishatu mu bukishinka’mba kechi ‘utala ku bilungi bya bantu, nangwa kutambula mazhikakanwa ne.’ (Mpitulukilo ya mu mizhilo 10:17) Kupusanako na bantu baji pa buntangi, Yehoba kechi ujimbaikwa na bunonshi bwa ku mubiji nangwa na mwekanyikilo ya pangye ya muntu ne. Kechi uji na misalululo nangwa pachechetu ne. Akilangulukai pa kino kiyukilo kikatampe kimwesha’mba Yehoba kechi utala ku bilungi ne. Jishuko ja kwikala bapopweshi banji bakine ne kwikala na bumi bwa myaka ne myaka, kechi japanyiwatu ku bantu bacheche ne. ‘Mu mikoka yonse ya bantu, aye umwakamwa, ne kuba byaoloka, ye waitabilwa kwi aye.’ (Byubilo 10:34, 35) Luno luketekelo lwakilamo kuwama lwapanyiwa ku bantu bonse kechi na mambo a byo baji mu bwikalo bwabo, kikoba, nangwa kyalo mo baji ne. Nanchi kine buno kechi bo bololoke bwine bwakila nenyi?

      16 Kuji lubaji lukwabo lwa bololoke bwa Yehoba bwa lumbuluka lo twafwainwa kulangulukapo ne kwilunemeka: byo oba na bantu bazhilulula mizhilo yanji yaoloka.

      Kechi Ukebalekatu Kwakubula Kwibakabisha Ne

      17. Lumbululai byubilo bya nshiji biji mu ino ntanda o byafwainwa kubula kwitulengela kuzhinauka bololoke bwa Yehoba.

      17 Bamo bakonsha kukumya’mba: ‘Yehoba byo abula kuswisha bumbulwakoloka, nga mambo ka bantu o babena kuyanjilamotu kya nshiji kabiji ne byubilo byatama o byasampukila ne pakatele bibye ano moba?’ Nshiji ya uno mutundu kechi yafwainwa kwitulengela kuzhinauka bololoke bwa Yehoba nangwa pachechetu ne. Nshiji yavula mu ino ntanda na mambo a bundengamambo bwa Adama bantu bo baswana. Mu ino ntanda bantu bambulwakoloka mo besajila bene mashinda abi, nshiji yavula bingi—bino kechi ikakulaila ne.—Mpitulukilo ya mu mizhilo 32:5.

      18, 19. Ki ka kimwesha’mba Yehoba kechi ukatwajijila kikupu na kulekelela aba bazhilulwilamotu kya nshiji mizhilo yanji yaoloka ne?

      18 Nangwa kya kuba Yehoba wibamwesha lusa lukatampe aba bafwenya kwipi ne aye mu bukishinka, kechi ukaleka nangwa pachechetu byubilo byatama bileta mwenga pa jizhina janji jazhila ne. (Masalamo 74:10, 22, 23) Lesa wa buchibamambo bwaoloka kechi ukosamikwa ne; kechi ukazhikijila bantu balengelamotu mambo kya nshiji ku lukabisho lwa malwa lwafwainwa byubilo byabo ne. Yehoba ye “Lesa wa lusa ne wa bibusa, ubanda kuzhingila, wayula na butemwe bubula kwaluka ne bukishinka, ... bino kechi ukebalekatu kwa kubula kwibakabisha ne.” (Kulupuka 34:6, 7) Kwesakana na mwayila bino byambo, pa bimye bimo Yehoba wikimona’mba kyafwainwa kukabisha aba bazhilulwilamotu kya nshiji mizhilo yanji yaoloka.

      19 Kya kumwenako, monai Lesa byo aubile na bena Isalela bakala. Nangwatu kimye kyo baikele mu Ntanda ya Mulaye, bena Isalela batwajijile na kuba byubilo byatama. Nangwa kya kuba byubilo byabo byatama bya ‘mufichishenga ku muchima,’ Yehoba kechi wafikenejiletu kwibasankilapo ne. (Masalamo 78:38-41) Mu kifulo kya kwibasankilapo, wibapele jishuko ja kupimpula byubilo byabo. Wibasashijile’mba: “Kechi mmwenamo lusekelo nangwa pachechetu mu lufu lwa ndengamambo ne, poso mu kuba’mba ndengamambo aleke jishinda janji, namba amone bumi; alulukai, alulukai ne kuleka mashinda enu atama; nanchi mambo ka o musakila kufwa anweba ba mu kisaka kya Isalela?” (Ezikyo 33:11) Na mambo a kumona bumi amba bwanema, Yehoba watuminenga bangauzhi banji kuba’mba bena Isalela bafume ku mashinda abo atama. Bino bano bantu bakosele michima bakaine bonse kumvwa ne kulapila. Kyapeleleko, na mambo a jizhina janji jazhila ne byonse byo jaimenako, Yehoba wibapaine mu maboko a balwanyi babo.—Nehemiya 9:26-30.

      20. (a) Yehoba byo aubilenga na bena Isalela bitufunjishapo ka pa mambo a aye? (b) Mambo ka bokwe o ayilamo kwimenako bololoke bwa Yehoba?

      20 Yehoba byo aubilenga na bena Isalela bitufunjisha byavula bingi pe aye. Tufunda’mba meso anji atala konse konse amona bumbulwakoloka kabiji ne kuba’mba bintu byatama byo amona bimukozha ku muchima. (Byambo bya Mana 15:3) Kabiji kitekenesha bingi kuyuka’mba ukeba kumwesha lusa umvwe wamona’mba paji kimo kyamulengela kuba byobyo. Kabiji twafunda ne kuba’mba bololoke bwanji kechi bwa kupulumukatu byonkabyo ne. Na mambo a kuba Yehoba watekanya ne kukoka muchima, bantu bavula balanguluka’mba kechi ukaleta lukabisho pa babi ne. Pano bino kechi ibyo ne, mambo Lesa byo aubilenga na bena Isalela bitufunjisha’mba butekanye bwanji buji na pa kupelela. Yehoba wakosela ku bololoke. Kupusanako na bantu bachina javula kumwesha buchibamambo bwaoloka, aye kechi uchina kuba kyawama ne. Kyayilamo bingi kumona’mba bokwe uji ku jitanda ja Lesa waimenako bololoke bwakosa.a (Ezikyo 1:10; Lumwekesho 4:7) Onkao mambo, twakonsha kusumininwa’mba ukafikizha mulaye wanji wa kufumyapo nshiji yonse iji panopantanda. Jishinda janji ja kuchibilamo mambo jakonsha kwambiwa mu ngipipishilo amba: kukosa pafwainwa kukosa, kumwesha lusa pafwainwa lusa.—2 Petelo 3:9.

      Kufwenya Kwipi ne Lesa wa Bololoke

      21. Umvwe ketulanguluke pe Yehoba byo oba na buchibamambo bwaoloka, mu ñanyi mashinda mo twafwainwa kumulangulukila, kabiji mambo ka?

      21 Umvwe ketulanguluke pe Yehoba byo oba na buchibamambo bwaoloka, kechi twafwainwa kumulanguluka nobe mutonyi washinta ubula kukeba bantu watatu muchima pa kukabisha bangubabibi ne. Twafwainwa kumulanguluka amba Shetu wa butemwe ukebesha kwingila na baana banji mu mashinda awama kimye kyonse. Byo aji Shetu waoloka, Yehoba wesakanya kukosela kyawama na kumwesha lusa ku baana banji ba panopantanda bakeba bukwasho bwanji ne lulekelo lwa mambo.—Masalamo 103:10, 13.

      22. Byo atangijilwa na bololoke bwanji, Yehoba witunengezhezha kwikala na luketekelo lwa mutundu ka, kabiji mambo ka o obila ne atweba mu jino jishinda?

      22 Byo twafwainwa kusantapo pa kumona kuba’mba bololoke bwa Lesa kechi bwalumbululatu kukambula bangubabibi ne! Byo atangijilwa na bololoke bwanji bwalumbuluka, Yehoba witunengezhezha luketekelo lwawama—bumi bwalumbuluka bukabula kupwa mu ntanda ‘mukekala bololoke.’ (2 Petelo 3:13) Lesa wetu wingila ne atweba mu jino jishinda mambo bololoke bwanji bumulengela kukebapo mashinda a kwitupulwishamo kukila kwituzhachisha. Kine, kumvwisha bulongo bololoke bwa Yehoba byo buji kwitufwenyesha kwipi ne aye! Mu bitango byalondelapo, tukamona Yehoba byo amwesha kino kyubilo kyawamisha.

      [Tubyambo twa mushi]

      a Yehoba wipashañanya mwine ku bokwe pa kuzhachisha bena Isalela babujile bukishinka.—Yelemiya 25:38; Hoseya 5:14.

      Mepuzho a Kulangulukapo

      Yelemiya 18:1-11 Yehoba wafunjishe byepi Yelemiya amba kechi upulumukatu ponkapo kuleta lukabisho lwa malwa ne?

      Habakuka 1:1-4, 13; 2:2-4 Yehoba wamubujishe byepi Habakuka mu bukishinka’mba kechi ukatwajijila na kulekelela nshiji ne?

      Zekaliya 7:8-14 Yehoba umvwa byepi pa boba banyanchijila lūsa lwa bakwabo?

      Loma 2:3-11 Pa kintu ka Yehoba po azhachishila bantu umo umo kabiji ne mikoka ya bantu?

      [Kipikichala pa peja 110]

      Yosefwa wayanjilemotu kya nshiji “mukaleya ka panshi”

      [Kipikichala pa peja 111]

  • “Bumbulwakoloka, Lesa Uji Nabonyi?”
    Fwenyai Kwipi ne Yehoba
    • Kitango 12

      “Bumbulwakoloka, Lesa Uji Nabonyi?”

      1. Twakonsha kumvwa byepi pa mambo a byubilo bya nshiji?

      MWANAMUKAZHI wakikulumpe wafwilwa bamujiila mali anji. Kaana ka lukeke bekasankilapo kwi inako wakanama muchima. Muntu bamukasa na mambo o abula kulenga ne. Mumvwa byepi pa bintu bya uno mutundu? Bino bintu kampe bimukozha bingi ku muchima, kabiji kijitu bulongo kumvwa byobyo. Atweba bantu twayuka bingi kyawama ne kyatama. Umvwe paubiwa nshiji, kitukola bingi ku muchima. Tukeba muntu waubilwa nshiji kumufuta kabiji ne yewo waubila nshiji mukwabo kumukambula. Umvwe kino kyabula kubiwa, twakonsha kuzhinauka’mba: ‘Nanchi Lesa umona bibena kubiwa nyi? Nga mambo ka o abena kutajilapotu?’

      2. Habakuka waumvwine byepi pa mambo a nshiji, kabiji mambo ka Yehoba o abujile kumukajipila?

      2 Mu bwikalo bonse bwa bantu, bakalume ba Yehoba bakishinka bakishikishapo kala mepuzho a yenka uno mutundu. Kya kumwenako, ngauzhi Habakuka walombele kwi Lesa amba: “Mambo ka o mwaswila’mba mmone nshiji yatama bibye? Mambo ka o mwalekela bukapondo, bumpupabizhila, bumbanzhi, ne kukanama kukumbanatu konse konse?” (Habakuka 1:3, Contemporary English Version) Yehoba kechi wamukajipijile Habakuka pa ano mepuzho o aipwizhe mu bukishinka ne, mambo aye mwine Yehoba ye wabikilemo bololoke mu bantu. Ee kine, Yehoba wabikamo mwi atweba kipimo kicheche kya kino kyubilo kyanji kikatampe kya bololoke.

      Yehoba Washikwa Nshiji

      3. Mambo ka o kyafwainwa kwambiwa’mba Yehoba wayukisha nshiji kukila byo twiiyuka?

      3 Yehoba wayuka nshiji yonse. Umona bibena kubiwa. Pa mambo a moba a Nowa, Baibolo witubula’mba: “Yehoba wamwene bubi bwa bantu byo bwatamisha pano pa ntanda, ne milanguluko yonse ya mu michima yabo byo yajingatu yatama kikuputu.” (Ntendekelo 6:5) Akilangulukaipotu mwatala ino ñambilo. Javula, nshiji twiimona umvwe twaumvwapo bintu bimo byaubiwa nangwa byo twapitamo atwe bene. Bino kupusanako, Yehoba wayuka nshiji yonse ibena kubiwa panopantanda ponse. Wiimonatu yonse! Kabiji aye umona ne milanguluko yatama iji mu muchima ilengela byubilo bya nshiji.—Yelemiya 17:10.

      4, 5. (a) Baibolo umwesha byepi amba Yehoba wata muchima aba bobilwa nshiji? (b) Nga aye mwine Yehoba waubilwa byepi nshiji?

      4 Bino Yehoba uba byavula kukila kuyukatu nshiji. Uta ne muchima aba baubilwa nshiji. Kimye bantu banji kyo bebamanyikilenga ku balwanyi babo, Yehoba waumvwinenga bingi bulanda “mambo a kubinza kwabo byo babinzhilenga na mambo a boba bebamanyikilenga.” (Mitonyi 2:18) Kampepo mwamona kuba’mba bantu bamo umvwe kimye kyonse sa bamona nshiji, kibijila bafumyako ne maana ku boba babena kubilwa nshiji. Pano bino kechi byo byo kiji kwi Yehoba ne! Aye wamona nshiji yonse po yapela pa myaka nobe 6,000, bino kechi waleka kwiishikwa ne. Baibolo witubula mu bukishinka’mba, bintu nabiji “lujimi wa bubela,” “maboko echila mashi a babula mambo,” ne “kamonyi wa bujimbijimbi wamba bya bubela” byo bya bunya kwi aye.—Byambo bya Mana 6:16-19.

      5 Kabiji akilangulukai Yehoba byo ebanenene bantangi batama ba mu bena Isalela. Watangijile ngauzhi wanji na mupashi kwibashikisha’mba: ‘Nanchi kechi yenu mwafwainwa kuyuka kuchiba mambo monka mo aolokela nenyi?’ Panyuma ya kwibalondolwela bulongo byo baingijishenga bulume bwabo kutama, Yehoba waambijile jimo kikebamwekela aba banabalume batamine amba: “Bakamujijila Yehoba, bino kechi ukebakumbula ne; kine ukafya kilungi kyanji kwi abo mu kyokya kimye, mambo byubilo byabo byatama.” (Mika 3:1-4) Yehoba byo ashikwapo nshiji! Aye mwine ye mutanshi kubilwa nshiji! Satana wamwendeleka bingi pa myaka yavula. (Byambo bya Mana 27:11) Kabiji kunungapo, Yehoba kyamukolele bingi ku muchima kimye Mwananji wabujilepo ‘kulengapotu ne mambo’ ne, kyo afwijilwe nshiji ya muloolo ne kumwipaya nobe kapondo. (1 Petelo 2:22; Isaya 53:9) Kya kine, Yehoba kechi wafumyako maana ku malwa a boba bobilwa nshiji ne.

      6. Twakonsha kumvwa byepi umvwe twamona nangwa twaubilwa nshiji, kabiji mambo ka?

      6 Onkao mambo, umvwe twamona nshiji nangwa atwe bene inge twaubilwa nshiji, ke kintu kya kisemwa kumvwa kutama ku muchima. Twalengwa mu kipasha kya Lesa, kabiji nshiji yapusenshatu na Yehoba byo aji. (Ntendekelo 1:27) Pano nga mambo ka Yehoba o aswishisha nshiji?

      Mambo a Bumfumu bwa Lesa

      7. Lumbululai bumfumu bwa Yehoba byo bwazhinaukilwe.

      7 Mukumbu wa buno bwipuzho walamata ku mambo a bumfumu. Byonka byo twamona kala, Mulenga uji na lūsa lwa kulama ntanda ne bonse bekalapo. (Masalamo 24:1; Lumwekesho 4:11) Nangwa byonkabyo, bumfumu bwa Yehoba bwazhinaukilwe kuntendekelo ya bwikalo bwa bantu. Kino kyaubiwe byepi? Yehoba wakambizhe muntu mutanshi aye Adama kubula kuja ku kichi kimo kyajinga mu bujimi bwa mu muzhi wanji wa Paladisa. Ki ka kyafwainwe kubiwa umvwe wabula kukokela? Lesa wamubujile’mba, “ukafwa kine.” (Ntendekelo 2:17) Uno mukambizho wa Lesa kechi wajinga wakatazha kwi Adama nangwa ku mukazhanji Evwa ne. Nangwa byonkabyo, Satana wamushiine Evwa kuba’mba Lesa wakizhizhemo mizhilo. Ki ka kyafwainwe kufumamo umvwe wajileko ku kichi? Satana wabujile Evwa kwakubula kupita mu mbaji’mba: ‘Kechi mukafwa ne. Mambo Lesa wayuka’mba mu juba jo mukajako, meso enu akalaba; kabiji mukekala pamo nobe Lesa mwine ne kuyuka byawama ne byatama.’—Ntendekelo 3:1-5.

      8. (a) Byambo bya kwa Satana byo aambile kwi Evwa byatajile mwepi? (b) Ki ka Satana kyo azhinaukileko pa mambo a bumfumu bwa Lesa?

      8 Mu bino byambo byanji, Satana kechi wikitazhizhetu mu kuba’mba Yehoba wamufile Evwa mabulañano anema ne, wikitazhizhe ne mu kuba’mba Yehoba wamubepele. Satana wajimukile kumona’mba kechi wazhinauka bukine bwa bumfumu bwa Lesa ne. Wazhinaukileko lūsa, ne bololoke bwa buno bumfumu. Mu ñambilo ikwabo, Satana waambile kuba’mba Yehoba kechi waingijishenga bumfumu bwanji mu jishinda jaoloka kabiji jawamina bangikazhi Banji ne.

      9. (a) Bi ka byafumine mu milengulwila ya ba Adama ne Evwa, kabiji kino kyaletele ñanyi mepuzho akatampe? (b) Mambo ka Yehoba o abujile konauna aba bansatuki ponkapotu?

      9 Byonkabyo, ba Adama ne Evwa bamulengulwile Yehoba kupichila mu kuja ku kichi kyo bebakanyishe. Milengulwila yabo ibaletejile lukabisho lwa lufu monka mwaambijile Lesa. Bubela bwa kwa Satana bwaletele mepuzho akatampe bingi. Nanchi kine Yehoba uji na lūsa lwa kulama bantu nyi, inyi bantu bafwainwa kwilama abo bene? Nanchi Yehoba wingijisha bumfumu bwanji mu jishinda jawama nyi? Yehoba wafwainwe kwingijisha bulume bwanji bwakila konauna boba bansatuki ponkapotu. Bino ano mambo akolomwenwe ajinga a bukalama bwanji kechi a bulume bwanji ne. Onkao mambo konauna ba Adama, Evwa, ne Satana inge kechi kwamwesheshe bukalama bwa Lesa amba bwaoloka ne. Kabiji inge kwaletatu ne mepuzho akwabo pa mambo a bukalama bwanji. Jishindatu ja kuyukilako’mba kana bantu bakonsha kwilama abo bene bulongo kwakubula Lesa, ke kuswisha kimye kupitapo.

      10. Nga mpito yamweshapo ka pa mambo a bukalama bwa bantu?

      10 Nga kimye kyonse kye kyapitapo kyamwesha ka? Pa myaka yonse ye, bantu baeseka eseka makafulumende apusana pusana, nabiji kafulumende wa autocracy, wa democracy, wa socialism, ne wa communism. Bintu byonse byafuma mu ano makafulumende byaambiwa mu byambo bya mu Baibolo bya kubula kupita mu mbaji bya kuba’mba: ‘Muntu umo wauba bunkambo pa muntu mukwabo mu kumuyanjisha.’ (Musapwishi 8:9) Ngauzhi Yelemiya kyo kyo aambijile’mba: ‘Anweba Yehoba, nayuka namba muntu mwine na maana anji kechi wakonsha kusalulula jishinda jawama kuyamo ne, aye mwine muntu kechi uji na bulume bwa kwenda monka mwafwainwa ne.’—Yelemiya 10:23.

      11. Mambo ka Yehoba o alekejile bantu kuyanda?

      11 Yehoba wayukile kufumatu ne ku ntendekelo amba mu bukalama bwa kwilama bantu bene mukafuma buyanji bwavula. Nanchi waubile nshiji pa kuswisha buno bwikalo bwa buyanji kutwajijila nyi? Ine! Kya kumwenako: Fwanyikizhai kuba’mba muji na mwana ubena kukebewa kumusaya pa kuba’mba kikola kyo aji nakyo kibukwe. Mwayuka’mba kuno kumusaya kukalengela mwanenu kumanama pa kakimye kacheche, kabiji kino kimuletela bulanda bukatampe bingi. Pa kimye kimotu mwayuka kuba’mba panyuma ya kumusaya mwanenu ukekala na butuntulu bwa mubiji bwawama. Byonkabyo, Lesa wayukile kabiji waambijile ne jimo kuba’mba kuswisha bukalama bwa bantu ko auba kukaleta lumanamo ne buyanji. (Ntendekelo 3:16-19) Pano bino wayukile ne kuba’mba kukabululwa kwa kine kabiji kwa kikupu kukekalako panyuma ya kuleka bantu bonse bemwena bene bintu byatama bifuma mu bunsatuki. Mu jino jishinda mo mwafwainwa kupwila mambo a bumfumu bwa Lesa kikupu, myaka ne myaka.

      Mambo a Bulumbuluke bwa Bantu

      12. Byonka byo kyalondolowa pa byo kyajinga kwi Yoba, ñanyi mambo a bubela Satana o apelemo bantu?

      12 Kuji ne lubaji lukwabo lwa ano mambo. Byo azhinaukilenga lūsa ne bololoke bwa bukalama bwa Lesa, Satana kechi wabepejiletu Yehoba pa mambo a bumfumu bwanji bonka ne; wabepejile ne bakalume ba Lesa pa mambo a bulumbuluke bwabo. Kya kumwenako, akimonai Satana byo aambijile Yehoba pa mambo a Yoba muntu waoloka: “Anweba kechi mwamuzhokolosha aye mwine, ne ba mu nzubo yanji, ne byonse byo aji nabyo na nsakwa konse konse nenyi? Anweba mwapesha mingilo yanji, kabiji bintu byanji byavula kala mu kyalo. Bino umvwe mutanyike kuboko kwenu ne kukwatako ku kintu nangwa kimo kyo aji nakyo, aye ukemunena mwenga konka ku meso enu.”—Yoba 1:10, 11.

      13. Satana byo aambile pe Yoba byatajile mwepi, kabiji kino kyavwangamo byepi ne bantu bonse?

      13 Satana waambile kuba’mba Yehoba waingijishenga bulume bwanji bwa luzhikijilo kujimbaikilamo Yoba amba epane kwi aye. Akino kyalumbulwilenga amba bulumbuluke bwa kwa Yoba bwajinga bwa bukamfutumfutu, kabiji ne kuba’mba wapopwelangatu Lesa na mambo a bintu byo amwenangamo. Satana waambishepo kyabaya kuba’mba umvwe kya kuba Lesa waleka kubila Yoba bintu byawama, ukamunena mwenga Mulenga wanji. Satana wayukile’mba Yoba ye yenkatu muntu walumbulukile ‘mu koloka, ne mu kwakamwa Lesa ne mu kuvundamina ku bubi.’a Onkao mambo, umvwe kya kuba’mba Satana waonawine bulumbuluke bwa kwa Yoba, nanchi inge wakankelwe konauna ne bwa bantu bonse nyi? Mu jino jishinda, Satana wazhinaukilenga bukishinka bwa boba bonse bakeba kwingijila Lesa. Pa kuba’mba abaishe ano mambo, Satana waambijile Yehoba amba: ‘Byonse byo aji nabyo muntu [kechi Yoba yenkatu ne] ukebipana mu kupulusha mweo wanji.’—Yoba 1:8; 2:4.

      14. Nga mpito yamweshapo ka pa mambo a bishiino bya bubela bya kwa Satana pa bantu?

      14 Mpito yamwesha kuba’mba, bantu bavula byonka byajinga Yoba, batwajijila kwikala bakishinka kwi Yehoba mu kimye kya meseko kupusanako na byaambile Satana. Balengela muchima wa Yehoba kusangalala na mambo a bwikalo bwabo bwa bukishinka, kabiji kino kyalengela Yehoba kushinawina Satana amba myendeleko yanji ya bwitote ya kuba’mba bantu bakaleka kwingijila Lesa umvwe bamanyikwa, ya bubela. (Bahebelu 11:4-38) Ee kine, bantu bakishinka bakana kuvundamina Lesa. Nangwatu kimye kyo basusubala na bwikalo bwa malwa, popo batwajijilatu na kukinkisha manungo mwi Yehoba kwibapa bulume bwa kuchinchika.—2 Kolinda 4:7-10.

      15. Bwipuzho ka bwakonsha kwipuzhiwa pa mambo a buchibamambo bwa Lesa bwa kunyuma ne bwa kulutwe?

      15 Pano bino, Yehoba kechi wingijishatu bololoke bwanji na mambo a bumfumu ne bulumbuluke bwa bantu bonkatu ne. Baibolo witubula jishimikila ja buchibamambo bwa Yehoba bwa kuchibila mambo bantu ne mikoka yonse. Kabiji muji ne bungauzhi bubena kwamba pa luzhachisho lo akoba kulutwe. Mambo ka o twafwainwa kuketekela’mba Yehoba wachibanga kabiji ukachibila mambo monka mo aolokela?

      Ene Mambo Buchibamambo Bwaoloka bwa Lesa o Bwakijila

      16, 17. Bya kumwenako ka bimwesha kuba’mba ndangulukilo ya bantu yo balangulukilamo bintu yapelelela pa mambo a buchibamambo bwaoloka?

      16 Pa mambo a Yehoba, kyafwainwa kwambiwa’mba: “Mashinda anji onse o aoloka.” (Mpitulukilo ya mu mizhilo 32:4) Kafwako nangwa umo wa mwi atweba wakonsha kwamba’mba mashinda ami aoloka ne, mambo javula ndangulukilo yetu yapelelela ilubankanya milanguluko yetu ya byawama. Kya kumwenako, akilangulukai pe Abalahama. Wasashijile Yehoba na mambo a lonaiko lwa Sodoma nangwa kya kuba bubi bwajingamo bwasampukijile ne pa katele. Washikishe Yehoba amba: “Kine mukonauna baoloka pamo na babinyi?” (Ntendekelo 18:23-33) Kya kine mukumbu wajinga’mba ine. Panyuma ya kuba Lota waoloka ne baana banji babakazhi bafika mutende mu muzhi wa Zoala, Yehoba po po ‘anokeshe kibiliki ne mujilo’ pa Sodoma. (Ntendekelo 19:22-24) Kupusanako na kino, Yona “wazhingijile” bingi pa kumona Yehoba waubila lusa bena Ninevwa. Na mambo a kuba Yona watayijile jimo mbila ya kwibonaunatu bonse shata, wafwainwe kusangalala bingi pa kumona baipayiwa nangwa kya kuba balapijile kufuma panshi ya michima yabo.—Yona 3:10–4:1.

      17 Yehoba watekeneshe Abalahama kuba’mba buchibamambo bwanji bwaoloka kechi bwipayatu babi bonka ne, bino bupulusha ne baoloka. Kabiji Yona, wafunjile kuba’mba Yehoba wa lusa. Umvwe babi bapimpula mashinda abo, ‘waswila jimo kulekela mambo.’ (Masalamo 86:5) Kupusanako na bantu bomvwa moyo bakeba kulamawizha bifulo byabo, Yehoba kechi uleta lukabisho kukebatu’mba amweshe bulume bwanji ne, kabiji kechi uleka kumwesha lusa na mambotu a kuchina’mba bakamumona’mba kafwako kyo akonsha kuba ne. Umwesha lusa umvwe paikala kibena kukebewa kumwesha lusa pa kimye kiji kyonse.—Isaya 55:7; Ezikyo 18:23.

      18. Mweshai kufuma mu Baibolo kuba’mba Yehoba kechi ujimbaikwa na byambo bya pa kanwatu ne.

      18 Nangwa byonkabyo, Yehoba kechi ujimbaikwa na byambo bya pa kanwatu ne. Kimye bantu banji kyo bakosejile kupopwela bankishi, Yehoba waambile patokatu to amba: ‘Nsa kukuchibila mambo monka mwayila ñendelo yobe; nkakukabisha na mambo a bintu byobe bya bunya byonsetu. Amiwa kechi nkakutala na lusa nangwa kukulekatu ne, bino, nkakukabisha na mambo a ñendelo yobe.’ (Ezikyo 7:3, 4) Onkao mambo, umvwe bantu bakosela ku byubilo byabo, Yehoba wibachibila mambo monka mwayila mashinda abo. Pano bino, buchibamambo bwanji bwimena pa bishinka byaumvwanyika. Kimye kyo aumvwine “muteto” wabaya pa mambo a Sodoma ne Gomola, Yehoba waambile’mba: “Onkao mambo pano ngikile nkamone kana babenakuba monka mwayila muteto wafika ko nji, inyi ne.” (Ntendekelo 18:20, 21) Byo twafwainwa kusantapo kuba’mba Yehoba kechi uji nobe bantu bafikatu ponkapo kuchiba mambo lubilo lubilo kwakubula kumvwisha bishinka byonse ne! Ee, Yehoba uji byonka Baibolo byo amulumbulula amba, “ye Lesa wakishinka wabula bubi.”—Mpitulukilo ya mu mizhilo 32:4.

      Ikalai na Luketekelo mu Bololoke bwa Yehoba

      19. Twafwainwa kuba byepi umvwe tuji na mepuzho o twabula kumvwisha pa mambo a Yehoba byo engijisha bololoke bwanji?

      19 Baibolo kechi wakumbula mepuzho onse a pa mambo a Yehoba byo aingijilenga kunyuma ne; kabiji kechi waambatu pa byonse Yehoba byo akachibila bantu mambo pa muntu pa muntu nangwa mabumba mu kimye kya kulutwe ne. Umvwe twakankalwa kumvwisha mashimikila nangwa bungauzhi bwa mu Baibolo mwabula bino bishinka, twakonsha kumwesha bukishinka bumotu bwamwesheshepo Mika, wanembele’mba: “Nkamupembelela Lesa yenkaye umpulusha.”—Mika 7:7.

      20, 21. Mambo ka o twafwainwa kuketekela kuba’mba Yehoba ukatwajijila kuba byaoloka?

      20 Twafwainwa kuketekela kuba’mba mu kiji kyonse, Yehoba ukoba kyaoloka. Nangwa kibena kumweka nobe bantu bafumyako maana ku nshiji, Yehoba walaya’mba: “Kushinkanya ko kwami; amiwa yami nkashinkanya.” (Loma 12:19) Umvwe twamwesha muchima wa kupembelela, tukamba na luketekelo byonka byaambile mutumwa Paulo amba: “Bumbulwakoloka, Lesa uji nabonyi? Ine kabiji, akyo ne.”—Loma 9:14.

      21 Pa kino kimye, tubena kwikala mu “bimye byakatazha.” (2 Timoti 3:1) Nshiji ne “lukabisho” byalengela malwa avula bingi. (Musapwishi 4:1) Nangwa byonkabyo, Yehoba kechi waaluka ne. Nshiji wakiishikwatu ne luno, kabiji wibata bingi muchima aba bobilwa nshiji. Umvwe twatwajijila bakishinka kwi Yehoba ne ku bumfumu bwanji, uketupa bulume bwa kuchinchika kufikila kimye kyatongolwa kyo akafumyapo nshiji yonse kupichila mu bukalama bwa Bufumu bwanji.—1 Petelo 5:6, 7.

      [Tubyambo twa mushi]

      a Yehoba waambile pe Yoba’mba: ‘Mambo kapaji muntu mukwabo pano pa ntanda waesakana nanji ne.’ (Yoba 1:8) Kyamweka Yoba waikeleko Yosefwa sa afwa kala kabiji Mosesa sa akyangye kutongolwa kwikala ntangi wa bena Isalela. Onkao mambo o o kyaambijilwe kuba’mba pa kyokya kimye kafwako wajinga na bulumbuluke bwajingapo na Yoba ne.

      Mepuzho a Kulangulukapo

      Mpitulukilo ya mu mizhilo 10:17-19 Mambo ka o twafwainwa kuketekela’mba Yehoba kechi utala ku bilungi bya bantu mu ñiñijilo yanji ne?

      Yoba 34:1-12 Umvwe mwamona nangwa mwaubilwa nshiji, nga byambo bya kwa Elihu byakonsha kukosesha byepi luketekelo lwenu mu bololoke bwa Lesa?

      Masalamo 1:1-6 Mambo ka o kitekeneshesha kuyuka’mba Yehoba upima bulongo byubilo bya waoloka ne wabula koloka?

      Malakai 2:13-16 Yehoba waumvwine byepi pa nshiji yo baubijile banabakazhi pa kwibakana ku bamwata wabo kwakubula ne ene mambo a kwibakaina ne?

      [Kipikichala pa peja 122]

      [Kipikichala pa peja 123]

      Yehoba kechi ‘ukonauna baoloka pamo na babi ne’

  • “Buku wa Mizhilo wa Yehoba Walumbuluka”
    Fwenyai Kwipi ne Yehoba
    • Kitango 13

      “Buku wa Mizhilo wa Yehoba Walumbuluka”

      1, 2. Mambo ka bantu bavula o balengulwila mizhilo, bino twakonsha kwikala byepi na butemwe bwa kutemwa mizhilo ya Lesa?

      “MIZHILO kalunga kabula kupela, ... katwezhatu byonse.” Bino byambo byajinga mu buku wanembelwe kala kene mu 1712. Nembi wa uno buku walengulwile mizhilo na mambo a mambo byo ataya myaka yavula mu makochi kwakubula kwambiwa bukiji ne kulengela bantu bealoba kuyanjilamo. Mu byalo byavula, mizhilo ne bije bya mambo byakatazha bingi, muji nshiji, misalululo, kabiji ne kwendatu na kwalauka alauka kya kuba kulengulula mizhilo kujitu konse konse.

      2 Akilangulukai pa lupusano lujipo na bino byambo byanembelwe pa myaka nobe 2,700 yapitapo: “Buku wenu wa mizhilo byo namutemwisha!” (Masalamo 119:97) Mambo ka uno nyimbi wa masalamo o atemweshe mizhilo? Mambo mizhilo yo atakaikile yafumine kwi Yehoba Lesa kechi ku makafulumende a bantu ne. Byo mufundanga mizhilo ya Yehoba, mukakonsha kwiitemwa byonka nyimbi wa masalamo byo eitemenwe. Kufunda kwa uno mutundu kukemukwasha kwikala na maana akatampe a kuyuka milanguluko ya mwine wakila upana Mizhilo.

      Upana Mizhilo Mwine Wakila

      3, 4. Mu ñanyi mashinda Yehoba mo aikela upana Mizhilo?

      3 Baibolo witubula amba: “Umo yenka upana Mizhilo, ye uchiba ne mambo.” (Yakoba 4:12) Kya kine, Yehoba ye yenkatu wa kine upana Mizhilo. Nangwatu ñendelo ya bya mwiulu itangijilwa na “mizhilo” yanji. (Yoba 38:33) Biumbi ne biumbi bya bamalaika bazhila ba Yehoba nabyo bitangijilwa na mizhilo yanji, mambo bonse bapewa bifulo byabo kabiji bengijila monka mwayila lutangijilo lwa Yehoba byo baji banji ba mwingilo.—Masalamo 104:4; Bahebelu 1:7, 14.

      4 Yehoba wapana ne mizhilo ku bantu. Atweba bonse tuji na jiwi ja mu muchima. Jino jiwi jimwesha bololoke bwa Yehoba. Byo aji muzhilo wa mukachi, jiwi ja mu muchima jakonsha kwitukwasha kuyuka kyawama ne kyatama. (Loma 2:14) Bansemi betu batanshi bebapele jiwi ja muchima jalumbuluka, onkao mambo kechi bakebewenga mizhilo yavula ne. (Ntendekelo 2:15-17) Bino bantu bambulwakoloka bakebewa mizhilo yavula ya kwibatangijila mu kuba kyaswa muchima wa Lesa. Bashakulu nabiji ba Nowa, Abalahama, ne Yakoba, batambwile mizhilo kwi Yehoba Lesa ne kwiifunjisha ku bisemi byabo. (Ntendekelo 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Yehoba waikele ke upana Mizhilo wakila, kimye kyo apele bena Isalela mizhilo kupichila mwi Mosesa. Ino mizhilo itukwasha kumvwisha bololoke bwa Yehoba byo buji.

      Mizhilo ya Mosesa byo Yajinga

      5. Nanchi Mizhilo ya Mosesa yakijishemo kuvula ne kukatazha nyi, kabiji mambo ka o mwakumbwila byobyo?

      5 Kimweka nobe bavula balanguluka’mba Mizhilo ya Mosesa yakijishemo kuvula. Ndangulukilo ya uno mutundu kechi ya kine ne. Mizhilo yonse pamo yajinga 600. Kino kyakonsha kumwekana nobe yavula bingi, pano bino akilangulukai pa kino: Ku mpelo ya myaka kitota kya bu 20, kipamo kilenga mizhilo kya mu United States kyanungileko mizhilo 150,000 mu mabuku a bya mizhilo. Mizhilo ikwabo 600 inungiwako umvwe papita myaka ibiji! Onkao mambo umvwe twaamba mu kuvula, mizhilo ya bantu yavujisha kukila Mizhilo ya Mosesa. Nangwa kiji bino, Mizhilo ya Lesa yatangijilenga bena Isalela mu mbaji ya bwikalo ibula kwambiwapo na mizhilo ya bantu lelo jino. Twayai tumone byo kyajinga.

      6, 7. (a) Ki ka kipusanya Mizhilo ya Mosesa ku mizhilo ikwabo iji yonse, kabiji mu yoya mizhilo, ñanyi mukambizho mukatampe wakijile mikambizho yonse? (b) Bena Isalela bamweshanga byepi kuswa bumfumu bwa Yehoba?

      6 Mizhilo yatumbijikile bumfumu bwa Yehoba. Kafwako mizhilo iji yonse yakonsha kwesakana na Mizhilo ya Mosesa ne. Muzhilo wakijile mizhilo yonse wajinga uno: “Umvwa, obewa Isalela: Yehoba Lesa wetu ye Yehoba umotu; obewa ukamutemwe Yehoba Lesa wobe na muchima wobe yense, ne na mweo wobe yense ne na bulume bobe bonse.” Nga bantu ba Lesa bafwainwe kumumwesha byepi butemwe? Bafwainwe kumwingijila, kasa banekenena bumfumu bwanji.—Mpitulukilo ya mu mizhilo 6:4, 5; 11:13.

      7 Mwina Isalela yense wamweshanga kuswa bumfumu bwa Yehoba kupichila mu kunekenena boba bebatangijilanga. Bansemi, bakulumpe ba bisaka, mitonyi, bañanga, kabiji ne bamfumu bonse baimenangako buntangi bwa Lesa. Yehoba wamonanga muntu yense wasatukilanga boba bajinga mu buntangi amba wamusatukila aye. Kabiji aba bajinga mu buntangi bebikanga mu kizumba kya kwikolomwena bukaji bwa Yehoba umvwe ke bobile bantu banji nshiji nangwa kwilundumika pe abo. (Kulupuka 20:12; 22:28; Mpitulukilo ya mu mizhilo 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Onkao mambo bonse bajinga pa buntangi ne boba bebunekenenanga bajinga na mutembo wa kutumbijika bumfumu bwa Lesa.

      8. Mizhilo yatumbijikile byepi buzhile bwa Yehoba?

      8 Mizhilo yatumbijikile buzhile bwa Yehoba. Byambo bya kuba’mba “kuzhila” ne “buzhile” bitanwamo bimye 280 mu Mizhilo ya Mosesa. Mizhilo yakwashishe bantu ba Lesa kuyuka byabula muzhilo ne bya muzhilo, byabula biko ne bya biko, kabiji yatongwele ne bintu nobe 70 byakonsheshe kulengela mwina Isalela kwikala wa muzhilo. Ino mizhilo yaambilenga ne pa butooto bwa ku mubiji, kajo, ne pa kutaya bifuma munda. Ino mizhilo yakwashañananga bingi kwikala na butuntulu bwa mubiji bwawama.a Pano bino, yajinga na nkebelo yanema bingi—ya kulengela bantu kwitabilwa kwi Yehoba, sa bepatula ku byubilo bya bundengamambo bya mikoka yatama ibazhokolokele. Akimonai kya kumwenako.

      9, 10. Mizhilo ya lulayañano yavwangilemo ñanyi malamuna pa mambo a kwilaala ne kusema, kabiji ino mizhilo yaletele ñanyi mfweto?

      9 Malamuna a Mizhilo ya lulayañano aambile’mba kwilaala ne kusema baana—nangwatu mukachi ka bantu besongola—kwalengelanga bantu kwikala ba muzhilo pa kakimye kacheche. (Bena Levi 12:2-4; 15:16-18) Malamuna a uno mutundu kechi alengululanga bino bya bupe byawama byafuma kwi Lesa ne. (Ntendekelo 1:28; 2:18-25) Ino mizhilo yatumbijikanga buzhile bwa Yehoba ne kulamawizha bapopweshi banji kubula kwikala babiko. Mikoka yazhokolokele bena Isalela yavwangakenyenga kwilaala ne lusemo na bupopweshi. Mu bupopweshi bwa bena Kenana mwaubiwanga ne bupite bwa banabalume ne banabakazhi. Kino kyalengejile byubilo bya bunya bya misango ne misango kusampukila ne pakatele. Bino Mizhilo yalengejile bupopweshi bwa Yehoba kwikala bwapusenshatu na bya bulalelale.b Kabiji kwajinga ne mfweto ikwabo.

      10 Ino mizhilo yafunjishenga ne bukine bwanema bingi.c Kwambatu byo kyafwainwa kwikala, nanchi bundengamambo bwa kwa Adama bwenda byepi kufuma ku kisemi kimo kuya ku kikwabo? Nanchi kechi kupichila mu kusambakana pakachi ka mwanamulume ne mwanamukazhi kabiji ne kusema nenyi? (Loma 5:12) Ee, Mizhilo ya Lesa yavulwilengako bantu banji pa mambo a bukine bwa bundengamambo. Kwambatu kine, atweba bonse twasemwa mu bubi. (Masalamo 51:5) Tukebewa kulekelwa mambo kabiji ne kukuulwa pa kuba’mba tufwenye kwipi ne Lesa wetu wazhila.

      11, 12. (a) Mizhilo yatundaikanga ñanyi jifunde janema ja bololoke? (b) Mizhilo yakanyanga ka pa mambo a buchibamambo bwaoloka?

      11 Mizhilo yatumbijikile bololoke bwa Yehoba bwalumbuluka. Mizhilo ya Mosesa yatundaikanga jifunde ja kwesakanya mu nchibilo ya mambo. Onkao mambo Mizhilo yaambile’mba: “Jiso pa jiso jikwabo, jino pa jino jikwabo, kuboko pa kuboko kukwabo, ne kulu pa kulu kukwabo.” (Mpitulukilo ya mu mizhilo 19:21) Pa mambo a mambo akatampe, kukambulwa kwayijile monka mwayijile oo mambo. Luno lubiji lwa bololoke bwa Lesa lwanemene bingi mu Mizhilo kabiji ne lelo jino lwanema bingi pa kukeba kumvwisha kitapisho kya bukuzhi bwa Kilishitu Yesu, byonka Kitango 14 byo kikamba.—1 Timoti 2:5, 6.

      12 Kabiji Mizhilo yakainye kutwala mungi buchibamambo bwaoloka. Kya kumwenako, kwakebewanga bantu babiji ba kupana bishinka bya kushinawina yewo walenga mambo. Umvwe muntu waamba bukamonyi bwa bubela wakambulwanga kyabaya bingi. (Mpitulukilo ya mu mizhilo 19:15, 18, 19) Mazhikakanwa kechi aswishiwe nangwa pachechetu ne. (Kulupuka 23:8; Mpitulukilo ya mu mizhilo 27:25) Nangwatu mu bya busulu bwabo, bantu ba Lesa bafwainwe kusunga bololoke bwa Yehoba. (Bena Levi 19:35, 36; Mpitulukilo ya mu mizhilo 23:19, 20) Ino mizhilo ya kubula misalululo kine yakwashishenga bingi bena Isalela!

      Mizhilo Yaambanga pa Lusa ne Kubula Kutala ku Bilungi pa Kuchiba Mambo

      13, 14. Nga Mizhilo yaambilepo byepi pa kuchibila mambo ngivi ne yewa ye aibila monka mo ayila?

      13 Nanchi Mizhilo ya Mosesa yakatezhe kabiji ne kubula lusa nyi? Ine, kwalepeshatu! Mfumu Davida watangijilwe na mupashi kunemba’mba: “Buku wa mizhilo wa Yehoba walumbuluka.” (Masalamo 19:7) Byonka byo ayukile, Mizhilo yatundaikanga lusa ne kubila bintu mo byaolokela. Mu ñanyi jishinda?

      14 Mu byalo bimo lelo jino, mizhilo ibena kumweka nobe ibena kububuzha bambanzhi ne kwibobila lusa kukila boba bo balenga mambo. Kya kumwenako, bangivi bakonsha kukashiwa mu kaleya. Bino pa kimye kimotu aba bo baibijile bakonsha kwikalatu kwakubula bipe byabo bino sa bapana ne misonko ya kulaminamo ne kujishishamo bonkaba bambanzhi. Mu bena Isalela ba ku kala kechi kwajingapo tuleya byonka byo twituyuka lelo jino ne. Mizhilo yajinga na pa kupelela pa mambo a kukambula muntu. (Mpitulukilo ya mu mizhilo 25:1-3) Ngivi wafutanga ye aibijile. Kabiji kunungapo, uno ngivi wapainangapo ne bintu bikwabo. Binga? Byaendangatu na kupusana pusana. Banchibamambo bebapele lūsa lwa kumona pa bishinka bya oo mambo nabiji lulapilo lwa yewo ndengamambo. Kino kyo kyalumbulula bulongo ene mambo mfuto yo apananga ngivi kwesakana na byaamba Bena Levi 6:1-7 kyo yakepela kukila yoya yaambiwa mu Kulupuka 22:7.

      15. Nga Mizhilo yaambilepo’mba ka pa mambo a lusa ne buchibamambo bwaoloka mu mambo a muntu waipaya mukwabo kya mapuso?

      15 Mizhilo yaitabizhe na lusa kuba’mba kechi mambo onse aubilwangamotu kya nshiji ne. Kya kumwenako, umvwe muntu waipaya mukwabo kya mapuso, kabiji wanyemenapo ne ku muzhi umo wa mizhi ya kufyamamo yajinga monse mu Isalela, kechi wapananga mweo pa mweo ne. Panyuma ya kuba bamitonyi bayukisha bulongo muyewo muzhi bapitamo mu mambo anji, watwajijilanga kwikala mu yewo muzhi poso ñanga mukatampe wafwa. Kepo akasulukanga kwikala konse konse kwasaka muchima wanji. Mu jino jishinda wamwenangamo mu lusa lwa Lesa. Bino mizhilo yaambishepo bingi pa buneme bwa bumi bwa muntu.—Kubala 15:30, 31; 35:12-25.

      16. Nga Mizhilo yalamawizhanga byepi lūsa lwa muntu?

      16 Mizhilo yalamawizhanga lūsa lwa muntu. Akimonai mashinda mo yazhikijilanga aba bajinga mu nkongole. Mizhilo yakainye kutwela mu nzubo ya muntu wakongola na kumwangata kipe kya kukwachilamo kyokyo kyo a nkongwele. Awa wakongweshe washalanga pangye ne kuleka yewo wakongola kumuletela kyokyo kipe kyo asa kukwachilamo. Mu jino jishinda nzubo ya yewo muntu kechi yatulwanga bulemo ne. Inge kya kuba awa wakongwesha wasendelamo kisapi kya yewa ye akongwesha kwikala nkole, wafwainwe kwikibwezha pa kuzhika juba, mambo awa wakongola wikikebanga kuba’mba evwetekyo mu kimye kya bufuku.—Mpitulukilo ya mu mizhilo 24:10-14.

      17, 18. Pa kulwa nkondo, bena Isalela bapuseneko byepi na mikoka ikwabo, kabiji mambo ka?

      17 Nkondo nayo yatangijilwanga na Mizhilo. Bantu ba Lesa kechi balwanga makondo na mambo a kukebatu kumwesha bulume nangwa kushindañana ne, bino balwanga kwimenako Lesa mu “Makondo a Yehoba.” (Kubala 21:14) Javula bena Isalela patanshi bakibulanga yewo muzhi amba epane. Umvwe muzhi wakana kwipana, bena Isalela bamutulanga nzhita mwayila mizhilo ya Lesa. Kupusanako na bashilikale bavula ba mwapita bwikalo bwa bantu, banabalume bonse bajinga mu ino nzhita ya bena Isalela kechi baswishiwe kulaala na banabakazhi kya kwibakanjikizha nangwa kwipaya bantu kipaye ipaye ne. Banemekanga ne yoyo mpunzha, kechi batemaunanga bichi bya bipangwa bya balwanyi babo ne.d Mazhita akwabo kechi ajingapo na ino mizhilo ne.—Mpitulukilo ya mu mizhilo 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

      18 Nanchi kimukola ku muchima inge mwaumvwa’mba mu byalo bimo baana ba bacheche babena kwibafunjisha bushilikale nyi? Mu bena Isalela ba ku kala, kafwako mwanamulume nangwa umo wabujile kufikizha myaka 20 ye babikanga mu nzhita ne. (Kubala 1:2, 3) Nangwatu mwanamulume wakoma wajinga na moyo kechi bamuswishanga kwikala mu nzhita ne. Kabiji mwanamulume wasongola katataka kechi waikalanga mu nzhita ne, poso mwaka wapwa kuba’mba amone nswanyi wasemwa saka akyangye kutwela mu uno mwingilo wakatazha. Mu jino jishinda, Mizhilo yalumbulwile kuba’mba mwanamulume wa kyanyike ‘ukasekelanga’ na mukazhanji ye asongola katataka.—Mpitulukilo ya mu mizhilo 20:5, 6, 8; 24:5.

      19. Ñanyi lunengezho lwajinga mu Mizhilo lwa kuzhikijila banabakazhi, baana ba bacheche, bisemi, banabakazhi bafwilwa, ne banabanshiwa?

      19 Mizhilo yazhikijilanga ne banabakazhi, baana ba bacheche, ne bisemi kabiji ne kwibalama. Yakambizhe bansemi kuta muchima baana babo kimye kyonse kabiji ne kwibafunjisha bintu bya ku mupashi. (Mpitulukilo ya mu mizhilo 6:6, 7) Yakainye kwimona masongola na mulongo obe uji yense, kabiji umvwe muntu wauba kino bamwipayanga. (Bena Levi, Kitango 18) Kabiji yakainye ne bukende, mambo javula bwabanya bisemi kabiji ne konauna bukikizhi ne munema wabyo. Mizhilo yalamawizhanga banabakazhi bafwilwa ne banabanshiwa kabiji kechi yaswishishepotu nangwa pacheche kwibakabisha ne.—Kulupuka 20:14; 22:22-24.

      20, 21. (a) Mambo ka Mizhilo ya Mosesa o yaswishishe mpaji mu bena Isalela? (b) Pa mambo a kwikana, mambo ka Mizhilo o yapusene na muzhilo ye abwezhezhe Yesu?

      20 Nangwa byonkabyo, bamo bakonsha kwipuzha amba, ‘Nga mambo ka Mizhilo o yaswishishe mpaji?’ (Mpitulukilo ya mu mizhilo 21:15-17) Twafwainwa kumwena ino mizhilo kwesakana na byo kyajinga pa kyokya kimye. Aba balangulukila Mizhilo ya Mosesa mwayila ano moba ne bisho bya lelo kuba baumvwisha mo yatajile ne. (Byambo bya Mana 18:13) Muzhilo wa Yehoba ye abikileko kala mu Edena, walengele masongola kwikala a myaka ne myaka pakachi ka mwanamulume ne mwanamukazhi. (Ntendekelo 2:18, 20-24) Bino kimye Yehoba kyo apainenga ino Mizhilo ku bena Isalela, bisela na biji kusongola mpaji byajinga sa byaishile kala. Yehoba wayukile kuba’mba bantu banji “bauma mashingo” pa kimye ne pa kimye bakakankalwanga kukokela nangwa mikambizho yapela nabiji yoya yakanya kupopwela bankishi. (Kulupuka 32:9) Onkao mambo, mu maana anji mwine kechi wasajile kyokya kimye kuba’mba apimpwilemo masongola abo ne. Nangwa byonkabyo, yukai kuba’mba Yehoba kechi watendekeshe mpaji ne. Pano bino, waingijishe Mizhilo ya Mosesa kutangijila bantu banji kubula kwitayayika mu byubilo bya mpaji ne kukepeshako kino kisela.

      21 Kabiji Mizhilo ya Mosesa yaswishishe mwanamulume kukana mukazhanji pa mambo akatampe apusana pusana. (Mpitulukilo ya mu mizhilo 24:1-4) Yesu waambile’mba Lesa waswishishe Bayudea kuba kino na mambo a ‘kukosa kwa michima yabo.’ Nangwa byonkabyo, luno lūsa lwajinga lwa pa kakimye kacheche. Ku baana banji ba bwanga, Yesu wabwezhezhe muzhilo wa Yehoba mutanshi wa masongola.—Mateo 19:8.

      Mizhilo Yatundaikanga Butemwe

      22. Mu ñanyi jishinda Mizhilo ya Mosesa mo yatundaikile butemwe, kabiji kwibumwesha kwi bañanyi?

      22 Akilangulukai pa mizhilo ya ano moba itundaika butemwe. Mizhilo ya Mosesa yatundaikile butemwe pa bintu biji byonse. Mu buku wa Mpitulukilo ya mu mizhilo monkatu, kyambo kya “butemwe” kitanwamo bimye 20 mu mashinda apusana pusana. Mukambizho wa bubiji mukatampe mu Mizhilo wajinga wa kuba’mba “ukatemwe mukwenu pamo byonka byo witemwa obe mwine.” (Bena Levi 19:18; Mateo 22:37-40) Bantu ba Lesa kechi bafwainwe kwimweshatu butemwe abo bene na benetu ne, bafwainwe ne kumwesha butemwe ku benyi bajinga mukachi kabo, sa bavuluka amba nabo pa kimye kimo bajinga benyi. Bafwainwe kumwesha butemwe ku bayanji ne balanda, sa bebakwasha mu bintu bya ku mubiji, kabiji ne kubula kwibamanyika na mambo a buyanji bwabo bo bajingamo. Bakambizhiwe ne kubila lusa banyama bo baingijishanga.—Kulupuka 23:6; Bena Levi 19:14, 33, 34; Mpitulukilo ya mu mizhilo 22:4, 10; 24:17, 18.

      23. Nga nembi wa Salamo 119 watundaikilwe kubapo byepi, kabiji mu michima yetu twakonsha kukeba kuba ka?

      23 Ñanyi mukoka mukwabo wapewe mizhilo ya uno mutundu? O ene mambo nyimbi wa masalamo o anembejile’mba: “Kine buku wenu wa mizhilo byo namutemwisha!” Nangwa byonkabyo butemwe bwanji kechi bwajingatu bwa kwiumvwatu ne. Bwamulengejile kubapo kimo, mambo wibikisheko bingi kukokela ino mizhilo kabiji ne kwikela mo yayila. Wanungilepo’mba: “Iye [buku wenu wa mizhilo] ye ndanguluka juba jonse.” (Masalamo 119:11, 97) Ee, kimye kyonse waikalanga na kimye kya kufunda buku wa mizhilo wa Yehoba. Kwakubula nangwa kuzhinaukatu ne, kimye kyonse kyo eifundanga, butemwa bwa kwiitemwa bwakomenangako. Kabiji butemwe bwanji bwa kutemwa upana Mizhilo, aye Yehoba Lesa, nabo bwakomejilengako. Byo mubena kutwajijila kufunda mizhilo ya Lesa, ne anweba kine mutwajijile kufwenyesha kwipi ne Yehoba, upana Mizhilo Wakila kabiji Lesa wa bololoke.

      [Tubyambo twa mushi]

      a Kya kumwenako, mizhilo yakambizhe kuzhika byafuma munda, kubika balwazhi kwa bunke kabiji ne muntu yense wakwachile pa mubiji wafwa wafwainwe kowa, yaambijilwe jimo kala.—Bena Levi 13:4-8; Kubala 19:11-13, 17-19; Mpitulukilo ya mu mizhilo 23:13, 14.

      b Mazubo a bena Kenana a bupopweshi byo ajinga na bibamba mwa kubila bulalelale, Mizhilo ya Mosesa yaambile’mba aba ba biko kechi bafwainwe kutwela mu nzubo ya Lesa ne. Na mambo a kuba kwilaala kwalengelanga muntu kwikala wa muzhilo, kafwako wafwainwe kuleta kisela kya kwilaala kwikala ke lubaji lwa mpopwelo ku nzubo ya Yehoba ne.

      c Lufunjisho lo lwajinga nkebelo ine itanshi ya Mizhilo. Buku wa Encyclopaedia Judaica waamba’mba kyambo kya Kihebelu kwafuma kyambo kya “mizhilo,” toh ral, kilumbulula “kufunjisha.”

      d Mizhilo yaipwizhe kwakubula kupita mu mbaji amba: ‘Nanchi bichi bya mungye bo bantu kya kuba’mba mwibitule nzhita nyi?’ (Mpitulukilo ya mu mizhilo 20:19) Shayuka Muyudea aye Philo wa mu myaka kitota kitanshi, wanembele uno muzhilo kulondolola’mba Lesa ulanguluka’mba “kyatama bingi kutuntulula bukaji bo wazhingijila bantu ku bintu byabulapotu ne mambo ne.”

      Mepuzho a Kulangulukapo

      Bena Levi 19:9, 10; Mpitulukilo ya mu mizhilo 24:19 Mulangulukapo byepi pe Lesa ulenga mizhilo ya uno mutundu?

      Masalamo 19:7-14 Nga Davida wiumvwine byepi pa mambo a “buku wa mizhilo wa Yehoba,” kabiji mizhilo ya Lesa yafwainwa kunema byepi kwi atweba?

      Mika 6:6-8 Nga kino kibaba kyakonsha kwitukwasha byepi kuyuka’mba mizhilo ya Yehoba kechi yafwainwa kumonwa nobe yakatazha ne?

      Mateo 23:23-39 Bafaliseo bamwesheshe byepi kuba’mba kechi baumvwishishe kishinka kine kya Mizhilo ne, kabiji kino kyafwainwa kwikala kya kwitujimunako byepi?

      [Kipikichala pa jipa 132]

  • Yehoba Wanengezha ‘kya Kukuula Bavula’
    Fwenyai Kwipi ne Yehoba
    • Kitango 14

      Yehoba Wanengezha ‘kya Kukuula Bavula’

      1, 2. Baibolo walondolola byepi bwikalo bwa bantu byo buji, kabiji ñanyi jishinda jimotu ja kufuminamo?

      “BILENGWA byonsetu bibenakubinza ne kumvwa misongo pamotu.” (Loma 8:22) Na bino byambo mutumwa Paulo walondolola bwikalo bwa bulanda bo tujimo. Mu ndangulukilo ya bantu, kimweka nobe kechi kujipo jishinda ja kufuminamo mu buyanji, bundengamambo ne lufu ne. Pano bino Yehoba kechi uji nobe bantu bapelelela ne. (Kubala 23:19) Lesa wa bololoke witupa jishinda ja kufuminamo mu malwa. Jino jishinda jitelwa’mba bukuzhi.

      2 Bukuzhi ke bupe bukatampe bingi Yehoba bo apana ku bantu. Bo bulengela kuba’mba tukuulwe ku bundengamambo ne lufu. (Efisesa 1:7) Po paimena luketekelo lwa bumi bwa myaka ne myaka, kikale bwa mwiulu nangwa mu paladisa panopantanda. (Luka 23:43; Yoano 3:16; 1 Petelo 1:4) Pano nanchi bukuzhi bo buka? Bwitufunjisha byepi bololoke bwa Yehoba bwakila?

      Kyalengejile’mba Bukuzhi Bukebewe

      3. (a) Mambo ka bukuzhi o bwakebejilwenga? (b) Mambo ka Lesa o abujile kufumyapotu luzhachisho lwa lufu pa baana ba kwa Adama?

      3 Bukuzhi bwakebewenga na mambo a bundengamambo bwa kwa Adama. Na mambo a kubula kukokela Lesa, Adama walengejile baana banji kuswana bikola, bulanda, misongo ne lufu. (Ntendekelo 2:17; Loma 8:20) Lesa kechi wakonsheshe kubwezhamo muchima ne kufumyapo luzhachisho lwa lufu ne. Kuba bino inge kwajinga kulengulula muzhilo wanji wa kuba’mba: “Mfweto ya bundengamambo lo lufu.” (Loma 6:23) Kabiji umvwe kya kuba Yehoba wapezhezhe mizhilo ya bololoke bwanji, mu bilengwa byonse inge mwayulatu luvulañano ne bubi bonka bonkatu!

      4, 5. (a) Satana wamubepejile byepi Lesa, kabiji mambo ka Yehoba o ekimwenejile kuba’mba kyafwainwa kumwesha’mba Satana waambile bya bubela? (b) Ñanyi bubela Satana bo aambile pa mambo a bakalume ba Yehoba ba kishinka?

      4 Byonka byo twafunjile mu Kitango 12, bunsatuki mu Edena bwakolomwene mambo akatampe bingi. Satana watamishe jizhina ja Lesa. Wikitazhizhe mu bukuba’mba Yehoba wa bubela kabiji kalama wakanama ubula kupa bilengwa byanji bwana bwa bene. (Ntendekelo 3:1-5) Kabiji kupichila mu kumweka nobe wabwezha panyuma nkebelo ya Lesa ya kuyuzha ntanda na bantu baoloka, Satana waambile’mba Lesa wakankalwa. (Ntendekelo 1:28; Isaya 55:10, 11) Inge kya kuba Yehoba watajilepotu pa ano mambo, bilengwa byanji bya maana inge kampe nabyo byalengulwile bukalama bwanji.

      5 Kabiji Satana wabepejile ne bakalume ba Yehoba ba kishinka kuba’mba bamwingijila na mambo a bintu byawama byo bamwenamo kabiji ne kuba’mba umvwe bamanyikwa, kafwako nangwa umo wakonsha kutwajijila kwikala wa kishinka kwi Lesa ne. (Yoba 1:9-11) Ano mambo abayile bingi kukilatu ne buyanji bujimo bantu. Yehoba wikimwene kuba’mba kyafwainwa kumwesha’mba byaambile Satana bya bubela. Pano Lesa wakonsheshe kupwisha byepi ano mambo ne kupulusha bantu?

      Bukuzhi bwa Esakanako

      6. Ñanyi byambo bimo Baibolo byo engijisha kulumbulwilamo jishinda ja Lesa ja kupulwishamo bantu?

      6 Jishinda jo apaine Yehoba kupulwishamo bantu jajinga ja lusa ne bololoke bukatampe bingi jo akonsheshe kubula kulangulukapo muntu nangwa umo ne. Bino jajinga japela bingi. Jatongolwa mu byambo byapusana pusana nabiji’mba kupota, kupwanya, kabiji ne kufuchila. (Danyela 9:24; 1 Kolinda 6:20; Kolose 1:20) Pano bino kyambo kyakonsha kulumbulula bulongo jino jishinda ke kyokya kyaambile mwine Yesu. Waambile’mba: ‘Mwana muntu, kechi waishile’mba, Bamwingijile ne, poso amba ebengijile, ne kupana mweo wanji ke kya kukuula [Kingiliki, lyʹtron] bavula.’—Mateo 20:28.

      7, 8. (a) Kyambo kya “bukuzhi” kilumbulula ka mu Binembelo? (b) Mu ñanyi jishinda bukuzhi mo bukebewa ngesakenyo?

      7 Bukuzhi bo buka? Kyambo kya Kingiliki kyaingijishiwa pano kyafuma ku kyambo kilumbulula’mba “kulekako, kukasulula.” Kino kyambo kyaingijishiwanga kulumbulula mali apanwanga kupokolola kaili ye bakwachile ku nkondo. Onkao mambo, bukuzhi bulumbulula kintu kyapanwa kubwezha kintu. Mu Binembelo bya Kihebelu, kyambo kya “bukuzhi” (koʹpher) kyafuma ku kyambo kilumbulula’mba “kuvweta.” Kino kitukwasha kumvwisha kuba’mba kukuula kulumbulula ne kuvweta pa mambo.—Masalamo 32:1.

      8 Buku wa Theological Dictionary of the New Testament waamba’mba kino kyambo kya (koʹpher) “kimye kyonse kilumbulula kintu kyaesakana.” Mu jino jishinda, kizhiko kya jikwachi ja lulayañano kyaesakene pamo na jine jikwachi. Byonkabyo, pa kuba’mba kintu kyapanwa kikuule nangwa’mba kivwete pa mambo, kyafwainwa kwesakana nangwa’mba kuvweta pa lonaiko lwaubiwa na bundengamambo. Mizhilo ya Lesa yo apele bena Isalela yaambile’mba: “Mweo akapanwe pa mweo mukwabo, jiso pa jiso jikwabo, jino pa jino jikwabo, kuboko pa kuboko kukwabo, ne kulu pa kulu kukwabo.”—Mpitulukilo ya mu mizhilo 19:21.

      9. Mambo ka bantu bakishinka o bapainanga bitapisho bya banyama, kabiji Yehoba wibimonanga byepi abya bitapisho?

      9 Bantu bakishinka kutendekelatu pe Abela bapananga bitapisho bya banyama kwi Lesa. Mu kuba kino, bamweshanga’mba bayukile bundengamambo ne kukebewa kukuulwa, kabiji bamwesheshe ne luketekelo mu kukuulwa ko alayile Lesa kupichila mu ‘lukunwa.’ (Ntendekelo 3:15, NW; 4:1-4; Bena Levi 17:11; Bahebelu 11:4) Yehoba waswile bino bitapisho kabiji ne kwitabizha bano bapopweshi kwikala balunda nanji. Nangwa byonkabyo, bitapisho bya banyama byajingatu kiyukilo. Banyama kechi bakonsha kuvweta pa bundengamambo bwa bantu ne, mambo kechi bakila bantu mu kunema ne. (Masalamo 8:4-8) Baibolo kyo kyo aambila’mba: “Kechi kyakonsheka’mba, mashi a bañombe balume ne a bambuzhi afumye mambo ne.” (Bahebelu 10:1-4) Bitapisho bya uno mutundu byaimenangakotu kitapisho kya bukuzhi bwa kine bwaishilenga.

      ‘Bukuzhi Bwaesakana’

      10. (a) Mukuzhi wafwainwe kwesakana na ki ka, kabiji mambo ka? (b) Mambo ka o kyakebewenga muntutu umo kwikala kitapisho?

      10 Mutumwa Paulo waambile’mba, ‘bonse bafwila mwi Adama.’ (1 Kolinda 15:22) Onkao mambo bukuzhi bwakebewenga lufu lwa muntu walumbuluka waesakene na Adama. (Loma 5:14) Kafwako kilengwa kikwabo kyakonsheshe kwesakanya bipimo bya buchibamambo bwaoloka ne. Kanatu muntu walumbuluka wabujile mu luzhachisho lwa lufu lwa Adama, ye wakonsheshe kupana kya ‘kukuula kyaesakana’ na byajinga Adama. (1 Timoti 2:6) Kechi kyakebewenga bitapisho bya bantu bakukankalwa kubala kuba’mba besakane na yense mwana wa kwa Adama ne. Mutumwa Paulo walumbulwile’mba: ‘Bundengamambo byo bwatwelele panopantanda ku muntu umo [Adama], ne lufu nalo lwatwelele na bundengamambo.’ (Loma 5:12) ‘Bundengamambo byo bwatwelele ku muntu umo,’ Lesa wanengezhezhe bukuzhi kupichila mu “muntu” umo. (1 Kolinda 15:21) Mu ñanyi jishinda?

      11. (a) Nga mukuzhi ‘watompejile byepi lufu bantu bonse’? (b) Mambo ka ba Adama ne Evwa o babujile kumwenamo mu bukuzhi? (monai tubyambo twa munshi.)

      11 Yehoba wanengezhezhe muntu walumbuluka kwipana aye mwine kutapisha bumi bwanji. Kwesakana na Loma 6:23, “mfweto ya bundengamambo lo lufu.” Kupichila mu kutapisha bumi bwanji, mukuzhi ‘watompejile lufu bantu bonse.’ Mu ñambilo ikwabo, wapaine mfweto ya bundengamambo bwa kwa Adama. (Bahebelu 2:9; 2 Kolinda 5:21; 1 Petelo 2:24) Mu kino mwafumine bintu byanema bingi. Kupichila mu kufumyapo luzhachisho lwa lufu pa baana balukokelo ba kwa Adama, bukuzhi bwafumishepo bulume bonaunañana bwa bundengamambo ponka pa ntendekelotu.a—Loma 5:16.

      12. Lumbululai kupwisha nkongole ya muntu byo kulengela bantu bavula kumwenamo.

      12 Kya kumwenako: Fwanyikizhai kuba’mba mwikala mu muzhi mukatampe muji bantu bavula batwela mingilo pa kampanyi kakatampe. Anweba ne bakwenu mufola mali avula bingi ne kwikala mubena kwikala bingi bulongo kufikilatu ne kimye kampanyi kyo bekashinka. Mambo ka o bekashinkila? Mukulumpe wa kampanyi waja mali, walengela ne kampanyi kashalatu. Ponkapotu ne nkito yapwa ne kupwa, anweba ne bakwenu ke kimukatazhe ne kubwezha makongole. Bena kwenu, baana benu kabiji ne bakongwesheshe mali ke bayande na mambotu a bubi bwa uno muntu umo. Nanchi kujipo jishinda ja kukabulukilamo nyi? Ee! Kwaiya muntu wanonka bingi kuba’mba awamishe bintu. Wayuka buneme bwa kampanyi. Kabiji waumvwina ne lusa bamingilo bavula ne bisemi byabo. Ponkapo wanengezha kupana nkongole yonse ya kampanyi kabiji ne kwikashinkula jikwabo. Kupwisha ino nkongole kwaleta mutende ku bamingilo bavula ne bisemi byabo kabiji ne ku boba bankongwesheshe mali. Kyo kimotu, kupwisha nkongole yashile Adama kwalengela bavula kumwenamo.

      Ñanyi Wapana Bukuzhi?

      13, 14. (a) Yehoba wanengezhezhe byepi bukuzhi bwa kukuula bantu? (b) Bukuzhi bwapainwe kwi ñanyi, kabiji mambo ka o kyakebewenga kwibupana?

      13 Yehoba ye yenkatu wakonsha kupana ‘Mwana mukooko ... ufumya bundengamambo bwa ba panopantanda.’ (Yoano 1:29) Bino Lesa kechi watuminetu malaika uji yense kwiya na kupulusha bantu ne. Watumine Muntu wakonsheshe kumwesha patokatu to amba bintu byaambile Satana pa bakalume ba Yehoba bya bubela. Ee, Yehoba wapaine kitapisho kikatampe bingi pa kutuma Mwananji yenka umo, “ye amwenejilemo lusekelo.” (Byambo bya Mana 8:30) Mu kwitemenwa kwanji mwine, Mwana Lesa “wialwile mwine” kusha bumuntu bwanji bwa mwiulu. (Filipai 2:7) Mu jishinda ja kukumya, Yehoba wavilwijile bumi ne bumuntu bwa uno Mwananji mubeji wa mwiulu munda mwa mwanamukazhi muzhike Muyudea wa jizhina ja Maliya. (Luka 1:27, 35) Byo ajinga muntu, watelelwe kuba’mba Yesu. Pano bino mwayila mizhilo, watelelwe kuba’mba Adama wa bubiji, mambo waesakene pamo na Adama. (1 Kolinda 15:45, 47) Mu jino jishinda Yesu wipaine mwine kwikala kitapisho kya kukuula bantu bandengamambo.

      14 Pano nga buno bukuzhi bwapainwe kwi ñanyi? Masalamo 49:7 aamba’mba buno bukuzhi bwapainwe kwi “Lesa.” Nanchi Yehoba ke ye mwine wanengezhezhe bukuzhi nenyi? Ee, pano bino kino kechi kilengela bukuzhi kwikala kintu kyatutu uba nobe kufumya mali ku fwangalito umo ne kwiabika ku fwangalito mukwabo ne. Kyanema kumvwisha kuba’mba, bukuzhi kechi kumpipuzhanyatu bintu ne, ke lunengezho lwa mwayila mizhilo ya Lesa. Kupichila mu kupana bukuzhi nangwa kya kuba kya mukolele bingi ku muchima, Yehoba wamwesheshe byo alamachila ku bololoke bwanji bwalumbuluka.—Ntendekelo 22:7, 8, 11-13; Bahebelu 11:17; Yakoba 1:17.

      15. Mambo ka o kyafwainwe Yesu kumanama ne kufwa?

      15 Kimye kya mwela mu 33 C.E., Yesu Kilishitu wipaine kumona malwa alengejile kupana bukuzhi. Wiswishishe mwine ku mukwata na mambo a kumubepelatu, kumufwisha nao, kabiji ne kumupopa pa kichi kya kumwipayilapo. Nanchi kyafwainwe Yesu kumanama bibye nyi? Ee, mambo, mambo a bulumbuluke bwa bakalume ba Lesa afwainwa kuchibiwa. Lesa kyo kyo abujile kuswisha Heloda kwipaya Yesu kimye kyo akijinga lukeke. (Mateo 2:13-18) Bino Yesu byo akomene, wakonsheshe kukana meseko o bamwesekelenga kwi Satana sa ayuka ne ene mambo o abena kukaina.b Byo atwajijile kwikala ‘wazhila nangwa’mba wa kishinka, wabula bubi, wabula kuzhilulwa, waabana ne bandengamambo’ nangwa kya kuba wamwene akabotoka, Yesu wamwesheshe kuba’mba Yehoba uji na bakalume banji bekala bakishinka kwi aye mu kimye kya meseko. (Bahebelu 7:26) Kyo kine kintu nanchi Yesu pa juba ja lufu lwanji kyo abijikijile na jiwi ja kumwesha kushinda amba: “Kwapwa”!—Yoano 19:30.

      Kupwisha Mwingilo Wanji wa Kukuula

      16, 17. (a) Yesu watwajijile byepi mwingilo wanji wa kukuula? (b) Mambo ka Yesu o akebewenga ‘kwitumwekela ku meso a Lesa’?

      16 Yesu kechi wakipwishishe mwingilo wanji wa kukuula ne. Pa juba ja busatu panyuma ya lufu lwanji, Yehoba wamusangwile ku bafu. (Byubilo 3:15; 10:40) Kupichila mu kino kintu kyakilamo kunema, Yehoba kechi wafweteletu Mwananji na mambo a mwingilo wanji wa kishinka ne, bino wamupele ne jishuko ja kupwisha mwingilo wa kukuula wa kwikala Ñanga Mukatampe wa Lesa. (Loma 1:4; 1 Kolinda 15:3-8) Mutumwa Paulo walondolola’mba: “Kilishitu byo amwekele ke ñanga mukatampe ... , wakatwelele Mwazhila jimo jonka kikupu, kechi na mashi a bambuzhi ne a twana twa ñombe ne, poso na mashi anji mwine, byo etumwenejile bukuzhi bwa myaka. Mambo Kilishitu kechi watwelele mwazhila mwalengwa ku maboko, mwapashañana ne mwa kine ne; kana mwiulu mwine, mo etumwekela ku meso a Lesa.”—Bahebelu 9:11, 12, 24.

      17 Kilishitu kechi wasendele mashi anji onkae mwiulu ne. (1 Kolinda 15:50) Wasendele kimenako mashi: buneme bwa bumi bwa bumuntu bwanji bwalumbuluka bo apaine. Kepo amwesheshe ku meso a Lesa buneme bwa bobwa bumi kwikala ke bukuzhi bwa kukuula bantu bandengamambo. Nanchi Yehoba waitabizhe kino kitapisho nyi? Ee, kabiji kino kyamwekele pa Pentekosta mu 33 C.E., kimye mupashi wazhila kyo aitulukijile pa baana ba bwanga nobe 120 mu Yelusalema. (Byubilo 2:1-4) Nangwa kya kuba akya kintu kyasangajikilenga bingi, bukuzhi po po bwatendekeletu kumwesha bintu byawama.

      Mfweto Iji mu Bukuzhi

      18, 19. (a) Ñanyi mabumba abiji a bantu bamwenamo mfweto mu kupwanyiwa kwaubiwa na mambo a mashi a Kilishitu? (b) Aba ba “jibumba jikatampe,” ñanyi mfweto yo babena kumwenamo luno mu bukuzhi kabiji ne yo bakamwenamo kimye kya kulutwe?

      18 Mu nkalata yanji ku bena Kolose, Paulo walumbulula kuba’mba Lesa kyamutokele ku muchima mwi Kilishitu kupwanya bintu byonse kwi aye kupichila mu kulenga mutende na mashi a Yesu o aichijile pa kichi kya lumanamo. Paulo waamba kuba’mba kuno kupwanya kwavwangamo mabumba a bantu abiji apusana, ano mabumba ke, bintu “biji mwiulu,” ne “biji panopantanda.” (Kolose 1:19, 20; Efisesa 1:10) Jibumba jitanshi jiji na bena Kilishitu 144,000 baji na luketekelo lwa kwikala bañanga ba mwiulu kabiji ne kulama mu bufumu panopantanda ponse na Kilishitu Yesu. (Lumwekesho 5:9, 10; 7:4; 14:1-3) Kupichila mwi abo, mfweto ya bukuzhi ikengilanga pachepache ku bantu balukokelo pa myaka kiumbi kimo.—1 Kolinda 15:24-26; Lumwekesho 20:6; 21:3, 4.

      19 Bintu “biji panopantanda” ke boba bantu baji na luketekelo lwa kukekala bwikalo bwalumbuluka mu Paladisa panopantanda. Lumwekesho 7:9-17 wibatongola’mba “jibumba jikatampe” jikapuluka “malwa akatampe” abena kwiya. Pano bino kechi bafwainwa kukipembelela kyokyo kimye kuba’mba bamwenemo mfweto mu bukuzhi ne. ‘Baovwa kala bivwalo byabo ne kwibitokesha mu mashi a Mwana mukooko.’ Na mambo a kuba baji na lwitabilo mu bukuzhi, pa kino kimye babena kutambwila mfweto ya ku mupashi iji mu luno lunengezho lwa butemwe. Batelwa’mba baoloka byo baji balunda na Lesa! (Yakoba 2:23) Na mambo a kitapisho kya kwa Yesu, bakonsha ‘kufwenya kwipi konka ku jitanda ja bupe kasa bachinchika nangwa’mba kasa bakasuluka.’ (Bahebelu 4:14-16) Umvwe batamisha, balekelwa mambo kya kine. (Efisesa 1:7) Nangwa kya kuba bambulwakoloka, baji na jiwi ja mu muchima jatoka. (Bahebelu 9:9; 10:22; 1 Petelo 3:21) Kupwanyiwa kwi Lesa kechi kintu kikobiwa kulutwe ne, ke kintu kibena kubiwa lonka luno! (2 Kolinda 5:19, 20) Mu myaka Kiumbi kimo, bakayanga na ‘kupokololwa pachepache ku buzha bwa bubole’ kabiji kikapelako bakekala na ‘bwana bwa bene bwa lukumo bwa baana ba Lesa.’—Loma 8:21.

      20. Nga kulanguluka languluka pa bukuzhi kwimulengela anweba bunke bwenu kubapo ka?

      20 “Sante ekale kwi Lesa monka mwi Yesu Kilishitu” pa mambo a bukuzhi! (Loma 7:25) Kibena kumwekana nobe kyapela pano bino ke kintu kyanema bingi kyafwainwa kwitulengela kwikala ba mushingi. (Loma 11:33) Kabiji kupichila mu kulanguluka langulukapo na lusanchilo, bukuzhi bwitufika bingi pa michima yetu, ne kwitufwenyesha kwipi ne Lesa wa bololoke. Byonka byajinga nyimbi wa masalamo, tuji na bishinka byavula bya kutotela Yehoba “watemwa bololoke ne buchibamambo bwaoloka.”—Masalamo 33:5.

      [Tubyambo twa mushi]

      a Ba Adama ne Evwa kechi bamwenejilemo mu bukuzhi ne. Mizhilo ya Mosesa yaambile jino jifunde pa mambo a muntu waipayañenamotu kya nshiji amba: “Kechi mukatambule mfuto ya yewa waipayañana wazhatwa wafwainwa lufu ne.” (Kubala 35:31) Ba Adama ne Evwa bafwainwe lufu mambo balengulwijilemotu Lesa kya nshiji. Mu jino jishinda basankijilepo luketekelo lwabo lwa bumi bwa myaka ne myaka.

      b Pa kuba’mba bundengamambo bwa kwa Adama bufumishiwepo, Yesu wafwainwe kufwa, kechi sa aji mwana mucheche walumbuluka ne, bino sa aji muntu wakoma walumbuluka. Vulukai kuba’mba bundengamambo bwa kwa Adama bwajinga bwa kubilamotu kya nshiji, sa ayukishetu bulongo bubi bwa kuba bino kabiji ne byafuminemo. Onkao mambo pa kuba’mba ekale “Adama wapelako” ne kuvweta pa buno bundengamambo, Yesu wasajile kulama bulumbuluke bwanji kwi Yehoba ne kuyuka kine kintu kyo aubijilenga kino. (1 Kolinda 15:45, 47) Mu jino jishinda, bwikalo bwa kwa Yesu bonse bwa kishinka kubikapotu ne lufu lwanji lwa bukitapisho lwaikele ke “lubingisho luleta bumi.”—Loma 5:18, 19.

      Mepuzho a Kulangulukapo

      Kubala 3:39-51 Mambo ka o kyanemena kuba’mba bukuzhi bwikale bwaesakana?

      Masalamo 49:7, 8 Mambo ka o twafwainwa kusanchila Lesa pa kupana bukuzhi?

      Isaya 43:25 Nga kino kinembelo kitukwasha byepi kuyuka’mba lupulukilo lwa bantu kechi kyo kine kintu kyalengejile Yehoba kupana bukuzhi ne?

      1 Kolinda 6:20 Nga bukuzhi bwafwainwa kulengela byubilo ne ngikelo ya bwikalo bwetu kwikala byepi?

      [Kipikichala pa peja 140]

      ‘Kya kukuula kyaesakana’

  • Yesu ‘Waikajika Bololoke Panopantanda’
    Fwenyai Kwipi ne Yehoba
    • Kitango 15

      Yesu ‘Waikajika Bololoke Panopantanda’

      1, 2. Pa kimye ka Yesu po azhingijile, kabiji mambo ka?

      YESU wazhingijile—kabiji kuzhingila kwanji kwayijilemo. Kyakonsha kwimushupa bingi kumulanguluka’mba wazhingijile mambo wajinga muntu wakokele bingi muchima. (Mateo 21:5) Bino nangwa byonkabyo, wikainye mambo kuzhingila kwanji kwajinga kwa bololoke.a Pano ki ka kyazhingijishe uno muntu watemwa mutende? Wazhingijile na mambo a nshiji ikatampe.

      2 Yesu wanemekele bingi nzubo ya Lesa yajinga mu Yelusalema. Yo yonkatu yajinga mpunzha yazhila ya kupopwelamo Shanji wa mwiulu panopantanda ponse. Bayudea kufuma mu matanda avula baendanga miseke yalepa kwiya na kupopwela mu ino nzubo. Ne Bagentila bachinanga Lesa nabo baiyanga ne kutwela mu kipango kya nzubo ya Lesa ko bebapele kwikajila. Bino kuntendekelo ya mwingilo wanji, Yesu wakatwelele mu nzubo ya Lesa kabiji ne byo atainemo byatamine bingi. Ino nzubo kechi yamwekelepo kwikala ya kupopwelamo ne, yajingatu nobe kisankanyi! Mwayujiletu paa bapoteshi ne bapimpula mali. Pano nga nshiji yajinga pepi papo? Nzubo ya Lesa ku bano bantu yajinga mpunzha ya kujiilamo bantu makusu pa mitwe ne kwibebila. Mu ñanyi jishinda?—Yoano 2:14.

      3, 4. Ñanyi kujiila bantu makusu pa mitwe kwajinga ku nzubo ya Yehoba, kabiji Yesu waubilepo ka pa kuba’mba olole bintu?

      3 Bantangi ba bupopweshi basajiletu mutundu umo wa mali a muwayawaya’mba o afwainwetu kwingijishiwa kupana musonko wa ku nzubo ya Lesa. Bantu bapimpulanga mali o baiyanga nao kuba’mba batambuleko ano mali akebewenga. Onkao mambo, aba bapimpwishanga mali babikile matebulu abo mukachi ka nzubo ya Lesa sa bajamo nsubu umvwe muntu waiya na kupimpula mali. Busulu bwakupotesha banyama namo mwafumanga mali avula bingi. Bantu bakebanga kupana milambo inge bapota banyama ku basulu bangitu mu yewa muzhi, bañanga ba ku ino nzubo bakananga ino milambo yabo’mba kechi yafwainwa ne. Baswangakotu milambo yapotwanga ponka pa nzubo ya Lesa. Bano basulu kimye kimo balulumikanga bingi mitengo kwakubula kumvwinako bantu lusa.b Buno busulu bwabo bwatamine bingi. Bwajinga bwivi!

      4 Yesu kechi watajilepotu pa ino nshiji ne. Ino nzubo yajinga ya Shanji! Walengele bwembya bwa mizhinge, ne kupangamo mikooko ne bañombe mu kipango kya nzubo ya Lesa. Kepo ayile ne kwajinga bapimpwilenga mali ne kwalumuna matebulu abo. Akifwanyikizhai oa mali sa abena kupona enda asalañena panshi ponse! Wakambizhe banabalume bapoteshenga bankunda’mba: “Bifumyaimo bino.” (Yoano 2:15, 16) Kyamweka kafwako nangwa umo, wajinga na bulume bwa kukanya uno muntu wachinchikile ne.

      “Mwana Ujitu Nobe Shanji”

      5-7. (a) Bwikalo bwa kwa Yesu saka akyangye kwikala mu bumuntu bwamulengejile kumona byepi bololoke, kabiji twakonsha kufundako ka umvwe ke tufunde kya kumwenako kyanji? (b) Kilishitu wafumishepo byepi nshiji ya kubepela bumfumu ne jizhina ja Yehoba?

      5 Nangwa byonkabyo, bapoteshi babwelele jibiji. Byo papichile myaka isatu, Yesu waambilepo ne jikwabo pa yonka ino nshiji intu imo. Pa kino kimye waambile byambo bya Yehoba byo akajipijile bantu baalwile nzubo yanji “ke jiyengo ja tupondo.” (Mateo 21:13; Yelemiya 7:11) Ee kine, Yesu byo amwene bantu sa bajiila bakwabo makusu pa mutwe ne kutamisha nzubo ya Lesa, wauvwinetu byonka biuvwine Shanji. Kechi twafwainwa kwikikumya ne! Mambo Yesu wafunjishiwe kwi Shanji wa mwiulu pa myaka ya kukankalwa kubala. Kino kya mulengejile kwikala na bololoke bujipo na Yehoba. Waikele ke wa kumwenako wa ñambilo ya kuba’mba, “Mwana ujitu nobe Shanji.” Onkao mambo, inge tukeba kuyuka bulongo bololoke bwa Yehoba byo buji, twafwainwa kulangulukishapo bulongo pa kya kumwenako kya kwa Yesu Kilishitu.—Yoano 14:9, 10.

      6 Mwana wa Yehoba yenkawa umo wajinga ponka kimye Satana kyo amubepejile Yehoba Lesa amba wa bubela kabiji ne kuzhinauka bololoke bwa bukalama Bwanji. Byo bwajingapo bubela! Kabiji uno Mwananji waumvwine Satana byo ambilenga amba kafwako muntu wafwainwa kwingijila Yehoba na butemwetu kwakubula ne kyo abena kumwenamo ne. Ino ñambilo ya bubela kyamweka yamukolele bingi ku muchima uno Mwana. Wafwainwa wasangalele bingi byo ayukile’mba ukengila mwingilo mukatampe wa kufumyapo buno bubela! (2 Kolinda 1:20) Pano wafwainwe kuba byepi kino?

      7 Byonka byo twafunjile mu Kitango 14, Yesu Kilishitu wamwesheshe patokatu to amba byambo bya kwa Satana bya kuzhinauka bilengwa bya Yehoba byajinga bya bubela. Mu jino jishinda Yesu waajile kitendekesho kya kutumbijikilamo bumfumu bwa Yehoba ne kuzhijikilamo jizhina Janji. Byo aji wa Kwimenako Mukatampe wa Yehoba, Yesu ukekajika bololoke bwa Lesa mu kulengwa konse. (Byubilo 5:31) Bwikalo bwanji bwa panopantanda bwamwesheshenga bololoke bwa Lesa. Yehoba waambile pe aye’mba: “Nkabika Mupashi wami pe aye, ne aye ukebabula Bagentila buchibamambo bwaoloka.” (Mateo 12:18) Yesu wafikizhe byepi bino byambo?

      Yesu Walumbulula ‘Bololoke byo Buji’

      8-10. (a) Nga bisho bya pa kanwa bya bantangi ba bupopweshi bwa Bayudea byatundaikile byepi kusula bantu babujile Bayudea ne banabakazhi? (b) Mu ñanyi jishinda mizhilo ya pa kanwa mo ya alwijile muzhilo wa Yehoba wa juba ja Sabado kwikala ke kisendwa?

      8 Yesu watemenwe bingi Mizhilo ya Yehoba kabiji wiilondejilenga. Bino bantangi ba bupopweshi ba mu moba anji bapimpwile Mizhilo ne kwiitwala mungi. Yesu wibambijile’mba: “Malwa enu, anweba banembeshi ne Bafaliseo, bakamfutumfutu! ... Byanema bya mizhilo, buchibamambo bwaoloka, ne lusa, ne bukishinka mwibileka kwibyuba.” (Mateo 23:23) Aba bafunjishi ba Mizhilo ya Lesa kechi balumbulwilenga bulongo ‘bololoke byo buji’ ne. Balengejile bololoke bwa Lesa kushupa kwibumvwisha byo buji. Mu ñanyi jishinda? Akilangulukai pa bino bya kumwenako bicheche.

      9 Yehoba wakambizhe bantu banji kwipatula ku bantu ba mu mikoka ingi yapopwelanga balesa bangi. (1 Bamfumu 11:1, 2) Bino bantangi ba bupopweshi bamo batundaikanga bantu kusula boba babujile Bayudea. Mu Mishnah mwajinga ne uno mukambizho wa kuba’mba: “Bañombe kechi bafwainwa kwibasha mu bipaka bya bagentila ne, mambo bebalangulukilanga’mba balaala na banyama.” Ino misalululo ya kusalulula bantu bonse babujile Bayudea yajinga nshiji kabiji yapusene bingi na Mizhilo ya Mosesa. (Bena Levi 19:34) Mizhilo ikwabo yo belengejile bene yajinga ya kusula banabakazhi. Uno muzhilo wa pakanwa wajinga wa kuba’mba mwanamukazhi kechi wafwainwa kwendela pamo na mwatawanji ne, wafwainwa saka alondela panyuma. Mwanamulume bamukambizhe kubula kwisamba na mwanamukazhi pa bantu, nangwatu na mukazhanji. Byonka byajinga bazha, banabakazhi nabo kechi bebaswishishe kwikala batumonyi mu kochi ne. Kwajinga ne lulombelo banabalume mo basanchilanga Lesa pa kubula kwikala banabakazhi.

      10 Bantangi babupopweshi bafile Mizhilo ya Lesa mu mizhilo yavula yo belengejile bene. Kya kumwenako muzhilo wa juba ja Sabado, wakainyetu kwingila mingilo pa juba ja Sabado kuba’mba jino juba jikale ja kupopwelamo, ne kukokoloka ku mupashi. Bino Bafaliseo balengele uno muzhilo ke kisendwa. Abo bene besajijile byo kyalumbulula kwingila “mingilo.” Balondolwele byubilo 39 amba mingilo nabiji kunowa nangwa kusonsola. Ino mingilo yaletele mepuzho avula bingi. Umvwe muntu waipaya lubalebale pa juba ja Sabado, ubena kusonsola nyi? Inge waapa mukono umo wa kajo amba aje, abya ubena kunowa nyi? Inge wabuka muntu wakolwa, ubena kwingila nyi? Mepuzho a uno mutundu ajinga na mizhilo yakosa bingi.

      11, 12. Yesu wakaine byepi bisho bya Bafaliseo byabujile mu binembelo?

      11 Mu bwikalo bwa uno mutundu, Yesu wakonsheshe kukwasha byepi bantu kumvwisha bulongo bololoke byo buji? Mu mafunjisho anji ne mu ngikelo yanji wakainenga byaambilenga bantangi ba bupopweshi. Akimonai patanshi mafunjisho anji amo. Wakainetu patoka mizhilo yabo yavula yo balengele’mba: “Mwaalula mambo a Lesa ke atu na mizhilo yenu yo mufikizha ku bantu.”—Mako 7:13.

      12 Yesu wafunjishenga’mba Bafaliseo batwala mungi muzhilo wa juba ja Sabado, kabiji kechi baumvwishishe ine nkebelo ya uno muzhilo ne. Walumbulwile’mba Mesiasa ‘ye mwina juba ja sabado’ ne onkao mambo wajinga na lūsa lwa kubuka bantu pa juba ja Sabado. (Mateo 12:8) Pa kuba’mba alumbulule bulongo kino, wa ubilanga pa bantu lubuko lwa kukumya pa juba ja Sabado. (Luka 6:7-10) Kubuka bantu ko aubilenga kwamwesheshenga lubuko lo akoba panopantanda mu Bukalama bwanji bwa Myaka Kiumbi kimo. Aya Myaka Kiumbi kimo yo ikekala jine juba ja Sabado, kimye bantu bonse bakishinka kyo bakakokoloka ku mingilo yo bakoyoka nayo pa myaka yavula na bundengamambo ne lufu.

      13. Ñanyi muzhilo waishile kwikalako na mambo a mwingilo wa Kilishitu wa panopantanda, kabiji wapusene byepi na mizhilo yajingako patanshi?

      13 Kabiji Yesu walumbulwile bulongo bololoke byo buji kupichila mu “mu muzhilo wa Kilishitu,” muzhilo mupya ye aikajikile panyuma ya kupwisha mwingilo wanji wa panopantanda. (Ngalatiya 6:2) Kupusanako na Mizhilo ya Mosesa, uno muzhilo mupya kechi waimenejile pa mikambizho yanembwa ne, waimenejile pa mafunde. Bino nangwa byonkabyo, mwajinga ne mikambizho yaamba pa bintu bimo. Yesu watongwelepo mukambizho umo wa mu ino mizhilo amba “mukambizho mupya.” Wafunjishe baana baji ba bwanga kwitemwa bene na bene byonka byo e batemenwe aye. (Yoano 13:34, 35) Ee kine, butemwe bwa kwipana ko kayukilo ka kuyukilako aba bonse balondela “muzhilo wa Kilishitu.”

      Wakumwenako wa Bololoke

      14, 15. Yesu wamwesheshe byepi amba wayukile papelejile lūsa lwanji, kabiji mambo ka kino o kitekeneshesha?

      14 Yesu kechi wafunjishetu butemwe bonka ne. Walondelanga ne “muzhilo wa Kilishitu.” Uno muzhilo wamwekanga mu bwikalo bwanji. Akimonai ano mashinda asatu kya kumwenako kya kwa Yesu byo kyalumbulwile bulongo bololoke byo buji.

      15 Kitanshi, Yesu kechi wakebanga kuba nshiji nangwa pachechetu ne. Kampe mwamona kuba’mba javula nshiji ikalako umvwe bantu bambulwakoloka belundumika ne kukankalwa kulondela mizhilo ya bifulo byo bajipo. Yesu kechi waubanga bino ne. Kimye kimo mwanamulume umo wamusolomokele ne kumwambila’mba: “Mufunjishi, ambilai mulongo wami twabane nanji bya buswanyi.” Nga Yesu wamukumbwile’mba ka? “Obewa muntu, ñanyi wantongola kwimuchibila mambo, nangwa kwabanya bintu kwi anweba?” (Luka 12:13, 14) Abya kino kechi kya kukumya nenyi? Ka paji nangwa umo panopantanda wakijile Yesu mu maana, milangwe ne lūsa lo apewe kwi Lesa ne; bino nangwa byonkabyo, wakaine kwivwanga mu ano mambo, mambo kechi wapewepo lūsa lwa kuba byobyo ne. Kimye kyonse Yesu wipelwilenga mu byubilo byanji, nangwatu kimye kyo ajinga saka akyangye kusemwa mu bumuntu. (Yuda 9) Na mambo a kuba Yesu waketekejile mwi Yehoba kuyuka byaoloka, kimwesha’mba wajinga na kyubilo kyawama bingi.

      16, 17. (a) Yesu wamwesheshe byepi bololoke pa kusapwila mambo awama a Bufumu bwa Lesa? (b) Yesu wamwesheshe byepi amba bololoke bwanji buji na lusa?

      16 Kya bubiji, Yesu wamwesheshe bololoke mu jishinda jo asapwilangamo mambo awama a Bufumu bwa Lesa. Kechi wamwesheshengapo misalululo ne. Wayanga ku bantu baji bonse kikale banonshi nangwa bayanji. Bafaliseo byo basujile bayanji ne kwibatela na kyambo kya mukeyu kya kuba’mba ba ʽam-ha·ʼaʹrets nangwa’mba “bantu ba panshi,” Yesu kwakubula kuchina wafumishepo ino nshiji. Kimye kyo afunjishenga bantu mambo awama, kimye kyo ajilenga na bantu, kwibajisha, kwibabuka nangwatu pa kwibasangula—walondejilenga bololoke bwa Lesa ukeba kufika “ku bantu bonse.”c—1 Timoti 2:4.

      17 Kya busatu, bololoke bwa Yesu bwajinga na lusa lukatampe. Waingijilenga na ngovu kukwasha bandengamambo. (Mateo 9:11-13) Wakwashanga bantu babujile ngovu ya kwizhikijila bene. Kya kumwenako, Yesu kechi wakwatankene na bantangi ba bupopweshi kusula Bagentila bonse ne. Wakwashanga bamo ba mwi abo ne kwibafunjisha mu lusa lwanji mwine, nangwa kya kuba mwine mwingilo wanji wajinga wa kufunjisha Bayudea bonkatu. Waswile ku mubila lubuko lwa kukumya mukulumpe wa bashilikale wa bena Loma, kwamba’mba: “Kechi namwenepo lwitabilo lukatampe pamo na luno ne, nangwa mubena Isalela ne.”—Mateo 8:5-13.

      18, 19. (a) Mu ñanyi mashinda Yesu mo anemekejile banabakazhi? (b) Kya kumwenako kya kwa Yesu kitukwasha byepi kumona lukwatankano luji pakachi ka kuchinchika ne bololoke?

      18 Kabiji Yesu kechi walondejilenga ndangulukilo yajingapo na bavula pa mambo a banabakazhi ne. Aye na kuchinchika waubilenga mo kyaolokela. Banabakazhi bena Samaliya bamonwanga amba babiko byonka byo bamonanga Bagentila. Bino Yesu kechi wakankazhamine kusapwila mwanamukazhi mwina Samaliya pa mushima wa mu Saikala ne. Uno ye wajinga mwanamukazhi mutanshi Yesu ye eyukanyikisheko’mba Mesiasa walayiwe. (Yoano 4:6, 25, 26) Bafaliseo baambanga’mba banabakazhi kechi bafwainwa kufunjishiwa Mizhilo ya Lesa ne, bino Yesu aye watayanga kimye kyabaya bingi na kwibafunjisha. (Luka 10:38-42) Nangwa kya kuba mwayijile kisho banabakazhi kechi baketekejilwe kushimuna bintu byakine ne, Yesu wanemekele banabakazhi bavula bingi pa kwibapa jishuko ja kumumona patanshi kimye kyo asangukile. Wibabujile ne kwibabula’mba baye na kushimuna kino kintu kyanema ku batumwa ba kyana kilume!—Mateo 28:1-10.

      19 Ee kine, Yesu walumbulwijile bulongo ba mu mikoka ya bantu bololoke byo buji. Javula wibikanga bingi mu kizumba pa kuba kino. Kya kumwenako kya kwa Yesu kitukwasha kuyuka’mba kwikala na bololoke bwa kine kikebewa kukosa. Kyamufwainwe pa kumutela’mba “bokwe wa mu mukoka wa Yuda.” (Lumwekesho 5:5) Vulukai kuba’mba bokwe wimenako bololoke bwa na kuchinchika. Bino mu kimye kya kulutwe kyafwenya kala pepi, Yesu ukaleta bololoke bukatampe. Po po akekajika ‘bololoke bwine bwine panopantanda.’—Isaya 42:4.

      Mfumu wa Bumesiasa ‘Waikajika Bololoke Panopantanda’

      20, 21. Mu kino kimye kyetu kya lelo, Mfumu wa Bumesiasa watundaika byepi bololoke panopantanda ponse kabiji ne mu kipwilo kya bwina Kilishitu?

      20 Kufumatu kimye kyo aikele Mfumu wa Bumesiasa mu 1914, Yesu waikajika bololoke panopantanda. Mu ñanyi jishinda? Wakwasha bungauzhi buji mu Mateo 24:14 kufikizhiwa. Baana ba bwanga ba kwa Yesu bafunjisha bantu mu byalo byonse bukine bwa Bufumu bwa Yehoba. Byonka byajinga Yesu, basapwila kwakubula misalululo kabiji mu jishinda jaoloka, kupa uji yense jishuko ja kuyuka Yehoba, Lesa wa bololoke kikale mwanyike nangwa mukulumpe, munonshi nangwa muyanji, wamulume nangwa wamukazhi.

      21 Kabiji Yesu ubena kutundaika bololoke mu kipwilo kya bwina Kilishitu, mo aikala Mutwe. Byonka byo kyaawijilwe jimo, wapana, “byabupetu mu bantu,” bakulumpe bakishinka ba bwina Kilishitu ba kutangijila kipwilo. (Efisesa 4:8-12) Pa kutangijila mikooko yanema ya Lesa, bano banabalume balondela kya kumwenako kya kwa Yesu Kilishitu kya kutundaika bololoke. Kimye kyonse bavuluka kuba’mba, Yesu ukeba mikooko yanji kwiitangijila mu bololoke—kechi na mambo a kifulo, buneme, nangwa na bintu bya ku mubiji biji na muntu ne.

      22. Yehoba umvwa byepi pa ino nshiji yasampukila ne pakatele ano moba panopantanda, kabiji watongola Mwananji kubapo ki ka?

      22 Bino mu kimye kya kulutwe kyafwenya kala pepi, Yesu ukekajika bololoke panopantanda pa kipimo kikatampe. Mu ino ntanda ibi nshiji yasampukila ne pa katele. Mwana wa mucheche yense ufwa ku nzala, ufwa na mambo a nshiji ya muloolo kikatakata inge twalanguluka pa mali ne kimye kibena kutayiwa kulenga bilwilo bya nkondo kabiji ne ku bya kisangajimbwe byabulapotu ne nkito ne. Bantu bavula bafwa pa mwaka pa mwaka, bafwa na mambo a mitundu yapusana pusana ya nshiji, kabiji bino byonse bikolomona bukaji bwa Yehoba bwa bololoke. Watongola Mwananji kuleta nkondo ya bololoke pa buno bwikalo bubi bonse ne kufumyapo nshiji yonse kikupu.—Lumwekesho 16:14, 16; 19:11-15.

      23. Panyuma ya Amagedonyi, Kilishitu ukatundaika byepi bololoke myaka ne myaka?

      23 Nangwa byonkabyo, bololoke bwa Yehoba kechi bwakonaunatu babi bonka ne. Watongola ne Mwananji kwikala “Mfumu wa Mutende.” Panyuma ya nkondo ya Amagedonyi, bukalama bwa kwa Yesu bukekajika mutende panopantanda ponse, kabiji ukalamanga mu “bololoke.” (Isaya 9:6, 7) Yesu ukasangalala pa kukafumyapo nshiji yonse yaleta bulanda ne buyanji bukatampe panopantanda. Ukekajika bololoke bwalumbuluka bwa Yehoba, myaka ne myaka. Onkao mambo kino kyo kimye kyo twafwainwa kulondelanga bololoke bwa Yehoba. Twayai tumone byo twakonsha kuba kino.

      [Tubyambo twa mushi]

      a Byo amwesheshe bukaji bwa bololoke, Yesu wajinga nobe Yehoba “wa bukaji bukatampe” pa bubi bonse. (Nahuma 1:2) Kya kumwenako, panyuma ya kuba Yehoba waambila bantu banji baubilenga byatama kuba’mba baalula nzubo yanji “ke jiyengo ja tupondo,” waambile’mba: “Kuzhingila kwami ne bukaji bwami nkebwitulwila pano pantu.”—Yelemiya 7:11, 20.

      b Kwesakana na byamba buku wa Mishnah, panyuma ya kupitapo myaka imo bantu batatwile kwijizhañanya pa mambo a mutengo mukatampe ye bapotelangapo bankunda bo bapoteshanga ku nzubo ya Lesa. Ponkapotu mutengo ba mubwezhezheko panshi kya kine kine! Bañanyi bamwenangamo bingi mu buno busulu bwaletanga mali avula bibye? Bashayuka ba mpito bamo bamba’mba bisankanyi bimo bya ku nzubo ya Lesa byajinga bya kwa Ñanga Mukatampe Anasa. Kino kyalengejile kisemi kyanji kwikala na bunonshi bukatampe bingi.—Yoano 18:13.

      c Bafaliseo baketekejile’mba balanda babujile kuyuka Mizhilo bajinga bantu ‘bafingwa.’ (Yoano 7:49) Baambanga’mba muntu kechi wafwainwa kufunjisha bantu ba uno mutundu ne, kabiji kechi wafwainwa kuja nabo, nangwa kulombela nabo pamo ne. Kyawamako muntu kupana mwananji ku banyama ba mungye kukila ku musongwesha ku bantu ba uno mutundu. Balangulukanga’mba bano balanda kechi baji na luketekelo lwa lusanguko ne.

      Mepuzho a Kulangulukapo

      Masalamo 45:1-7 Mambo ka o twafwainwa kuketekela’mba Mfumu wa Bumesiasa ukatundaika bololoke bwalumbuluka?

      Mateo 12:19-21 Kwesakana na bungauzhi, Mesiasa waubilenga byepi na balanda?

      Mateo 18:21-35 Yesu wafunjishe byepi’mba bololoke bwa kine buji na lusa?

      Mako 5:25-34 Nga Yesu wamwesheshe byepi kuba’mba bololoke bwa Lesa bulangulukilako bwikalo bwa muntu?

      [Kipikichala pa peja 151]

      “Bifumyaimo bino”

  • ‘Ubainga Byaoloka’ pa Kwenda na Lesa
    Fwenyai Kwipi ne Yehoba
    • Kitango 16

      ‘Ubainga Byaoloka’ pa Kwenda na Lesa

      1-3. (a) Mambo ka o twafwainwa kumusanchilanga Yehoba? (b) Ki ka Mupokolweshi wetu wa butemwe kyo akeba’mba tube?

      FWANYIKIZHAI muji mu bwato bubena kuloba. Pa kimye kyo mubena kulanguluka’mba pano bintu byonse byapwila pa mpuki, muntu wa kwimupulusha wafika wimufumya ne kwimufumyamo mu bwato. Byo mwakonsha kwikizhapo muchima kimye kyo abena kwimufumya mu bobo bwato kabiji ne kwimwambila’mba: “Pano mwapuluka”! Nanchi kechi mwakonsha kumusanchila uno muntu nenyi? Kwambatu kine mwakonsha kumusanchila bingi na mambo a kwimupulusha.

      2 Mu jishinda jimotu, kino kimwesha kintu Yehoba kyo etubila. Ee kine twafwainwa kumusanchilanga, mambo wapana bukuzhi bwa kwitukuula ku bulume bwa bundengamambo ne lufu. Twikala bakasuluka pa kuyuka kuba’mba umvwe twaikala na lwitabilo mu kino kitapisho kyanema, mambo etu alekelwa, kabiji ne bwikalo bwetu bwa myaka ne myaka mu kimye kya kulutwe ko buji. (1 Yoano 1:7; 4:9) Byonka byo twafunjile mu Kitango 14, bukuzhi ke kimwesho kikatampe kya butemwe ne bololoke bwa Yehoba. Twafwainwa kubapo byepi?

      3 Kyawama kuyuka kintu kyo abena kukeba’mba tube uno Mupokolweshi wetu wa butemwe. Yehoba kupichila mwi ngauzhi Mika waamba’mba: “Obewa muntu, Yehoba wakubula byo wafwainwa kuba. Nanchi bika byo akusakila’mba ube? Kana kuba byaoloka, ne kutemwa kuba lusa, ne kwenda na Lesa wobe na kwipelula.” (Mika 6:8) Monai kuba’mba kintu kimo Yehoba kyo akeba’mba tube ke “kuba byaoloka.” Twakonsha kuba byepi bino?

      Kulondalonda “Bololoke” bwa Kine

      4. Twayuka byepi kuba’mba Yehoba ukeba’mba twikelenga mwayila mizhilo yanji yaoloka?

      4 Yehoba ukeba’mba tulondelenga mizhilo yanji ya byaoloka ne byabula koloka. Na mambo a kuba mizhilo yanji yaoloka, umvwe ke twiilondele ko kuba’mba tubena kulondalonda bololoke. Isaya 1:17 waamba’mba: “Fundai kuba byawama; chibai mambo mo aolokela.” Mambo a Lesa etukambizha ‘kukeba bololoke.’ (Zefwaniya 2:3) Etukambizha ne ‘kuvwala bumuntu bupya bwalengwa mu bololoke monka mwaikajila Lesa.’ (Efisesa 4:24) Bololoke bwa kine ne buchibamambo bwaoloka bukanya bukapondo, bubipisho ne byubilo bya bunya, mambo bino byonse bizhilulula kyazhila.—Masalamo 11:5; Efisesa 5:3-5.

      5, 6. (a) Mambo ka o kyabujila kwikala kisendwa kwi atweba kulondela mizhilo ya Yehoba? (b) Nga Baibolo umwesha byepi kuba’mba kulondalonda bololoke ke kintu kya kuba kimye kyonse?

      5 Nanchi kulondela mizhilo ya Yehoba yaoloka kisendwa kwi atweba nyi? Ine. Muchima wafwenya kwipi ne Yehoba kechi umona mizhilo yanji nobe kisendwa ne. Na mambo a kuba twamutemwa Lesa kabiji ne byo aji, tukeba kwikela mu jishinda jimutokesha ku muchima. (1 Yoano 5:3) Vulukai kuba’mba Yehoba “watemwa bololoke.” (Masalamo 11:7) Umvwe kine tukeba kulonda buchibamambo bwaoloka nangwa’mba bololoke bwa Lesa, twafwainwa kutemwa bintu Yehoba byo atemwa kabiji ne kushinkwa byo ashikwa.—Masalamo 97:10.

      6 Bantu bambulwakoloka kechi kibapelela kulondalonda bololoke ne. Twafwainwa kuvūla bumuntu bwa kala ne byubilo byabo bya bundengamambo ne kuvwala bumuntu bupya. Baibolo waamba’mba bumuntu bupya “bubenakusangulwa ke bupya” monka mu maana alumbuluka. (Kolose 3:9, 10) Byambo bya kuba’mba “bubenakusangulwa ke bupya” bibena kumwesha’mba kuvwala bumuntu bupya ke kintu kya kuba kimye kyonse, kikebewa kwibikako. Nangwatu twibikisheko byepi kuba byaoloka, kuji bimye bimo bumuntu bwetu bwa bundengamambo po bwitulengela kulanguluka byatama, kulubankanya mu byambo nangwa mu byubilo.—Loma 7:14-20; Yakoba 3:2.

      7. Mu ñanyi jishinda mo twafwainwa kumwenanga bintu bitubwezha panyuma mu mukwekele wetu wa kulondalonda bololoke?

      7 Twafwainwa kumonanga byepi bintu bitubwezha panyuma mu mukwekele wetu wa kulondalonda bololoke? Ee bino, kechi twafwainwa kukepeshanga kubaya kwa bundengamambo ne. Pano bino kechi twafwainwa kwikileka, ketulanguluke’mba bilubo byetu bitulengela kwikala babula kufwainwa kwingijila Yehoba ne. Lesa wetu wa bupe wanengezha lunengezho lwa kutajilamo bulongo bonse balapila kya kine. Akimonai bino byambo bya lutekenesho bya mutumwa Yoano: “Nemunembela bino, namba kechi mulenge mambo ne.” Bino wabwelele wanungapo’mba: ‘Umvwe muntu walenga mambo, [na mambo a bundengamambo bo twaswana] tuji na Nkwasho uji kwi Tata, ye Yesu Kilishitu.’ (1 Yoano 2:1) Ee, Yehoba wapana kitapisho kya bukuzhi bwa Yesu kuba’mba tumwingijilenga mu jishinda jo akeba nangwa kya kuba twibandengamambo. Nanchi kino kechi kitulengela kukeba kwingila papelela bulume bwetu kutokesha Yehoba pa muchima nenyi?

      Mambo Awama ne Bololoke bwa Lesa

      8, 9. Nga kusapwila mambo awama kumwesha byepi bololoke bwa Yehoba?

      8 Twakonsha kumwesha bololoke—kikatakata bololoke bwa Lesa kupichila mu kwingilako pakatampe mu busapwishi bwa kusapwila mambo awama a Bufumu bwa Lesa ku bantu. Lukwatankano ka lujipo pakachi ka bololoke bwa Yehoba ne mambo awama?

      9 Yehoba kechi ukonauna buno bwikalo bubi bujipo lujimuno saka lukyangye kupanwa ne. Mu bungauzhi bwanji pa mambo a bintu bikamwekana mu moba a kupelako, Yesu waambile’mba: “Kyafwainwa ne mambo awama akasapwilwe patanshi ku mikoka yonse ya bantu.” (Mako 13:10; Mateo 24:3) Kwingijisha kyambo kya kuba’mba “patanshi” kumwesha kuba’mba pa mwingilo wa kusapwila ntanda yonse pakalondela ne bintu bikwabo. Abino bintu byavwangamo ne malwa akatampe aambijilwe jimo mukonaunwa babi ne kulengela ntanda ipya ya bololoke kwikajikwa. (Mateo 24:14, 21, 22) Ee, kafwako nangwatu umo wakonsha kupamo Yehoba mambo na mambo a konauna bangubabibi ne. Kupichila mu kupana lujimuno, ubena kupana jishuko ku bantu ba uno mutundu ja kupimpula mashinda abo kuba’mba bakapuluke.—Yona 3:1-10.

      10, 11. Nga kwingila kwetu mwingilo wa kusapwila mambo awama kumwesha byepi bololoke bwa Lesa?

      10 Nga mwingilo wetu wa kusapwila mambo awama umwesha byepi bololoke bwa Lesa? Patanshitu, kyailamo bingi kuba’mba tukwashe bantu kumona lupulukilo. Akilangulukaipo jikwabo pa kya kumwenako kya kwimupulusha mu bwato bubena kuloba. Byo muji mu bwato bukwabo, mwakonsha kukebesha kukwasha bakwenu bakiji mu mema. Byonkabyo, tuji na mwingilo wa kukwasha boba bakilukuta mu “mema” a ino ntanda ibi. Ee ibyo kuba’mba bavula kechi baswa byambo byetu ne. Pano bino Yehoba byo atwajijila kwikala watekanya, tuji na mutembo wa kwibapa jishuko ja ‘kulapila’ kuba’mba bakamone lupulukilo.—2 Petelo 3:9.

      11 Kupichila mu kusapwila mambo awama ku bantu bonse bo tutana, tumwesha bololoke mu jishinda jikwabo janema: Tumwesha kubula misalululo. Vulukai kuba’mba “Lesa kechi utala ku bilungi bya bantu ne: pakuba ne mu mikoka yonse ya bantu, aye wamwakamwa, ne kuba byaoloka, ye waitabilwa kwi aye.” (Byubilo 10:34, 35) Umvwe tukeba kulonda bololoke bwanji, kechi twafwainwa kutalanga ku bilungi bya bantu ne. Twafwainwa kubula bantu bonse mambo awama kechi na mambo a mushobo, bwikalo, nangwa bunonshi bwabo ne. Umvwe ke tube bino, tupa bantu bonse jishuko ja kumvwa kabiji ne kubapo kimo pa mambo awama.—Loma 10:11-13.

      Byo Tuba na Bakwetu

      12, 13. (a) Mambo ka o twafwainwa kubula kufikatu ponkapo kuzhachisha bakwetu? (b) Nga lujimuno lwa kwa Yesu pa mambo a kuleka ‘kuzhachishanga ne ‘kuleka kuchibilanga mambo’ lwatala mwepi? (Monai ne tubyambo twa munshi.)

      12 Kabiji twakonsha kumwesha bololoke kupichila mu kubila bakwetu bintu monka Yehoba mo etubila. Kyapela bingi kuzhachisha bakwetu, kwamba pa bilubo byabo kabiji ne kuzhinauka milanguluko yabo. Pano bino ñanyi mwi atweba wakonsha kutemwa Yehoba kumusalaula mu milanguluko, ne kumuzhachisha pa bilubo byanji mu jishinda jakanama? Yehoba kechi byo byo etuba ne. Nyimbi wa masalamo waambile’mba: “Anweba Yehoba, inge mwaji mulondalonda kulenga-mambo kwetu, anweba Nkambo, inge ñanyi ukakonsha kupuluka?” (Masalamo 130:3) Nanchi kechi tusanta kuba’mba Lesa wetu wa bololoke kabiji wa lusa kechi ukeba kutesha muchima pa bilubo byetu nenyi? (Masalamo 103:8-10) Pano twafwainwa kubanga byepi na bakwetu?

      13 Umvwe twayukisha lusa lwa bololoke bwa Lesa byo buji, kechi tukafikenangatu ponkapo kuzhachisha bakwetu mu bintu byabula kwitutala nangwa bya kukaisha kaishatu ne. Mu Jashi janji ja pa Mutumba, Yesu wajimwineko’mba: ‘Kange muzhachishenga bakwenu ne, kuchina’mba, nenuwa mwakazhatwa.’ (Mateo 7:1) Kwesakana na jishimikila ja kwa Luka, Yesu wanungilepo amba: ‘Kechi muchibenga mambo ne, ne anweba kechi mukachibilwao ne.’a (Luka 6:37) Yesu wayukile kuba’mba bantu bambulwakoloka baji na kisela kya kukebatu kuzhachisha bakwabo. Uji yense mu boba bamutelekelenga wajinga na kisela kya kuzhachisha bakwabo wafwainwe kwikileka.

      14. Mambo ka o twafwainwa ‘kuleka kuzhachishanga’ bakwetu?

      14 Mambo ka o twafwainwa ‘kuleka kuzhachishanga’ bakwetu? Kintu kimo ke na mambo a kuba’mba bulume bwetu bwapelelela. Mutumwa Yakoba wituvululako amba: “Umo yenka upana Mizhilo, ye uchiba ne mambo”—Yehoba. Onkao mambo Yakoba washikishe amba: “Pakuba obewa wi ñanyi byo uzhachisha mukwenu?” (Yakoba 4:12; Loma 14:1-4) Kabiji kunungapo, bumuntu bwetu bwa bundengamambo bwakonsha kwitulengela kuzhachisha bakwetu mu jishinda jatama. Ndangulukilo yavula kubikapotu ne misalululo, bukaji, kichima, ne kwilundumika, byakonsha kulengela kumwena bakwetu mu jishinda jabula kufwainwa. Kabiji twapelelela bingi mu bintu bikwabo, onkao mambo kulanguluka pa bino bintu byo twapelelela kwafwainwa kwitulengelanga kubula kufikenatu ponkapo kutana bilubo mu bakwetu. Kechi twakonsha kuyuka biji mu muchima wa muntu ne; kabiji kuba twayuka bintu byonse bibena kupitamo bakwetu ne. Onkao mambo, yetu bañanyi ba kupamo mambo bakwetu ba mu lwitabilo nangwa kulengulula mingilo yabo mu mwingilo wa Lesa? Byo kyawamapo kulonda Yehoba kupichila mu kumona byawama mu balongo ne banyenga yetu kukila kutesha muchima pa bilubo byabo!

      15. Byambo bya mutundu ka byabula kuswishiwa mukachi ka bapopweshi ba Lesa, kabiji mambo ka?

      15 Ibyepi na ba mu kisemi kyetu? Kya bulandatu ke kya kuba’mba, lelo jino mu mazubo mwafwainwa kwikala mutende, pano mubaaluketu ke mwakwitajila bibi. Javula tumvwa banabalume ne ba muka kusongolwa baji na mwenga, nangwa bansemi “bamanyika” ba mu kisemi kyabo na byambo bya mwenga nangwa kwibapuma. Pano bino byambo bya bukaji, kubwazanga, ne mwenga kechi byaswishiwa mu bapopweshi ba Lesa ne. (Efisesa 4:29, 31; 5:33; 6:4) Lujimuno lwa kwa Yesu lwa ‘kuleka kuzhachisha’ ne ‘kuleka kuchibila mambo’ lwingila ne kimye kyo tuji pa nzubo. Vulukai kuba’mba kumwesha bololoke kwavwangamo ne kuba na bakwetu byonka Yehoba byo oba ne atweba. Lesa wetu kechi uba ne atweba mu jishinda jakanama nangwa pachechetu ne. Aye ‘ubila lusa’ aba bamutemwa. (Yakoba 5:11) Byo aikalapo wa kumwenako wawama ye twafwainwa kulonda!

      Bakulumpe Boba “Buchibamambo Bwaoloka”

      16, 17. (a) Yehoba ukeba bakulumpe kuba ka? (b) Ki ka kyafwainwa kubiwa umvwe ndengamambo wabula kumwesha lulapilo lwa kine, kabiji mambo ka?

      16 Atweba bonse tuji na mutembo wa kumwesha bololoke, bino bakulumpe mu kipwilo kya bwina Kilishitu kikatakata bo baji na mutembo mu luno lubaji. Akimonai ndumbulwilo ya bungauzhi ya kuba’mba “babinemanga” nangwa’mba bakulumpe yanembele Isaya: “Umvwai, kukekala mfumu umo ukalama ntanda mu bololoke ne babinemanga bakalama bantu na buchibamambo bwaoloka.” (Isaya 32:1) Ee Yehoba ukeba bakulumpe kwingijila mwayila bololoke. Bakonsha kuba byepi kino?

      17 Bano banabalume bafikapo ku mupashi bayukishatu bulongo amba buchibamambo bwaoloka, nangwa’mba bololoke bukeba’mba kipwilo kikale kya butooto ku mupashi ne mu byubilo. Bimye bimo bakulumpe bamba mambo akatampe. Umvwe ke bobe bino bavuluka kuba’mba bololoke bwa Lesa bukeba kumwesha lusa umvwe kyakonsheka. Bakwasha muntu walenga mambo kulapila. Pano ibyepi nangwa kya kuba baesekesha na ngovu yabo yonse pano bino awo ndengamambo ne kumwesha lulapilo lwa kine ne? Mwayila bololoke, Mambo a Yehoba akambizha’mba: “Fumyai awa mubi mukachi kenu.” Akino kibena kulumbulula kumupanga mu kipwilo. (1 Kolinda 5:11-13; 2 Yoano 9-11) Kiletela bingi bulanda bakulumpe kuba kino, pano bino bavuluka kuba’mba kyo kikebewa kubiwa pa kuba’mba balamawizhe butooto bwa byubilo ne bumupashi bwa kipwilo. Nangwa byonkabyo, baketekela’mba juba jimo uno ndengamambo ukalubuluka muchima kabiji ne kubwela mu kipwilo.—Luka 15:17, 18.

      18. Bakulumpe balabijila ka umvwe babena kufundako bakwabo mafunde a mu Baibolo?

      18 Kwingijila mwayila bololoke kwavwangamo ne kupana mafunde a mu Baibolo umvwe kibena kukebewa. Ee ibyo kuba’mba bakulumpe kechi bakebakebatu bilubo mu bakwabo ne. Kabiji kechi bololaololatu bakwabo pa kimye kijitu kyonse ne. Pano bino wa mu lwitabilo umo wakonsha ‘kutanwa na mambo.’ Kuvuluka kuba’mba bololoke bwa Lesa kechi bwakanama ne, kulengela bakulumpe ‘kubwezha wa byonkabyo na muchima wa bukimote.’ (Ngalatiya 6:1) Onkao mambo, bakulumpe kechi bakamushintaukila uno ndengamambo nangwa kumwambila byambo bya bukaji ne. Lujimuno lwapanwa mu butemwe lutundaika ubena kujimunwako. Nangwatu kimye kyo babena kukajipila muntu pa kilubo kyo auba kabiji ne kutongola bintu bifumamo mu kyokyo kyo auba, bakulumpe bavuluka kuba’mba mukwabo wa mu lwitabilo walenga mambo ke mukooko wa mu jitanga ja Yehoba.b (Luka 15:7) Umvwe lujimuno nangwa kukajipila kwatangijilwa ne kupanwa mu butemwe, kwakonsha kolola yewo walenga mambo.

      19. Bintu ka bakulumpe byo bafuukula kuba, kabiji bino byo bafuukulapo byafwainwa kwimena pa ka?

      19 Bakulumpe javula bafuukula bintu bimo bilamata bakwabo ba mu lwitabilo. Kya kumwenako, pa kimye ne pa kimye bakulumpe basambakana na kumona kana balongo bakwabo mu kipwilo bafikapo kuba’mba betabizhiwe kwikala bakulumpe nangwa bankwasho. Bakulumpe bayuka buneme bwa kwikala bakubula kutala ku bilungi. Baleka mikambizho ya Lesa kwibatangijila pa kutongola bakwabo kwikala bakulumpe nangwa bankwasho, kechi kwimena pa ndangulukilo yabo bene ne. Mu jino jishinda kechi ‘bachibila jimo mambo mu muchima, ne kuba kintu nangwa kimo kya kutala ku kilungi kya muntu ne.’—1 Timoti 5:21.

      20, 21. (a) Bakulumpe besekesha kwikala ka, kabiji mambo ka? (b) Ki ka bakulumpe kyo bafwainwa kuba kukwasha “ba michima yapungila”?

      20 Kabiji bakulumpe bamwesha ne bololoke bwa Lesa mu mashinda akwabo. Panyuma ya kwamba’mba bakulumpe bakoba “buchibamambo bwaoloka,” Isaya watwajijile kwamba’mba: “Bonse bakekala nobe kya kuleyelamo mwela, kabiji nobe kya kufyamamo pa kwiya kinkunkwila, kabiji nobe tukola tuji na mema mu ntanda yauma, kabiji nobe kimfute kya jibwe jikatampe, jiji mu kiselebwa.” (Isaya 32:2) Onkao mambo, bakulumpe bebikishako kwikala nsulo ya lutekenesho kabiji ne kukosesha bapopweshi bakwabo.

      21 Lelo jino, na mambo a makatazho alengela kulefulwa, bavula bakebewa lutundaiko. Anweba bakulumpe, ki ka kyo mwafwainwa kuba kya kukwasha “ba michima yapungila”? (1 Tesalonika 5:14) Batelekeshai bulongo na lusa. (Yakoba 1:19) Bakonsha kutemwa kwisamba “kijikila” kiji mu muchima wabo na muntu ye baketekela. (Byambo bya Mana 12:25) Babulai mu bukishinka kuba’mba bakebewa, banemekwa, kabiji bebatemwa bingi kwi Yehoba ne ku balongo ne banyenga yabo. (1 Petelo 1:22; 5:6, 7) Kabiji kunungapo mwakonsha kwibalombelako ne kulombela pamo nabo. Umvwe ke bomvwe mukulumpe na kwibalombelako milombelo ya panshi ya muchima, kyakonsha kwibatekenesha bingi. (Yakoba 5:14, 15) Bukwasho bwenu bwa butemwe bwa kukwasha ba michima yapungila kechi bakebuvulama kwi Lesa wa bololoke ne.

      22. Mu ñanyi mashinda mo twakonshesha kulonda bololoke bwa Yehoba, kabiji ki ka kifumamo?

      22 Ee kine, tufwenya kwipi ne Yehoba kupichila mu kulonda bololoke bwanji! Umvwe ketulondele mizhilo yanji yaoloka, kusapwilako bakwetu mambo awama apana bumi, kabiji ne kumonanga byawama mu bakwetu mu kifulo kya kuta muchima pa bilubo byabo, ko kuba’mba tubena kumwesha bololoke bwa Lesa. Anweba bakulumpe, umvwe ke mulamawizhe butooto bwa kipwilo, kupana lujimuno lwa mu Binembelo lukomeshañana, kufuukula bintu kwa kubula kutala ku bilungi, kabiji ne kutundaika baji na bulanda, ko kuba’mba mubena kumwesha bololoke bwa Lesa. Byo kisangajikapo muchima wa Yehoba umvwe watala panopantanda ne kumona bantu banji saka bebikishako ‘kuba byaoloka’ pa kwenda nanji!

      [Tubyambo twa mushi]

      a Mu milaka ine itanshi, banembi ba Baibolo pano baingijishe byambo bya kutwajijila kukanya kuba kintu. Byubilo byaambiwa pano byaubiwenga pano bino byafwainwe kupwa.

      b Mu 2 Timoti 4:2, Baibolo waamba kuba’mba Bakulumpe bimye bimo bafwainwa ‘kulengulula nangwa’mba kukajipila, kukalukila, ne kufunda.’ Kyambo kya Kingiliki kwafuma kyambo kya “kufunda” (pa·ra·ka·leʹo) kyakonsha kulumbulula “kutundaika.” Kabiji kyambo kipashako kya Kingiliki, pa·raʹkle·tos, kyakonsha kulumbulula muntu wimenako mukwabo mu mambo. Onkao mambo, nangwatu kimye bakulumpe kyo bakajipila muntu kyakosa, bafwainwa kwikala bankwasho ba kukwasha babena kukebewa bukwasho bwa ku mupashi.

      Mepuzho a Kulangulukapo

      Mpitulukilo ya mu mizhilo 1:16, 17 Yehoba wakebelanga bamitonyi ba mubena Isalela kuba ka, kabiji bakulumpe bakonsha kufunjilako ka ku kino?

      Yelemiya 22:13-17 Yehoba wajimunañanako pa ñanyi byubilo byabula kufwainwa, kabiji ki ka kikebewa pa kulondela bololoke bwanji?

      Mateo 7:2-5 Mambo ka o twafwainwa kubulanga kufikenatu ponkapo kutana bilubo mu bakwetu ba mu lwitabilo?

      Yakoba 2:1-9 Yehoba umona byepi kisela kya kutala ku bilungi, kabiji twakonsha kwingijisha byepi luno lujimuno byo twingila na bakwetu?

      [Kipikichala pa peja 163]

      Tumwesha bololoke bwa Lesa umvwe ketubuleko bakwetu mambo awama kwakubula kutala ku bilungi

      [Kipikichala pa peja 166]

      Bakulumpe bamwesha bololoke bwa Yehoba umvwe ke bakoseshe baji na bulanda

Mabuku a mu Kikaonde (1992-2025)
Shinkai
Shinkulai
  • Kikaonde
  • Tuminaiko Bakwenu
  • Byo Mukeba
  • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
  • Terms of Use
  • Privacy Policy
  • Privacy Settings
  • JW.ORG
  • Shinkulai
Tuminaiko Bakwenu