-
‘Mamā byo Azhika ... Maana a Lesa!’Fwenyai Kwipi ne Yehoba
-
-
Kitango 17
‘Mamā byo Azhika ... Maana a Lesa!’
1, 2. Nkebelo ya Yehoba ya juba ja butanu na bubiji yajinga ya byepi, kabiji maana anji aesekelwe byepi ku ntendekelo ya jino juba?
BAONAIKILE! Bantu bilengwa byapeleleko kulengwa mu juba ja lulengelo ja butanu na jimo bafumine mu bwikalo bwalumbuluka ne kuponena mu bwikalo bwabula kufwainwa. Yehoba watelele “byonsetu byo alengele” kubikapo ne bantu amba, “byawamishatu.” (Ntendekelo 1:31) Pano bino, ku ntendekelo ya juba ja butanu na bubiji, ba Adama ne Evwa basajilepo kulondela Satana mu bunsatuki. Batwelele mu bundengamambo, bumbulwakoloka, kabiji ne lufu.
2 Kyamwekele nobe nkebelo ya Yehoba ya juba ja butanu na bubiji yabwezhiwe panyuma. Aja juba, byonka byajingatu juba ja butanu na jimo jafumineko, jafwainwe kwikala jalepa myaka biumbi byavula. Yehoba wijizhijikile, kabiji mu kuya kwa moba mu aja juba ntanda yonse yafwainwe kwikala paladisa mwayula bantu balumbuluka. (Ntendekelo 1:28; 2:3) Bino panyuma ya bunsatuki bwa malwa, kino kintu kyafwainwe kufikizhiwa byepi? Nga Lesa waubilepo ka? Alwe lwajinga lweseko lwa kukumya lwa kweseka maana a Yehoba—kabiji kampe lo lwajinga lweseko lukatampe bingi kukila lweseko luji lonse.
3, 4. (a) Mambo ka byaubile Yehoba pa kubula kutalapotu pa bunsatuki mu Edena o kyaikela kya kumwenako kilenga moyo kya maana anji? (b) Kwikepesha kwafwainwa kwitulengela kulabijila ñanyi bukine byo tusa kufundanga maana a Yehoba?
3 Yehoba kechi watajilepotu ne. Wibazhachishe ponkapotu aba bansatuki mu Edena, kabiji pa kimye kimotu wamweshesheko pacheche kintu kyawamisha: nkebelo yanji ya kupwisha makatazho o batendekele pa kyonkakya kimye. (Ntendekelo 3:15) Nkebelo ya Yehoba yatendekejile mu Edena shoo ne mu myaka yonse ya bwikalo bwa bantu kukafikatu ne mu kimye kya kulutwe. Ino nkebelo imwekanyika nobe yapela bingi, pano bino, yabaya kya kine kine kya kuba utanga Baibolo wakonsha kumwenamo pakatampe umvwe ke eifunde ne kwiilanguluka langulukapo. Kabiji nkebelo ya Yehoba kine ikafikizhiwa. Ikapwisha bubi bonse, bundengamambo, kabiji ne lufu. Ikabwezha bantu bakishinka ku bulumbuluke. Bino byonse bikobiwa juba ja butanu na bubiji saka jikyangye kupwa, kuba’mba nangwa kikekale byepi nangwa byepi, Yehoba ukekala wafikizha kala nkebelo yanji ku ntanda kabiji ne ku bantu pa kimye kyafwainwa!
4 Maana a uno mutundu etulengela kwikala na moyo mukatampe bingi, ke ibyo nenyi? Mutumwa Paulo amulengejile kunemba’mba: ‘Mamā byo azhika ... maana a Lesa!’ (Loma 11:33) Byo tusa kufundanga mbaji yapusana pusana ya kino kyubilo kya Lesa, kwikepesha kwafwainwa kwitulengela kulabijila buno bukine bwa kuba’mba—nangwa tufundepotu byepi, kechi twakonsha kuyuka maana a Yehoba onse po apela ne. (Yoba 26:14) Patanshi twayai tukilumbulule kino kyubilo kilenga moyo.
Maana a Lesa o Aka?
5, 6. Lukwatankano ka luji pakachi ka kuyuka ne maana, kabiji bintu binga Yehoba byo ayuka?
5 Maana apusana na kuyuka. Makompyuta akonsha kusunga bintu byavula bingi, pano bino muntu kuba watela bino biñambañamba amba biji na maana ne. Nangwa byonkabyo, kuyuka ne maana byakwatankana bingi. (Byambo bya Mana 10:14) Kya kumwenako, umvwe mukeba muntu wa kwimubulako bya kubuka kikola kikatampe, nanchi mwakonsha kuya na kwipuzha muntu wayukakotu pacheche nangwa wabula kuyuka muchi nyi? Ine kwalepeshatu! Onkao mambo kuyukisha bintu bulongo ko kukebewa pa kwikala na maana a kine.
6 Yehoba wayuka bintu byavula bingi. Byo aji “mfumu wa myaka,” aye bunke bwanji ye waikalako myaka ne myaka. (Lumwekesho 15:3) Kabiji myaka yonse ye ya kukankalwa kubala, aye wayuka bintu byonse. Baibolo waamba’mba: “Kafwako kilengwa nangwa kimo kyabula kumweka ku meso anji ne; pakuba bintu byonse biji patokatu, byasololwatu ku meso a yewa ye tukatotololako.” (Bahebelu 4:13; Byambo bya Mana 15:3) Byo aji Mulenga, Yehoba wayukisha bingi bulongo bintu byo alenga, kabiji wamona ne byubilo byonse bya bantu kufumatu ku ntendekelo. Ukebakeba mu muchima wa muntu yense ne kumonatu byonse. (1 Byambo bya Moba 28:9) Byo etulengele na lūsa lwa kwifuukwila bintu, utemwa bingi inge wamona’mba tubena kufuukula kuba bintu byalumbuluka mu bwikalo bwetu. Byo aji ‘umvwa milombelo,’ uteleka ku milombelo ya kukankalwa kubala pa kimye kimotu! (Masalamo 65:2) Kabiji Yehoba kechi ulubamo kintu nangwa pachechetu ne.
7, 8. Yehoba umwesha byepi maana a kupima bintu, milangwe kabiji ne maana?
7 Yehoba kechi wayukatu bintu byonka ne. Umona ne bintu byo byakwatankana ne kukwatakanya kine kintu byo kiji kyalengwa na byobyo bintu. Utalatala kabiji ne kulangulukapo, kupusanya kyawama ne kyatama, kyanema ne kyabula kunema. Kabiji kechi utalatu pangye ponka ne, umona ne mukachi ka muchima mwine. (1 Samwela 16:7) Mu jino jishinda, Yehoba uji na maana a kupima bintu kabiji ne milangwe, byubilo byakila kuyukatu konka. Pano bino maana o akijishamo kunema.
8 Maana alumbulula kwingijisha bintu byo wayuka, milangwe kabiji ne kwingijisha maana a kupima bintu pa kuba’mba ube kintu kyo ubena kukeba kuba. Byambo bine bitanshi bya mu Baibolo kwafuma kyambo kyatuntululwa’mba “maana,” bilumbulula “kintu kingila” nangwa’mba “maana a lumbuluka.” Onkao mambo, maana a Yehoba kechi maana apa kanwatu ne, ke maana engila, kabiji afikizha bintu. Kuyukisha kwanji kwa bintu ne kwingijisha maana anji akatampe a kupima bintu, Yehoba kimye kyonse ufuukula bintu byawama, ne kwibyubila mu jishinda jalumbuluka. Ao o maana a kine! Yehoba umwesha bukine bwa byambo bya kwa Yesu bya kuba’mba: ‘Maana beabingisha ku mingilo yao.’ (Mateo 11:19) Mingilo ya Yehoba mu kulengwa konse ipana kiyukilo kikatampe kya maana anji.
Biyukilo bya Maana a Lesa
9, 10. (a) Yehoba umwesha maana a mutundu ka, kabiji wiamwesha byepi? (b) Nga kajiselo kamwesha byepi maana a Yehoba?
9 Nanchi mwa kikomokapo kala busendwe bwa muntu ulenga bintu byawama bingila bulongo nyi? Ao o maana a kukumya. (Kulupuka 31:1-3) Yehoba mwine ye nsulo kabiji ye wakijishamo kwikala na maana a uno mutundu. Davida waambile pe Yehoba amba: “Amiwa nkemubila sante; mambo nalengelwe wakatazha, wa kukumya: Mingilo yenu yo ya kukumya; kyo kyo ayukisha muchima wami bulongo.” (Masalamo 139:14) Ee kine, inge ke tufunde mubiji wa muntu byo aji, po po twikala na moyo wa kukumya maana a Yehoba.
10 Kya kumwenako: Mwatendekele mu bukajiselo (cell) kamo, ko kuba’mba kajike kufuma ku bainenu ko bakomeshe ku jilume ja bashenu. Ne kimyetu ne, kano kajiselo katendekele kwiabanyapo. Anweba mwalengwa na tumaselo nobe 100 tililyonyi. Tuno tumaselo twakepa bingi. Tumaselo nobe 10,000 twakonsha kutwela ku nsonga ya pengele. Nangwa byonkabyo, kajiselo kamo kamo kalengwa mu jishinda jakobankana bingi. Kajiselo ke kantu kamo kakilamo kukobankana kukila munkinyi uji yense nangwa fwakitole walengwa na bantu. Bashayuka ba byasayansi bamba’mba kajiselo kaji nobe muzhi wa nsakwa—uji na bibelo kwa kutwelela ne kwa kulupukila, lunengezho lwa ñendelo, bya kumvwañenamo, minkinyi ya malaichi, mafwakitole, kwa kutayila bincha, kwa kupangulwila bintu kuba’mba bingilenga jikwabo, kuzhikijilwa ku bilwanyi, kabiji ne kya kuba nobe kafulumende pakachi ka muchima wako. Kabiji kajiselo kakonsha kwilengapo pabiji ako kene mu maawala achechetu!
11, 12. (a) Ki ka kilengela tumaselo tuji mu jishi jibena kukoma kupusana pusana, kabiji kino kyakwatankana byepi na Masalamo 139:16? (b) Mu ñanyi mashinda bongo bwa muntu mo bumweshesha amba ‘twalengwa bakukumya’?
11 Nangwa byonkabyo, tumaselo tonse kechi twaesakana ne. Tumaselo twa jishi byo tutendeka kwabana, twikala na mingilo yapusana pusana. Tumo twikala tumaselo twa mishipashipa; tukwabo twa bikupa, twa misunyi, twa mashi, ne twa meso. Kuno kupusana pusana kwa tumaselo kwanengezhiwa mu “laibulale” ya kajiselo itelwa’mba DNA. Davida watangijilwe na mupashi kwamba kwi Yehoba amba: “Meso enu amwenejile jimo mubiji wami saka akyangye kulengwa, ne byonse bya mubiji wami byanembejilwe jimo mu buku wenu.”—Masalamo 139:16.
12 Bibese bimo bya mubiji byakobankana bingi. Akilangulukai pa bongo bwa muntu. Bamo bebutela’mba kyo kintu kimo kyakilamo kukobankana pa bintu biji mu kulengwa konse. Buji na tumaselo twa mishipashipa nobe 100 bilyonyi—byonka byavula tubangabanga tuji mu mwala wetu wanshansha. Kajiselo kamo kamo ka ano maselo kalenga misampi ya tumaselo tukwabo twavula bingi. Bashayuka ba byasayansi bamba’mba bongo bwa muntu bwakonsha kwikala na byambo byonse biji mu malaibulale a panopantanda kabiji ne kuba’mba butala bwabo mwa kusungila bintu bwabaya kya kine kine. Nangwa kya kuba kino kibese ‘kyalengwa mu kukumya’ bekifunda pa myaka yavula, bashayuka ba byasayansi baswa kuba’mba kechi bakonsha kuyukisha bulongo byo kingila ne.
13, 14. (a) Nga makena ne bilengwa bikwabo bimwesha byepi amba biji na ‘maana akatampe, nangwa’mba a kisemwa,’ kabiji bino bitufunjishapo ka pa Mulenga wabyo? (b) Mambo ka o twakonsha kwambila’mba bilengwa nabiji tangatanga byalengwa mu ‘maana’?
13 Nangwa byonkabyo, bantu ke kya kumwenakotu kimo kya maana a Yehoba a kulenga bintu. Masalamo 104:24 aamba’mba: ‘Anweba Yehoba, mingilo yenu byo yavujisha! Monka mu maana mo mwiilengejile yonse: Panopantanda payula bilengwa byenu.’ Maana a Yehoba amwekana mu bilengwa byonse bituzhokoloka. Kya kumwenako, makena ke bintu biji na ‘maana akatampe, nangwa’mba a kisemwa.’ (Byambo bya Mana 30:24) Ee kine, makena akwatankana bingi. Makena amo alonda, kunengezha mwa kwikala, ne kusenda kajo ku bilongolo bitelwa amba luñungwa uba nobe byo bilelwa byao. Akwabo nao engila nobe banjimi ba kujima “bijimwa” bya kabuwa. Bilengwa byavula byalengwa mu jishinda ja kuba bintu bya kukumya kupichila mu maana a kisemwatu. Lunzhi ufutauka futauka kya kuba madeke a ano moba kuba afikamo ne. Bañonyi bavilauka kuya ku mapunzha apusana pusana batangijilwa na tubangabanga, na ngovu idonsa ya mushiji nangwa na mapu abo o baji nao mu mitwe. Bashayuka ba byasayansi ya kufunda pa bintu byumi bataya kimye kyabaya bingi na kufunda byubilo byabikwa mu bino bilengwa. Byo afwainwa kwikalapo na maana Mwine wibilengele!
14 Bashayuka ba byasayansi bafunjilako byavula bingi ku maana a Yehoba a kulenga bintu. Kuji ne lubaji lwa kukeba kuyuka bilengwa na Lesa byo bingila lutelwa’mba biomimetics lwa kumwena ku bilengwa ndengelo ya bintu. Kya kumwenako, kampepo mwakumyapo kala pa kumona tangatanga byo atabakana. Bino muntu ulenga bya kulengalenga umumona’mba walengwa wa kukumya. Tonge umweka kunekena wakosa bingi kukila kyela, kabiji wakosa kukila ne tonge uji mu kivwalo kikanya nsaase kupita mapusa. Uno tonge wakosa byepi? Akifwanyikizhai tonge wa tangatanga ye babaisha kufika pa kipimo kya mizhinge ya bukonde bwa kukwatamo masabi. Uno tonge inge wafika pa ino nsaishi wakonsha kwimika ndeke iji mwiulu yasenda bantu umvwe ipunkamo! Kine, Yehoba walenga bino bintu byonse mu ‘maana.’
Maana mu Bintu Byabula Panopantanda
15, 16. (a) Tubangabanga tumwesha byepi maana a Yehoba? (b) Nga kifulo kya Yehoba kya kwikala Mukulumpe Wakila wa pa bamalaika bavula kimwesha byepi maana anji?
15 Maana a Yehoba amweka mu mingilo yanji ya mu kulengwa konse. Tubangabanga to twisambilepo kyabaya bingi mu Kitango 5, kechi twasalañenamotu mu lwelele monse ne. Na mambo a maana a Yehoba a ‘mizhilo ya bya mwiulu,’ bya mwiulu byatanchikwa bingi kipale mu myala yanshansha, myala yanshansha nayo yabikwa mu bibunge, bibunge, kabiji bino bibunge nabyo byabikwa pamo mu bibunge bikatampe. (Yoba 38:33) O ene mambo nanchi Yehoba o atelela bintu biji mwiulu amba “jibumba”! (Isaya 40:26, NW) Nangwa byonkabyo, kuji ne jibumba jikwabo, jimwesha bulongo maana a Yehoba.
16 Byonka byo twafunjile mu Kitango 4, Lesa uji na jizhina ja mushingi ja kuba’mba “Yehoba wa mabumba” na mambo a kifulo kyanji kya kwikala Mukulumpe Mwine wa jibumba ja bilengwa bya mupashi byavula. Kino ke kimwesho kya bulume bwa Yehoba. Pano nga maana anji avwangiwamo byepi? Akilangulukai pa kino: Yehoba ne Yesu kechi baleka kwingila ne. (Yoano 5:17) Onkao mambo kyayilamo kwamba’mba, bamalaika ba mwingilo wa Mwine Wakila nabo kimye kyonse bapayankana bingi. Kabiji vulukai kuba’mba bakila bantu, baji na maana ne na bulume bwakila. (Bahebelu 1:7; 2:7) Pano bino, Yehoba walengela bano bonse bamalaika kupayankana, kwingila mingilo na lusekelo—kasa ‘balama byambo byanji’ ne ‘kuba kyaswa muchima wanji’ pa myaka ya kukankalwa kubala. (Masalamo 103:20, 21) Byo afwainwa kubayapo maana a uno Ntangi!
Yehoba ye ‘Yenkatu wa Maana’
17, 18. Mambo ka Baibolo o aambila’mba Yehoba ye ‘yenkatu wa maana,’ kabiji mambo ka ano maana anji kyo afwainwa kwitulengela kwikala na moyo?
17 Na mambo a bino biyukilo, nanchi Baibolo kechi kyo kyo atumbijikisha maana a Yehoba nenyi? Kya kumwenako, waamba kuba’mba Yehoba ye ‘yenkatu wa maana.’ (Loma 16:27) Yehoba bunketu ye uji na maana akila. Ye nsulo ya maana onse a kine. (Byambo bya Mana 2:6) O ene mambo Yesu nangwa kya kuba ye wakila mu maana pa bilengwa byonse bya Yehoba, kechi waketekejile mu maana anji mwine ne, waambile byonka bya mukambizhe Shanji.—Yoano 12:48-50.
18 Akimonai mutumwa Paulo byo aambile pa bukata bwa maana a Yehoba: ‘Mamā byo byazhika bunonshi, ne maana, ne kuyukisha kwa Lesa! ne buchibamambo bwanji byo bwabula kukonsheka kuyukanyika, ne mashinda anji nao byo abula kukonsheka kwialondalonda!’ (Loma 11:33) Pa kutendeka kino kyepelo na kyambo kya kubazhimuka kya kuba’mba “mamā,” Paulo wamwesheshe moyo mukatampe. Kyambo kya Kingiliki kyo aingijishe kya ‘kuzhika’ kipashako na kyambo kya “kalengwa.” Mu jino jishinda, byambo byanji bilengela kufwanyikizha kintu byo kiji. Umvwe ke tulanguluke pa maana a Yehoba, kiji nobe tubena kutala mu kimbo kyaubatu nzeke, kya kukankalwa kuyuka ne ko kyakapelela ne. (Masalamo 92:5) Nanchi kino kechi kitulengela kwikepesha nenyi?
19, 20. (a) Mambo ka mpungu o ayilamo kwimenako maana a Lesa? (b) Yehoba wamwesha byepi bulume bwanji bwa kumona biji mu kimye kya kulutwe?
19 Yehoba ye ‘yenkatu wa maana’ ne mu jishinda jikwabo: Ye yenkatu wakonshatu kuyuka biji kulutwe. Vulukai kuba’mba Yehoba wingijisha mpungu kwimenako maana anji. Mpungu wakonsha kwikala na kinemenezhi kyafika ku makilogalamu 5, pano bino meso anji abaya kukila a muntu wakoma. Meso a mpungu atwa bingi, kulengela uno ñonyi kumona ka kintu kacheche ko asa kukwebula sa aji palepa mwiulu kimye kimo kampe makilomita avula! Yehoba kimye kimo waambilepo pa mpungu amba: “Meso anji ekimona saka kikiji kwalepa.” (Yoba 39:29) Mu jishinda jimotu, Yehoba umona “kwalepa”—kimye kya kulutwe!
20 Baibolo uji na biyukilo byavula bimwesha kuba’mba kino kintu kya kine. Muji bungauzhi bwavula, nangwa’mba mpito yanembejilwe jimo. Bintu bifuma mu makondo, kwimana ne kupona kwa bufumu bwa panopantanda, kabiji ne mashinda amo a kulwilamo bashilikale aambijilwe jimo mu Baibolo, bimye bimo saka kwakishala myaka yavula.—Isaya 44:25–45:4; Danyela 8:2-8, 20-22.
21, 22. (a) Mambo ka o twakonsha kubula kwambila’mba Yehoba wamwena kala jimo bintu byonse byo mukoba mu bwikalo bwenu? Ambai kya kumwenako. (b) Twayuka byepi kuba’mba maana a Yehoba kechi akanama nangwa kubula lusa ne?
21 Nanchi kino kilumbulula amba Lesa wamwena kala jimo bintu byo mukoba mu bwikalo bwenu nyi? Bamo bafunjisha lufunjisho lwa kuba’mba Lesa wayukila jimo bintu bikamwekela muntu, betabizha amba ee. Pano bino, uno mulanguluko ulengulwisha maana a Yehoba, mambo utala mu bukuba’mba, Yehoba kuba watangijila bulume bwanji ne, kabiji ne kuba’mba ukankalwa kutangijila bulume bwanji bwa kumona biji mu kimye kya kulutwe. Kya kumwenako: Umvwe mwajinga na jiwi ja kimenge pa kwimba, nanchi mwakonsha kuba sa mwimbatu kimye kyonse nyi? Ine kuba kyailamo ne kuyilamotu ne! Kyo kimotu, Yehoba uji na bulume bwa kumona biji mu kimye kya kulutwe, pano bino kechi wibwingijisha pa kimye kijitu kyonse ne. Kuba bino kwakonsha kwikala kutwelelela mu lūsa lwetu lwa kwifuukwila bintu, kya bupe kyanema Yehoba kyo akabula kwituvutula.—Mpitulukilo ya mu mizhilo 30:19, 20.
22 Kabiji mulanguluko wa kuba’mba Lesa wayukila jimo bintu bikamwekela muntu, umwesha kuba’mba maana a Yehoba akanama kabiji kechi aji na lusa ne. Akino kechi kya kine ne! Baibolo ufunjisha’mba Yehoba ye wa ‘maana mu muchima.’ (Yoba 9:4) Kino kechi kibena kulumbulula’mba uji na muchima yenkawe ne. Baibolo javula wingijisha kino kyambo kwamba pa bumuntu bwa mukachi, bwavwangamo, milanguluko ne byo twiumvwa, nabiji butemwe. Onkao mambo, maana a Yehoba, byonka biji byubilo bikwabo, atangijilwa na butemwe.—1 Yoano 4:8.
23. Nga bukata bwa maana a Yehoba bwafwainwa kwitulengelanga kuba ka?
23 Maana a Yehoba alumbuluka bingi a kukonsha kuketekela. Na mambo a kuba maana etu apelelela, kyo kine kintu Mambo a Lesa mu butemwe kyo etukambizhizha amba: “Ketekela mwi Yehoba na muchima wobe yense, ne kuta muchima ku milangwe yobe obe mwine ne. Umuvulukenga konse konse ko uya ne aye ukakolwela mashinda obe.” (Byambo bya Mana 3:5, 6) Twayai tuyukilepo ne bikwabo pa maana a Yehoba kuba’mba tukonshe kufwenya kwipi ne uno Lesa wetu wa maana akila.
Mepuzho a Kulangulukapo
Yoba 28:11-28 Maana a Lesa anema byepi, kabiji ñanyi bintu byawama byakonsha kufuma mu kulanguluka langulukapo pa ano maana?
Masalamo 104:1-25 Maana a Yehoba amwekela byepi mu bilengwa, kabiji kino kimulengela anweba kwiumvwa byepi?
Byambo bya Mana 3:19-26 Umvwe ke tulanguluke pa maana a Yehoba ne kwiengijisha, bwikalo bwetu bwa pa juba pa juba bwakonsha kwikala byepi?
Danyela 2:19-28 Mambo ka Yehoba o atelelwa’mba Usolola byafyamika, kabiji twafwainwa kubapo byepi pa maana a bungauzhi atanwa mu Mambo anji?
[Kipikichala pa peja 174]
Ñanyi walengele bino bilengwa bya panopantanda kwikala na ‘maana a kisemwa’?
-
-
Maana mu “Mambo a Lesa”Fwenyai Kwipi ne Yehoba
-
-
Kitango 18
Maana mu “Mambo a Lesa”
1, 2. Ñanyi “nkalata” Yehoba yo etunembela, kabiji mambo ka?
NANCHI muvuluka kimye kyo mwatambwile nkalata kufuma ku mutemwe wenu wikala kwalepa nyi? Bintu bichechetu byo bitusangajika bingi nobe nkalata yanembwa na muchima yense kufuma ku muntu ye twatemwisha. Tusekela bingi pa kumvwa byo abena kwikala, bintu byo abena kupitamo kabiji ne byo abena kulanguluka kuba. Kumvwañana kwa uno mutundu kufwenya batemwe betu pepi nangwa kya kuba bekala kwalepa ne atweba.
2 Ki ka kyakonsha kwituletela lusekelo kukila kutambwila mawi anembwa kufuma kwi Lesa ye twatemwa? Kiji nobe Yehoba witunembela “nkalata”—Mambo anji, Baibolo. Muno ino nkalata witubula byo aji, byo auba, byo akeba kuba, ne bikwabotu. Yehoba witupa Mambo anji na mambo a kuba ukeba atweba kufwenya kwipi ne aye. Lesa wetu wa maana akila wasajilepo jishinda jawama ja kwisambilamo ne atweba. Muji maana azhika bingi mu nembelo mwanembelwa Baibolo kabiji ne bijimo.
Mambo ka o Aikela Mambo Anembwa?
3. Mu ñanyi jishinda Yehoba mo apaine Mizhilo kwi Mosesa?
3 Bamo bakonsha kuzhinauka’mba, ‘Mambo ka Yehoba o abujile kwingijisha jishinda ja kukumya nabiji jiwi saka jifuma mwiulu pa kwisamba na bantu?’ Pa bimye bimo Yehoba waambanga kufuma mwiulu kupichila mu bamalaika bamwimenangako. Kya kumwenako, waubile kino kimye kyo apainenga Mizhilo ku bena Isalela. (Ngalatiya 3:19) Jiwi jafuminenga mwiulu jalengeshenga bingi moyo, kya kuba bena Isalela baakaminwe baambile kuba’mba Yehoba kange ambe nabo mu jino jishinda ne, bino ebambile kupichila mwi Mosesa. (Kulupuka 20:18-20) Kepo Mizhilo yajinga na malamuna 600, yapainwe kwi Mosesa pa kanwatu kyambo pa kyambo.
4. Lumbululai ene mambo kwambatu byambo pa kanwa o kwafwainwe kubula kwikala jishinda jaketekelwa kupainamo mizhilo ya Lesa.
4 Pano ki ka kyakonsheshe kumweka inge ino Mizhilo kechi yanembelwe ne? Nanchi Mosesa wakonsheshe kuvuluka kyambo pa kyambo kya yoya mizhilo kabiji ne kwiyambatu bulongo ku mukoka yense kwakubula kulubankanya nyi? Nga ku bisemi byalondejilengapo inge kyaikelenga byepi? Nanchi inge bakonsheshe kuketekelatu mu byambo bya kwambatu pa kanwa nyi? Jino kechi jakonsheshe kwikala jishinda jaketekelwa bulongo kupainamo mizhilo ya Lesa ne. Akifwanyikizhai kyakonsha kumwekana inge kya kuba mubena kushimikizha jishimikila ku bantu baimana mu munongo kupichila mu kubula muntu mutanshi kabiji naye wabulako mukwabo kukafikatu ne ku wapelako. Awa wapelako byo asa kumvwa, bisa kupusana bingi na byambo bine byaji kwambiwa patanshi. Byambo bya Mizhilo ya Lesa abyo kechi byajingapo mu kino kizumba ne.
5, 6. Yehoba wakambizhe Mosesa kuba byepi na byambo Byanji, kabiji mambo ka o twashukilwa kwikala na Mambo a Yehoba anembwa?
5 Yehoba na maana, wasajile kuba’mba byambo byanji binembwe. Wakambizhe Mosesa amba: “Bino byambo wibinembe; monka mwayila bino byambo mo monka mo nalayañana nobe obewa ne na bena Isalela pamo.” (Kulupuka 34:27) Kimye kya kunembelamo Baibolo kyatatwile mu 1513 B.C.E. Kukila pa myaka 1,610 yalondejilepo, Yehoba ‘waambile pavula ne mu misango yavula’ ku banembi 40 banembele Baibolo. (Bahebelu 1:1) Saka akyangye kupwa kunembwa, banembeshi bateshesheko bingi muchima kunemba makope aluñama kuba’mba Binembelo bikale byonka byo byajinga patanshi.—Ezela 7:6; Masalamo 45:1.
6 Yehoba kine witubila bingi bibusa kupichila mu kwambañana ne atweba mu byanembwa. Abya mwakitambwilapo kala nkalata yo mwatemwishe kampe na mambo a kuba imukoseshe bingi kya kuba mwiisunga ne kwiisunga’mba mwiitangenga javula nyi? Byo byo kiji ne ku “nkalata” Yehoba yo etutumina. Na mambo a kuba Yehoba wanembeshe byambo byanji kya kunembesha, twibitanga kimye kyonse kabiji ne kulanguluka langulukapo pa byo byaamba. (Masalamo 1:2) Tutambwila ‘bukwasho nangwa’mba lutekenesho mu binembelo’ pa kimye kyonse kyo twilukeba.—Loma 15:4.
Mambo ka o Aingijishe Bantu?
7. Nga maana a Yehoba amwekela byepi mu byo aingijishe bantu?
7 Mu maana anji, Yehoba waingijishe bantu kunemba Mambo anji. Akilangulukai pa kino: Umvwe Yehoba waingijishe bamalaika kunemba Baibolo, nanchi inge umvwanyika byonka byo tumumvwa nyi? Ibyo ee bamalaika bakonsheshe kumulondolola Yehoba kwesakana na ndangulukilo yabo yakila, kulondolola byo bepana kwi aye, kabiji ne kwamba pa bakalume ba kishinka ba Lesa. Pano bino, nanchi inge twakonsheshe kuyuka ndangulukilo ya bilengwa bya mupashi byalumbuluka byayukisha bintu ne kwikala na bulume bwakila bwetu nyi?—Bahebelu 2:6, 7.
8. Mu ñanyi jishinda banembi ba Baibolo mo baswishiwe kwingijisha kalango kabo? (Monai ne tubyambo twa munshi.)
8 Kupichila mu kwingijisha bantu, Yehoba witupele kintu kyo tukeba—byanembwa “byanembeshiwa kwi Lesa” bino sa byumvwanyikila mu milanguluko ya bantu. (2 Timoti 3:16) Pano waubile byepi kino? Pa bimye byavula, kyamweka wibaswishishenga banembi kwingijisha kalango kabo kusala ‘byambo byatobala, ne kunemba bulongo byambo bya kine.’ (Musapwishi 12:10, 11) Kino kyalumbululwa na nembelo yapusana pusana mo anembelwa Baibolo; byanembwa bimwesha nkomeno ne bumuntu bwa nembi uji yense.a Nangwa kiji bino, bano banabalume “baambile byafumine kwi Lesa, monka mo bebatwajiletwajile ku Mupashi Wazhila.” (2 Petelo 1:21) Ne kyafumamo kine, ke “mambo a Lesa.”—1 Tesalonika 2:13.
9, 10. Mambo ka kwingijisha bantu kunemba Baibolo o kwamulengela kwikala wawama?
9 Kwingijisha bantu kwikala banembi kwalengela Baibolo kwikala wawama bingi. Bamunembele bajingatu bantu beumvwanga byonka byo twiumvwa ne atweba. Byo bajinga bambulwakoloka, bapitanga mu meseko ne makatazho nabiji o tubena kupitamo ne atweba. Bimye bimo, mupashi wa Yehoba wibatangijilanga kunemba byo beumvwinenga ne makatazho abo bene. (2 Kolinda 12:7-10) Onkao mambo, banembelenga byambo bibena kwamba pe abo bene, byakonsheshe kubula kunemba malaika uji yense.
10 Akilangulukai pa kya kumwenako kya Davida Mfumu wa bena Isalela. Panyuma ya kulenga mambo akatampe, Davida wanembele salamo mo aambile byajinga ku muchima wanji, ne kulomba lulekelo lwa mambo kwi Lesa. Wanembele’mba: ‘Bantokeshe ku mambo ami. Mambo nayuka mizhilulwila yami; ne mambo ami aji ku meso ami bimye byonse. Talai, nasemenwe mu bubi; ne mu bubi mo mo bañimichijile bamama. Kechi mumpange mu kyenyi kyenu ne: ne kuñangata Mupashi wenu wazhila ne. Bitapisho bya Lesa ye mupashi walajika: muchima walajika ne walapila, anweba Lesa, kechi mukamusula ne.’ (Masalamo 51:2, 3, 5, 11, 17) Nanchi kechi mwakonsha kumvwa kukatazhiwa mu milanguluko ko ajingamo uno nembi nenyi? Ñanyi muntu wabula mbulwakoloka wakonsha kwamba bibye kufuma panshi ya muchima wanji?
Mambo ka o Aikela Buku Waamba pa Bantu?
11. Ñanyi bya kumwenako bya kine byabikwa mu Baibolo bya ‘kufundwa kwetu’?
11 Kuji ne kintu kikwabo kilengela Baibolo kwikala wawama bingi. Ku lubaji lukatampe, ke buku waamba pa bantu—bantu bakine—baingijilanga Lesa ne babulanga kumwingijila. Tutanga pa bintu byabo byo bapichilemo, makatazho ne lusekelo. Tumona byafuminengamo mu bintu byo baubanga mu bwikalo bwabo. Mashimikila a uno mutundu abikilwemo ‘kufundwa kwetu.’ (Loma 15:4) Kupichila mu bino bya kumwenako bya kine, Yehoba witufunjishisha mu mashinda etufika pa michima yetu. Akilangulukai pa bino bya kumwenako bimo.
12. Nga mashimikila a mu Baibolo aamba pa bantu babula bukishinka etukwasha mu ñanyi jishinda?
12 Baibolo wamba pa bantu babujile bukishinka, ne babi, kabiji ne bibamwekejile. Mu ano mashimikila, misango yabo yamwekela mu byubilo byabo byabula kufwainwa, kwibilengela kwikala byapela kwi atweba kwibyumvwisha. Kya kumwenako, mukambizho wa kukanya kubula bukishinka wakonsha kumvwanyikisha bulongo umvwe twatanga pe Yudasa wabujile bukishinka byo asolwele Yesu. (Mateo 26:14-16, 46-50; 27:3-10) Mashimikila na biji jino etufika bingi bulongo pa muchima, kwitukwasha kuyuka ne kukana byubilo byabula kufwainwa.
13. Mu ñanyi jishinda Baibolo mo etukwashisha kukwatakanya byubilo byawama?
13 Kabiji Baibolo walondolola bakalume bakishinka bavula ba Lesa. Tutanga pa kwipana kwabo kwa na muchima yense ne bukishinka bwabo. Tumona bya kumwenako bya kine bya byubilo byawama byo twafwainwa kukomesha pa kuba’mba tufwenye kwipi ne Lesa. Kya kumwenako, lwitabilo. Baibolo walumbulula lwitabilo byo luji kabiji ne kwitubula kyo lwanemena umvwe tukeba kutokesha Lesa pa muchima. (Bahebelu 11:1, 6) Bino mu Baibolo muji ne bya kumwenako bya bantu bamwesheshe lwitabilo. Akilangulukai pa lwitabilo lo amwesheshe Abalahama kimye kyo akebele kupana Izaka. (Ntendekelo, kitango 22; Bahebelu 11:17-19) Kupichila mu mashimikila a uno mutundu, kyambo kya kuba’mba “lwitabilo” popo kyumvwanyika kabiji kipela bingi kwikikwatakanya. Byo kyawamapo kuba’mba Yehoba kechi witutundaikatu kukomesha byubilo byawama byonka ne, bino witupa ne bya kumwenako bya kine bya bantu bajinga nabyo!
14, 15. Baibolo witubulapo’mba ka pa mwanamukazhi umo waishile ku nzubo ya Lesa, kabiji mu jino jishimikila tufundamo ka pe Yehoba?
14 Mashimikila a bwikalo bwa kine atanwa mu Baibolo etufunjishapo kintu kimo pe Yehoba byo aji. Akilangulukai byo tutanga pa mwanamukazhi ye amwene Yesu ku nzubo ya Lesa. Byo aikajile kwipi na kilambwilo, Yesu watajilenga bantu byo batayilengamo mibingu yabo. Banonshi bavula baishilenga sa batayamo “ya mu bunonshi bwabo.” Pano bino Yesu watesheshe muchima ku mwanamukazhi wafwilwa mulanda. Bupe bwanji bwajingatu “tundalama tucheche tubiji, ke kangwee kamo.”b Tuno tundalama to tonkatu to ashajile nato. Yesu, walangulukanga byonka bilanguluka Yehoba, waambile’mba: “Uno mwanamukazhi wafwilwa mulanda watayamo yavula kukila bonse babenakutayamo mu kilambwilo.” Kwesakana na bino byambo, watayilemo yavula kukila yatayilemo bonse pamo.—Mako 12:41-44; Luka 21:1-4; Yoano 8:28.
15 Nanchi kino kechi kya kukumya kuba’mba pa bantu bonse baishile ku nzubo ya Lesa pa joja juba, uno mwanamukazhi wafwilwa ye wasajilwepo ne kutongolwa mu Baibolo nenyi? Kupichila mu kino kya kumwenako, Yehoba witufunjisha’mba ke Lesa usanta. Umvwa bingi bulongo kutambwila bupe bwetu bwapanwa na muchima yense, kechi na mambo a bupe bwapana bakwetu ne. Kafwako jishinda jikwabo jawama Yehoba jo afwainwe kwitufunjishishamo buno bukine busangajika ne!
Bintu Byabulamo mu Baibolo
16, 17. Nga maana a Yehoba amwekela byepi ne mu bintu byo abula kubika mu Mambo anji?
16 Umvwe mwanembela mutemwe wenu nkalata, kujitu bintu bicheche byo mwakonsha kunembamo. Onkao mambo, musalatu byo mwafwainwa kunemba. Ne Yehoba naye wasajilepo kutongolapo bantu bamo ne bintu bimo mu Mambo anji. Pano bino mu ano mashimikila, Baibolo kechi watongaulatu byonse ne. (Yoano 21:25) Kya kumwenako, umvwe Baibolo waamba pa lukabisho lwa Lesa, mabulañano o aambapo kechi akonsha kukumbula mepuzho etu onse ne. Maana a Yehoba amwekela ne mu bintu byo asalapo kubula kubikamo mu Mambo anji. Mambo ka?
17 Nembelo mwanembelwa Baibolo yeseka biji mu muchima wetu. Bahebelu 4:12 baamba’mba: “Mambo mambo [nangwa’mba mawi] a Lesa o omi, ne kwingila engila, kabiji atwisha kukila mapoko onse atwa kubiji, ne kusaba asaba kufika ne ku kwabanya kwa muchima ne mupashi ... kabiji alondalonda ne kupima milanguluko ya michima ne mo yayila.” Mawi a mu Baibolo atwela mukachi ne kusolola milanguluko yetu byo iji. Aba bamutanga na muchima wa milengulwila javula kibafita ku muchima pa mashimikila abula mabulañano avula a kwibabula biji mu michima yabo. Bantu ba uno mutundu bakonsha ne kutendeka kuzhinauka Yehoba amba kana kine wa butemwe, wa maana, ne bololoke nyi, nangwa ne.
18, 19. (a) Mambo ka o kyafwainwa kubula kwitufichila ku muchima umvwe twatanga jishimikila jimo ja mu Baibolo jakonsha kuleta mepuzho o twakonsha kubula kutana mikumbu ponkapotu? (b) Ki ka kibena kukebewa pa kuba’mba tumvwishe Mambo a Lesa, kabiji kino kimwesha byepi maana a Yehoba akatampe?
18 Kupusanako na kino, umvwe ke tufunde bulongo Baibolo na muchima wa kishinka, tutendeka kufunda pe Yehoba mu kibena kwambiwapo monka Baibolo yense mo amwambilapo. Onkao mambo, kechi kitufita ku muchima umvwe twatana jishimikila jitulengela kwikala na mepuzho o twakonsha kukankalwa kutana mikumbu ponkapotu ne. Kya kumwenako: Twakonsha kwikala na tubipimvwa tuchetuche to tubena kukeba kusokankanya pamo kuba’mba tulengepo kintu kimo. Kampe pa kutendeka kuba twatana koko ka kipimvwa kabena kukebewa nangwa kuba twamona ka kipimvwa kamo byo kakonsha kusokankana na kakwabo ne. Nangwa byonkabyo, twakonsha kuba twasokankanya kala tubipimvwa twavula ne kumona akyo kine kintu byo kisa kwikala. Ne Baibolo naye umvwe ke tumufunde, pachepache tuyuka Yehoba Lesa byo aji, kabiji ne kutendeka kumona byonse. Nangwa kya kuba kechi twakonsha kufikatu kumvwisha ponkapo jishimikila jimo byo jiji nangwa kumona byo jakwatankana na bumuntu bwa Lesa ne, kufunda ko twafunda Baibolo kwitufunjisha kala byavula pe Yehoba bya kwitukwasha kumona’mba ye Lesa wa bololoke kabiji wa butemwe bubula kwaluka.
19 Onkao mambo, pa kuba’mba tukwatakanye Mambo a Lesa, twafwainwa kwiatanga kabiji ne kwiafunda na muchima wa kishinka ne kubula milengulwila. Nanchi kino kechi kishiino kya maana a Yehoba akatampe nenyi? Bantu bafunda kufika palepa banemba mabuku akonsha kumvwanyikatu ku bantu ‘ba maana ne ba milangwe.’ Bino kunemba buku wakonsha kumvwanyikatu ku boba baji na muchima wawama, kikebewa maana a Lesa.—Mateo 11:25.
Buku wa ‘Maana a Kishinka’
20. Mambo ka Yehoba bunketu o afwainwa kwitubujila jishinda jo twafwainwa kwikelamo, kabiji Baibolo uji na ki ka kyakonsha kwitukwasha?
20 Mu Mambo anji, Yehoba witubula jishinda jawama kwikelamo. Byo aji Mulenga wetu, wayuka byo tukeba kukila byo twibiyuka atwe bene. Bintu byanema bikeba bantu nabiji kukeba butemwe, kwikala wa lusekelo, kabiji ne kwikala na balunda bawama, kechi byapimpulwa ne. Baibolo uji na ‘maana a kishinka’ akonsha kwitukwasha kwikala bwikalo bwalumbuluka. (Byambo bya Mana 2:7) Kipungu kyonse kya uno buku wa kufundamo kiji na kitango kibena kwitumwesha byo twakonsha kwingijisha mafunde awama a mu Baibolo. Pano akitwayai twisambeko pa kya kumwenako kimo.
21-23. Ñanyi mafunde awama akonsha kwitukwasha kubula kusunga bukaji ne mafika?
21 Nanchi kechi mwakimonapo kala kuba’mba aba bantu basungila bakwabo mfika javula bayanjilamotu abo bene nenyi? Mfika ke kisendwa kyakatazha bingi kusenda mu bwikalo. Umvwe twiisunga, ilubakanya milanguluko yetu, kwitonawina mutende, ne kwitupwishisha lusekelo lwetu. Mafunjisho a byasayansi amba’mba kusunga bukaji kwakonsha kubayisha kizumba kya kwikala na kikola kya muchima kabiji ne bikolatu bikwabo bibula kubukwa. Ano mafunjisho a byasayansi saka a kyangye kwikalako, Baibolo mu maana waambile’mba: “Leka kuzhingila, utaye bukaji.” (Masalamo 37:8) Pano twakonsha kuba byepi kino?
22 Mambo a Lesa apana jino jifunde: ‘Maana [milangwe, NW] o amulengela muntu kubanda kuzhingila, kabiji buneme bwanji bumwekela mu kwibalekelako bantu mambo o bamulenga.’ (Byambo bya Mana 19:11) Milangwe ke bulume bwa kumona kintu byo kiji. Milangwe ko kwikala na maana a kupima bintu, mambo kwitukwasha kumona kyalengela mukwetu kwamba nangwa kubila bintu mu jo jo jishinda. Kukebesha kuyuka ene mambo o aubila kyokyo kintu, byo abena kwiumvwa, kabiji ne kine kintu kyalengela, kwakonsha kwitukwasha kubula kwikala nanji na mfika.
23 Kabiji Baibolo uji na jifunde jikwabo: “Kasa mwitekenya anwe bene na bene ne kwilekela mambo.” (Kolose 3:13) Byambo bya kuba’mba “kasa mwitekenya anwe bene na bene” bimwesha kulangulukilako bakwetu ne kusulakotu ku byubilo byabo byakonsha kwituzhingijisha. Kukokamuchima kwa uno mutundu kwakonsha kwitukwasha kubula kusunga mafika. “Kwilekela mambo” kulumbulula kubula kwikala na bukaji. Lesa wetu wa maana wayuka kuba’mba twafwainwa kulekelangako bakwetu mambo umvwe paji bishinka byaumvwanyika bya kubila byobyo. Kino kechi kiwaminatu bakwetu bonka ne, kitulengela ne atweba kwikala na muchima ne milanguluko yakasuluka. (Luka 17:3, 4) Mu Mambo a Lesa byo mujipo maana!
24. Ki ka kifumamo umvwe ke twikale bwikalo bwa mwayila maana a Lesa?
24 Na mambo a kutangijilwa na butemwe bwanji bwayayaya, Yehoba wakebele kwambañana ne atweba. Wasajilepo jishinda jawama ja kunemba “nkalata” yanembelwe na bantu batangijilwenga na mupashi wazhila. Kyafumamo, maana anji mwine Yehoba aji mu Mambo anji. Ano maana o a “kine kine.” (Masalamo 93:5) Byo twikala bwikalo bwa mwayila ano maana kabiji ne byo twiabulako bakwetu, tufwenyesha kwipi ne Lesa wetu wa maana akila. Mu kitango kyalondelapo, tukesamba pa kya kumwenako kikwabo kikatampe kya maana a Yehoba akatampe: bulume bwanji bwa kwambila jimo bikamweka kulutwe ne kufikizha nkebelo yanji.
[Tubyambo twa mushi]
a Kya kumwenako, Davida wajinga kafunga, waingijisha bya kumwenako kufuma ku bwikalo bwa bukafunga. (Salamo 23) Mateo wajinga musonkeshi, waamba pa bibelengelo byavula ne mali. (Mateo 17:27; 26:15; 27:3) Luka wajinga dokotala, waingijisha byambo bimwesha’mba wajinga dokotala.—Luka 4:38; 14:2; 16:20.
b Tuno tonse tundalama twajinga ma lepton. Tuno twajinga tundalama tucheche twa muwayawaya twaingijishanga Bayudea pa kyokya kimye. Tuma lepta tubiji twajingatu tundalama tucheche kya kine kine pa ndalama yaingijilanga muntu pa juba jimo. Tuno tundalama tubiji kechi twafikijilemo kya kukonsha kupota kabwalula kamo, kajinga kañonyi kakepeshe bingi mutengo kajinga manyi a bayanji ne.
Mepuzho a Kulangulukapo
Byambo bya Mana 2:1-6 Kwibikako kwa mutundu ka kukebewa pa kuba’mba twikale na maana aji mu Mambo a Lesa?
Byambo bya Mana 2:10-22 Mu mashinda ka o tukamwenamo umvwe ke twikele mwayila mafunde awama a mu Baibolo?
Loma 7:15-25 Nga kino kibaba kimwesha byepi maana pa kwingijisha bantu kunemba Mambo a Lesa?
1 Kolinda 10:6-12 Twakonsha kufunjilako ka ku kya kumwenako kya lujimuno kiji mu Baibolo ku bena Isalela?
[Kipikichala pa jipa 180]
“Binembelo byonse byanembeshiwa kwi Lesa”
-
-
‘Maana a Lesa a mu Kyafyamika Kyazhila’Fwenyai Kwipi ne Yehoba
-
-
Kitango 19
‘Maana a Lesa a mu Kyafyamika Kyazhila’
1, 2. Ñanyi ‘kyafyamika kyazhila’ kyo twafwainwa kukeba kuyuka kabiji mambo ka?
BYAFYAMIKA! Na mambo a kuba bileta bingi mujojo ne lusekelo, bantu kibakatazha bingi kwibisunga mu bufyamfya. Pano bino, Baibolo waamba’mba: “Lesa pa kufya bintu lo lukumo lwanji.” (Byambo bya Mana 25:2) Ee, byo aji Kalama Mfumu kabiji Mulenga, Yehoba uji na lūsa lwa kubula kusolola bintu bimo ku bantu kanatu kimye kyanji kya kwibisolwelamo kyafika.
2 Nangwa byonkabyo, kuji kintu kimo kyawama bingi kabiji kileta lusekelo Yehoba kyo asolola mu Mambo anji. Kitelwa’mba ‘kyafyamika kyazhila kya ku muchima wa [Lesa].’ (Efisesa 1:9) Kufunda pa kino kintu kwakonsha kwimubila byavula kukila pa kukeba kwikiyukatu. Kuyuka kino kyafyamika kwakonsha kwimulengela kumona lupulukilo kabiji ne kwimulengela kuyuka maana akatampe a Yehoba.
Kyasolwelwenga Pachepache
3, 4. Nga bungauzhi bwanembwa mu Ntendekelo 3:15 bupana byepi luketekelo, kabiji ñanyi ‘kyafyamika kyazhila’ kyavwangilwemo?
3 Ba Adama ne Evwa byo balengele mambo, kyamwekele nobe nkebelo ya Yehoba ya kwikala na paladisa panopantanda mwa kwikala bantu balumbuluka, amba yapwilamotu. Pano bino, Lesa bukiji bukijitu waambile bya kuba na luno lukatazho. Waambile’mba: “Nkalenga obewa [muloolo] ne mwanamukazhi ke muji ba mulwanyi na mulwanyi, kabiji wa mu kisemi kyobe [lukunwa obe, NW] ne wa mu kisemi kyanji [lukunwa wanji] pamo ke ba mulwanyi na mulwanyi. Kabiji aye ukafumpa mutwe wobe, ne obewa ukafumpa kashiko kanji.”—Ntendekelo 3:15.
4 Bino byajinga byambo bizhokolosha bingi mutwe. Uno mwanamukazhi wajinga ñanyi? Nga muloolo wajinga ñanyi? Nga “lukunwa” ukafumpa muloolo ku mutwe wajinga ye ñanyi? Ba Adama ne Evwa bakonsheshetu kusomba kya kusomba. Nangwa byonkabyo, byambo bya Lesa byapaine luketekelo ku mwana wakishinka uji yense wa aba bamulume ne mukazhi babujile bukishinka. Bololoke bukekajikwa. Nkebelo ya Yehoba ikafikizhiwa. Pano mu ñanyi jishinda? Kino kintu kine kyajinga kyafyamika. Baibolo wikitela’mba ‘Maana a Lesa a mu byafyamika byazhila, o maana afyamikile kala.’—1 Kolinda 2:7.
5. Lumbululai ene mambo Yehoba o asolwejilenga pachepache kyafyamika kyanji.
5 Byo aji “usolola byafyamika,” Yehoba mu kuya kwa moba wasolwele bishinka bya pa mambo a kufikizhiwa kwa kino kyafyamika. (Danyela 2:28) Pano bino, waubilenga kino pachepache. Kya kumwenako, twakonsha kulanguluka pa nsemi wa mulume wa butemwe byo a kumbula mwananji kalombwana umvwe wamushikisha amba: “Tata, nga amiwa nasemekelwe byepi?” Nsemi wa maana wambakotu bintu bicheche byoakonsha kukwatakanya mwananji. Uno kalombwana byo aya na kukomenako, shanji popo amubujilapo ne bikwabo byavula. Ne Yehoba naye umona kimye bantu banji po afwainwa kwibasolwela kyaswa muchima wanji ne nkebelo yanji.—Byambo bya Mana 4:18; Danyela 12:4.
6. (a) Lulayañano lwingila ñanyi nkebelo? (b) Mambo ka o kyaikela kya kukumya kuba’mba Yehoba walayañene lulayañano na bantu?
6 Pano Yehoba wasolwelenga byepi bino bintu? Waingijishe lulayañano lwa londankenenga kusolwelamo byavula. Kampe mwakilayañanapo kala lulayañano, nabiji lwa kupota nzubo, kukongola nangwa kukongwesha mali. Luno lulayañano lwajinga luvwañano lwa kuba’mba bintu byonse byo mwaumvwañana byafwainwa kufikizhiwa. Pano nga mambo ka Yehoba o alayañenejile lulayañano na bantu? Kwambatu kine, byambo byanji bimwesha kuba’mba milaye yanji ikafikizhiwa. Kino ke kya kine, mambo pa bimye byavula, Lesa wamweshanga’mba byambo byanji bya kine kupichila mu kulayañana lulayañano. Lumvwañano lwa uno mutundu lwitupa atweba bambulwakoloka bishinka byavujilako bya kuketekela milaye ya Yehoba.—Bahebelu 6:16-18.
Lulayañano na Abalahama
7, 8. (a) Ñanyi lulayañano Yehoba lo alayañene na Abalahama, kabiji lwalumbulwile kyafyamika kyazhila kwikala ka? (b) Nga Yehoba watanchikilenga byepi pachepache ndonda mukeshila Lukunwa walayiwe?
7 Pa kupitapo myaka yakila pa biumbi bibiji panyuma ya kupangiwa kwa bantu mu Paladisa, Yehoba wabujile Abalahama kalume wanji wakishinka amba: ‘Kine amiwa nkavuzha ba mu kisemi kyobe [lukunwa obe, NW] pamo nobe tubangabanga twa mwiulu ... kabiji monka mu ba mu kisemi kyobe [lukunwa obe] mo mo bakashukilwa ba mu mikoka yonse ya pano pa ntanda, mambo obewa wakokela jiwi jami.” (Ntendekelo 22:17, 18) Uno kechi wajinga mulaye wa byonkabyotu ne; Yehoba wamulondolwejile mu bululayañano kabiji ne kumumwesha’mba wa kine kupichila mu kuchipa luchipo lubula kwaluka. (Ntendekelo 17:1, 2; Bahebelu 6:13-15) Byo kyaikalapo kya kukumya kuba’mba Nkambo Mfumu walayile kwibobila bantu bibusa!
8 Lulayañano lwa Abalahama lwasolwele kuba’mba Lukunwa walayiwe ukeya mu bumuntu, mambo ukekala wa mu kisemi kya kwa Abalahama. Pano nanchi uno muntu wajinga ñanyi? Mu kuya kwa moba, Yehoba wasolwele kuba’mba mwana wa kwa Abalahama, aye Izaka ukekala mushakulu wa uno Lukunwa. Pa baana ba kwa Izaka babiji, Yakoba ye wasajilwepo. (Ntendekelo 21:12; 28:13, 14) Palutwe kacheche, Yakoba waambile bino byambo bya bungauzhi ku mwana umo wa mu baana banji 12 amba: “Ndondo ya bufumu kechi ikafumamo mu Yuda ne, nangwa kamama ka bundamakyalo kechi kakafume ku maulu anji ne, kana Shilo [“Aye Mwine Mwinabo”] waiya; kabiji aye, mikoka ya bantu ikamukokelanga.” (Ntendekelo 49:10) Pano popo kyayukanyikilwe amba uno Lukunwa ukekala mfumu, ukafuma mwi Yuda!
Lulayañano na Bena Isalela
9, 10. (a) Lulayañano ka Yehoba lo alayañene na mukoka wa bena Isalela, kabiji luno lulayañano lwanengezhe ñanyi luzhikijilo? (b) Nga Mizhilo yamwesheshe byepi’mba bantu bakebewa bukuzhi?
9 Mu 1513 B.C.E., Yehoba wanengezhezhe lunengezho lwa kusolwelamo byavula pa kino kyafyamika kyazhila. Walayañene lulayañano na mukoka wa bena Isalela ba mu kisemi kya kwa Abalahama. Nangwa kya kuba kechi lukingila ne, lulayañano lwa Mizhilo ya Mosesa lwanemene bingi ku lubaji lwa nkebelo ya Yehoba ya kufikizhamo Lukunwa walayiwe. Mu ñanyi jishinda? Akilangulukai pa mashinda asatu. Patanshi, Mizhilo yajinga nobe lubumbulu. (Efisesa 2:14) Malamuna ayo aoloka ajinga nobe mupaka pakachi ka Bayudea ne Bagentila. Mu jino jishinda, Mizhilo yakwashishe kusunga ndonda mwaishijile Lukunwa walayiwe. Na mambo a luno luzhikijilo, uno mukoka wajinga konka kufikilatu ne kimye kya Lesa byo kyafikile kya kusemwa kwa Mesiasa mu mukoka wa bena Yuda.
10 Kya bubiji, Mizhilo yamwesheshetu patoka kuba’mba bantu bakebewa bukuzhi. Byo yajinga Mizhilo yalumbuluka, yamwesheshe patoka bantu bandengamambo byo bakankelwenga kwiilondela. Mu jino jishinda, ‘mizhilo yabikilwepo kuba’mba imweshenga mizhilulwila, poso byo akeya awa lukunwa ye balayile mulaye.’ (Ngalatiya 3:19) Kupichila mu bitapisho bya banyama, Mizhilo yapaine lunengezho lwa kufuchila mambo. Pano bino, byonka byanembele Paulo amba, “kechi kyakonsheka’mba mashi a bañombe balume ne a bambuzhi afumye mambo ne,” bino bitapisho byaimenangako kitapisho kya bukuzhi bwa Kilishitu. (Bahebelu 10:1-4) Ku Bayudea bakishinka, alwa lulayañano lwajinga ‘kalama wa kwibaleta kuji Kilishitu.’—Ngalatiya 3:24.
11. Lulayañano lwa Mizhilo lwanengezhejile bena Isalela ñanyi luketekelo lwawama, bino mambo ka uno mukoka yense kyo ashajilepo?
11 Kya busatu, alwa lulayañano lwapele mukoka wa bena Isalela luketekelo lwawama bingi. Yehoba wibabujile’mba umvwe baikala bakishinka ku lulayañano, bakekala ke “bufumu bwa bañanga ne mukoka wazhila.” (Kulupuka 19:5, 6) Bena Isalela ba ku mubiji bo bajinga batanshi kwikala mu bufumu bwa bañanga ba mwiulu. Pano bino, bena Isalela bonse basatukijile Mizhilo ya lulayañano, kukana Lukunwa wa Bumesiasa, kabiji ne kushalapo pa luno luketekelo. Pano bañanyi bakumainshe bufumu bwa bañanga? Kabiji uno mukoka waubilwe bibusa wakwatankane byepi na Lukunwa walayiwe? Ino mbaji ya kyafyamika kyazhila yasolwelwe mu kimye kya mwine Lesa.
Lulayañano lwa Bufumu bwa Davida
12. Ñanyi lulayañano Yehoba lo alayañene na Davida, kabiji lwalumbulwilepo ka pa kyafyamika kyazhila kya Lesa?
12 Mu myaka kitota kya bu 11 B.C.E., Yehoba walumbulwile byavujilako pa kyafyamika kyazhila kimye kyo alayañene lulayañano lukwabo. Walayile Mfumu wakishinka aye Davida amba: “Amiwa nkaswanyikapo mwanobe [lukunwa obe, NW] ... ne amiwa nkekajika bufumu bwanji... . Kabiji ne amiwa nkejikajikisha jitanda ja bufumu bwanji myaka ne myaka.” (2 Samwela 7:12, 13; Masalamo 89:3) Pano ndonda ya kisemi mwaishijile Lukunwa walayiwe yapelejile ku nzubo ya kwa Davida. Pano nga ye muntutu wakonsha kulama “myaka yonse” nyi? (Masalamo 89:20, 29, 34-36) Kabiji uno mfumu wa bumuntu wakonsheshe kupulusha bantu ku bundengamambo ne lufu nyi?
13, 14. (a) Kwesakana na Masalamo 110, ñanyi mulaye Yehoba ye alayañene na mushingwa wanji Mfumu? (b) Ñanyi bintu bikwabo byasolwelwe pa mambo a kwiya kwa Lukunwa byaambiwe kupichila mu bangauzhi ba Yehoba?
13 Byo atangijilwe na mupashi, Davida wanembele’mba: “Yehoba wamwambijile Nkambo yami, amba, Ikalai ku kilujo kyami, poso ngalule balwanyi benu ke kyakutulapo maulu enu. Yehoba wachipile, kabiji kechi ukalapila ne: Anweba mwi ñanga wa myaka, wa monka mwayila musango wa Melekizedeke.” (Masalamo 110:1, 4) Byambo bya kwa Davida byatongwelenga Lukunwa walayiwe, nangwa’mba Mesiasa. (Byubilo 2:35, 36) Uno Mfumu kechi ukalaminanga mu Yelusalema ne, bino ukalaminanga mwiulu “ku kilujo” kya Yehoba. Kino kechi kyamupeletu lūsa pa ntanda ya bena Isalela yonka ne, bino lwa ntanda yonse. (Masalamo 2:6-8) Kintu kikwabo pano kyasolwelwe. Monai kuba’mba Yehoba wachipile luchipo lwa kuba’mba Mesiasa ukekala “ñanga ... wa monka mwayila musango wa Melekizedeke.” Byonka byajinga Melekizedeke wajinga mfumu kabiji ñanga mu moba a kwa Abalahama, Lukunwa walayiwe watongwelwe na Lesa kwikala Mfumu kabiji Ñanga!—Ntendekelo 14:17-20.
14 Pa myaka yavula, Yehoba waingijishe bangauzhi banji kusolwelamo bintu bikwabo pa mambo a kyafyamika kyanji kyazhila. Kya kumwenako, Isaya wasolwele amba Lukunwa ukafwa lufu lwa bukitapisho. (Isaya 53:3-12) Mika waambijile jimo mpunzha kukasemenwa Mesiasa. (Mika 5:2) Danyela aye waawile ne kine kimye kyamwekanyikijilemo Lukunwa kabiji ne kyo afwijilemo.—Danyela 9:24-27.
Kyafyamika Kyazhila Kyasololwa!
15, 16. (a) Nga Mwana wa Yehoba waishile byepi ‘kusemwa mu mwanamukazhi’? (b) Yesu waswaine ki ka ku bansemi banji babumuntu, kabiji kimye ka kyo aishile kwikala ke Lukunwa walayiwe?
15 Kufikizhiwa kwa buno bungauzhi kechi kwakiyukanyikilwe ne, kufikilatu kimye kyo amwekele Lukunwa. Ngalatiya 4:4 waamba’mba: “Bino pene pene po kyafikijile kimye, Lesa watumine Mwananji, wasemenwe mu mwanamukazhi.” Mu mwaka wa 2 B.C.E., malaika wabujile muzhike Muyudea aye Maliya amba: “Tala, ukemita mwana munda, ukasema mwana wa mulume, ukamutumba jizhina’mba, Yesu. Aye ukekala ke mukatampe, kabiji ukatelwa’mba, Mwana wa Mwine Wakila: kabiji Nkambo Lesa ukamupa jitanda ja bufumu ja shanji Davida ... Mupashi Wazhila ukeya pe obewa, ne bulume bwa Mwine Wakila bukakunyeñamina: onkao mambo awa mwana ukasemekwa ukatelwa’mba, wazhila, Mwana Lesa.”—Luka 1:31, 32, 35.
16 Palutwe kacheche, Yehoba wavilwile bumi bwa Mwananji kufuma mwiulu ne kwibubika munda mwa kwa Maliya, kuba’mba asemenwe mu mwanamukazhi. Maliya wajinga mwanamukazhi mbulwakoloka. Bino Yesu kechi waswainepo bundengamambo kwi aye ne, mambo aye wajinga “Mwana Lesa.” Kabiji bansemi ba kwa Yesu ba bumuntu byo bajinga ba mu kisemi kya kwa Davida, bamulengejile kwikala na lūsa lwa kisemwa ne lwa mwayila mizhilo lwa kwikala nswanyi wa kwa Davida. (Byubilo 13:22, 23) Pa lubatizhilo lwanji mu 29 C.E., Yehoba wamushingile na mupashi wazhila ne kwamba’mba: “Uno ye mwanami, ye natemwa.” (Mateo 3:16, 17) Pano Lukunwa po po afikile! (Ngalatiya 3:16) Kimye kyafikile kya kusolola byavula pa kyafyamika kyazhila.—2 Timoti 1:10.
17. Nga Ntendekelo 3:15, yalumbulwilwe byepi?
17 Kimye kya mwingilo wanji, Yesu wamuyukanyikishe muloolo watongolwa mu Ntendekelo 3:15 amba Satana kabiji ne lukunwa wa muloolo amba bantu ba kwa Satana. (Mateo 23:33; Yoano 8:44) Palutwe kacheche, kyasolwelwe bano bonse byo bakebachakakanya myaka ne myaka. (Lumwekesho 20:1-3, 10, 15) Kabiji mwanamukazhi waishile kuyukanyikwa’mba “Yelusalema uji mwiulu,” jibumba ja Yehoba ja mwiulu jiji nobe mwanamukazhi ja bilengwa bya mupashi.a—Ngalatiya 4:26; Lumwekesho 12:1-6.
Lulayañano Lupya
18. Ñanyi nkebelo ya “lulayañano lupya”?
18 Kampe kintu kyakijilemo pa byonse byasolwelwe ke kyokya kya ubiwe bufuku Yesu saka akyangye kufwa kimye kyo abujile baana banji ba bwanga ba kishinka “lulayañano lupya.” (Luka 22:20) Byonka byajinga lulayañano lwa Mizhilo ya Mosesa, luno lulayañano lupya lwafwainwe kusema “bufumu bwa bañanga.” (Kulupuka 19:6; 1 Petelo 2:9) Bino luno lulayañano kechi lwaikajikile mukoka wa ku mubiji ne, lwaikajikile mukoka wa ku mupashi “bena Isalela ba Lesa,” baana ba bwanga ba kwa Yesu bashingwa bonka bonkatu. (Ngalatiya 6:16) Bano bantu ba mu lulayañano lupya bakengijila pamo ne Yesu mu kukwasha bantu!
19. (a) Mambo ka lulayañano lupya o lwakonsheshe kusema “bufumu bwa bañanga”? (b) Mambo ka bena Kilishitu bashingwa o batelelwa amba “mulengwa mupya,” kabiji banga bakengijilanga pamo ne Kilishitu mwiulu?
19 Mambo ka lulayañano lupya o lwakonsheshe kusema “bufumu bwa bañanga” ba kukwasha bantu? Ke na mambo a kuba’mba, mu kifulo kya kuzhachisha baana ba bwanga ba kwa Kilishitu amba bandengamambo, lupana lulekelo lwa mambo abo kupichila mu kitapisho kyanji. (Yelemiya 31:31-34) Aku batokeshiwatu ku meso a Yehoba, wibatambula kwikala ba mu kisemi kyanji kya mwiulu ne kwibashinga na mupashi wazhila. (Loma 8:15-17; 2 Kolinda 1:21) Mu jino jishinda, ‘basemwa jibiji mu luketekelo lumi ... lo bebalamina mwiulu.’ (1 Petelo 1:3, 4) Na mambo a kuba kino kifulo kyapeulu ke kipya ku bantu, bena Kilishitu bashingwa na mupashi batelwa’mba “mulengwa mupya.” (2 Kolinda 5:17) Baibolo wasolola amba ba 144,000 kulutwe na lwendo bakekalamo na lubaji lwa kulama kufuma mwiulu bantu bakulwa.—Lumwekesho 5:9, 10; 14:1-4.
20. (a) Ñanyi kusololwa kwaubiwe mu 36 C.E., pa mambo a kyafyamika kyazhila? (b) Bañanyi bakelemena bibusa byalayiwe kwi Abalahama?
20 Bano bashingwa baikala ke ‘lukunwa wa Abalahama’ pamo ne Yesub (Ngalatiya 3:29) Batanshi basajilwe bajinga Bayudea ba ku mubiji. Bino mu 36 C.E., lubaji lukwabo lwa kyafyamika kyazhila lwasolwelwe: Bagentila nangwa’mba aba babujile Bayudea, nabo baikelemo na lubaji mu luketekelo lwa mwiulu. (Loma 9:6-8; 11:25, 26; Efisesa 3:5, 6) Nanchi bena Kilishitu bashingwa bo bonka bakamwenamo bibusa byalayiwe kwi Abalahama nyi? Ine, mambo kitapisho kya kwa Yesu kyafweta ba panopantanda ponse. (1 Yoano 2:2) Mu kuya kwa kimye, Yehoba wasolwele kuba’mba “jibumba jikatampe” ja kukankalwa kubala jikapuluka mpelo ya bwikalo bwa kwa Satana. (Lumwekesho 7:9, 14) Bantu bakwabo bavula bakasangulwa ne kwikala na luketekelo lwa kwikala myaka ne myaka mu Paladisa!—Luka 23:43; Yoano 5:28, 29; Lumwekesho 20:11-15; 21:3, 4.
Maana a Lesa ne Kyafyamika Kyazhila
21, 22. Mu ñanyi mashinda kyafyamika kyazhila kya Yehoba mo kimweshesha maana anji?
21 Kyafyamika kyazhila ke kintu kya kukumya bingi kimwesha ‘maana a Lesa a misango ne misongo.’ (Efisesa 3:8-10) Yehoba byo amwesheshepo maana pa kulanguluka kino kyafyamika kabiji ne pa kwikisolola pachepache! Na maana anji mwine walangulukijileko kupelelelwa kwa bantu ne kwibapa kimye kya kumwesha michima yabo byo iji.—Masalamo 103:14.
22 Kabiji Yehoba wamwesheshe maana akatampe bingi pa kusala Yesu amba ekale Mfumu. Mwana Yehoba waketekelwa bingi kukila bilengwa byonse. Pa kwikala muntu wa mashi ne nyama, Yesu wapichile mu makatazho apusana pusana. Umvwisha bingi makatazho apitamo bantu. (Bahebelu 5:7-9) Ibyepi bakalama bakwabo ba kwa Yesu? Pa myaka yavula banabalume ne banabakazhi basalwa kufuma mu mitundu, milaka, ne mu bwikalo bonse, bashingwa. Kafwako lukatazho nangwa lumo lo bapitamo bano bantu lo bakankalwa kushinda ne. (Efisesa 4:22-24) Kwikala mu bukalama bwa bano bañanga kabiji bamfumu ba lusa kukawama bingi!
23. Ñanyi jishuko bena Kilishitu jo baji najo pa mambo a kyafyamika kyazhila kya Yehoba?
23 Mutumwa Paulo wanembele’mba: ‘Kyafyamika kyazhila kyafyamikile kufuma ku myaka yonse ya kala ne ku bisemi byonse ... kyasololwa ku bazhijikwa banji.’ (Kolose 1:26) Ee, bashingwa bazhila ba kwa Yehoba babayuke byavula pa mambo a kyafyamika kyazhila, kabiji bebifunjishako ne bantu bavula. Byo tujipo na jishuko atweba bonse! Yehoba ‘witusolwela akya kyafyamika kyazhila kya ku muchima wanji.’ (Efisesa 1:9) Twayai tubulengako bakwetu kino kyafyamika kya kukumya, ne kwibakwasha kulangulukisha pa maana akatampe a Yehoba Lesa!
[Tubyambo twa mushi]
a Kabiji ‘kyafyamika kyazhila kya mu kunemeka Lesa’ kyasolwelwe mwi Yesu. (1 Timoti 3:16) Pa kimye kyabaya bingi kechi kya kiyukanyikilwe kuba’mba kana kujipo muntu umo wakonsheshe kulama bulumbuluke kwi Yehoba nyi, nangwa ne. Yesu wamwesheshe’mba ye iye. Walamine bulumbuluke mu meseko onse Satana o amuletelanga.—Mateo 4:1-11; 27:26-50.
b Kabiji Yesu walayañene ‘lulayañano ... lwa bufumu’ na jino jonka jibumba. (Luka 22:29, 30) Ko kuba’mba Yesu walayañene na kano ka “jitanga kacheche” kulama nanji pamo mwiulu kwikala lubaji lwa bubiji lwa lukunwa wa Abalahama.—Luka 12:32.
Mepuzho a Kulangulukapo
Yoano 16:7-12 Yesu walondejile byepi jishinda ja Shanji ja kusolola bukine pachepache?
1 Kolinda 2:6-16 Mambo ka bavula o bakankelwa kukwatakanya byafyamika byazhila bya Yehoba, kabiji twakonsha kumvwisha byepi bino byafyamika?
Efisesa 3:10 Jishuko ka bena Kilishitu lelo jino jo baji najo pa mambo a kyafyamika kyazhila kya Lesa?
Bahebelu 11:8-10 Nga kyafyamika kyazhila kyakoseshe byepi lwitabilo lwa bantu ba kukala, nangwa kya kuba kechi bekyumvwishishe ne?
[Kipikichala pa peja 190]
‘Nkavuzha lukunwa obe pamo nobe tubangabanga twa mwiulu’
-
-
‘Wa Maana mu Muchima’—Bino WikepeshaFwenyai Kwipi ne Yehoba
-
-
Kitango 20
‘Wa Maana mu Muchima’—Bino Wikepesha
1-3. Mambo ka o twafwainwa kusumininwa’mba Yehoba wikepesha?
NSEMI wamulume ubena kukeba kufunjisha mwananji wa mucheche lufunjisho lwanema. Ubena kukebesha bingi kumufika pa muchima. Jishinda ka jo afwainwa kwingijisha? Nanchi wafwainwa kwimana na kuchinya ne kumwambila mwananji na bukaji nyi? Inyi wafwainwa kuzonzomanako kwesakena pamo na mwananji, kabiji ne kwamba na jiwi jakoka jibena kumvwanyika bulongo? Ee kine, nsemi wikepesha kabiji wa maana wakonsha kwingijisha jishinda jakoka.
2 Nga Yehoba Shetu wa mutundu ka—witota nyi, inyi wikepesha, washinta nyi, inyi wakoka muchima? Yehoba wayuka byonse, kabiji uji na maana akila. Nanchi kamwamona kuba’mba kuyuka bintu byavula ne kujimuka javula kulengela bantu kubula kwikepesha nenyi? Baibolo waamba’mba, ‘maana alenga kwilundumika.’ (1 Kolinda 3:19; 8:1) Pano bino Yehoba aye ‘wa maana mu muchima,’ wikepesha ne kwikepesha. (Yoba 9:4) Kino kechi kilumbulula’mba uji pa kifulo kicheche nangwa kukepa mu lukumo ne, aye kechi witota ne. Mambo ka?
3 Yehoba wazhila. Onkao mambo kyubilo kya bwitote kizhilulula muntu kechi kiji mwi aye ne. (Mako 7:20-22) Kabiji, akimonai ngauzhi Yelemiya byo aambile pe Yehoba: “Muchima wenu [Yehoba mwine] ukamvuluka kabiji ukanyeñamina.”a (Majilo a Yelemiya 3:20, NW) Akikilangulukaipotu! Yehoba, Nkambo Mfumu wa bintu byonse wakebelenga “kunyeñama” nangwa’mba kubwela panshi kuba’mba esakene pamo na Yelemiya mu kuba’mba amumvwe uno mbulwakoloka! (Masalamo 113:7) Ee kine, Yehoba wikepesha. Pano nga kwikepesha Lesa ko amwesha kwavwangamo ka? Kwakwatankana byepi na maana? Kabiji mambo ka o kwanemena kwi atweba?
Yehoba byo Amwesha Kwikala Wikepesha
4, 5. (a) Kwikepesha ko ku ka, kumweshiwa byepi, kabiji mambo ka o kwafwainwa kubula kwambiwa’mba buleya? (b) Yehoba wamwesheshe byepi kwikepesha kimye kyo akwashishenga Davida, kabiji kwikepesha kwa Yehoba kwanema byepi kwi atweba?
4 Kwikepesha ke kwikala na muchima wipelula wa kubula kwitota ne kwilundumika. Kabiji ke kyubilo kya mukachi ka muchima kimwekela mu byubilo nabiji bukimote, butekanye kabiji ne kukoka muchima. (Ngalatiya 5:22, 23) Abino byubilo bitokesha Lesa pa muchima kechi byafwainwa kumonwa’mba buleya ne. Bino byubilo kechi byapusana na bukaji bwa Yehoba bwa bololoke nangwa na ñiñijishilo ya bulume bwanji bwa konauna ne. Kupichila mu kwikepesha kwanji ne bukimote, Yehoba umwesha bulume bwanji bukatampe, ngovu yanji ya kwikanya aye mwine. (Isaya 42:14) Nga kwikepesha kwakwatankana byepi na maana? Buku umo waamba pa Baibolo waamba’mba: “Kwikepesha ke kubula kwitemwa obe mwine ... kabiji ko kufuma ne maana.” Onkao mambo, muntu kuba waikala na maana a kine kwakubula kwikepesha ne. Pano nga kwikepesha kwa Yehoba kwitufweta byepi?
5 Mfumu Davida waimbile kwi Yehoba amba: “Mwampa jikebo ja lupulukilo lwenu; ne kuboko kwenu kwa kilujo kwañimanyika, kabiji kukoka muchima [kwikepesha, NW] kwenu kwangalula ke mukatampe.” (Masalamo 18:35) Ko kuba’mba Yehoba wanyeñamine pa kuba’mba akwashe uno muntu mbulwakoloka, kumuzhikijila kabiji ne kumukosesha pa juba ne juba. Davida wayukile kuba’mba umvwe ukeba kumona lupulukilo ne kulutwe na lwendo kwikalako mukatampe pa bufumu, kyajinga na mambo a kuba Yehoba wikepeshe mwine mu jino jishinda. Ee kine, ñanyi mwi atweba wakonsha kwikala na luketekelo lwa lupulukilo inge kya kuba Yehoba kechi wikepeshe nangwa’mba kukeba kubandama kuba’mba engile ne atweba byo aji Shetu kimote kabiji wa butemwe ne?
6, 7. (a) Mu ñanyi mulanguluko Yehoba mo epelwila? (b) Lukwatankano ka luji pakachi ka bukimote ne maana, kabiji ñanyi wamwesha kya kumwenako kyawama mu luno lubaji?
6 Kwipelula ke kyubilo kyawama bingi kikebewa bantu bakishinka kwikala nakyo. Byonka biji kwikepesha, nakyo kyakwatankana na maana. Kya kumwenako, Byambo bya Mana 11:2 byaamba’mba: ‘Bepelula bo baji na maana.’ Nangwa byonkabyo, Baibolo kechi waambapotu nangwa pacheche pe Yehoba amba wipelula byonka bipelula bantu ne. Mambo ka? Byonka byaamba Binembelo pa bantu kuba’mba bepelula, kuno kwipelula kumwesha muntu mwine kuyuka po apelela. Wa bulume bonse kechi uji na pa kupelela ne, kanatu po ebikila aye mwine na mambo a mizhilo yanji yaoloka. (Mako 10:27; Titusa 1:2) Kabiji byo aji Mwine Wakila, kafwapo nangwa umotu ye akokela ne. Onkao mambo, kuno kwipelula kwaambiwapo kechi kwamba pe Yehoba ne.
7 Nangwa byonkabyo, Yehoba wipelula mu mulanguluko wa kuba’mba ukeba kwingila na bantu kabiji kimote. Ufunjisha bakalume banji kuba’mba bukimote bwanema bingi pa kwikala na maana a kine. Mambo anji aamba pa ‘bukimote bwa maana.’b (Yakoba 3:13) Monai kya kumwenako kya Yehoba mu kino.
Yehoba Wikepesha pa Kupana ne pa Kuteleka
8-10. (a) Mambo ka o kyaikela kya kukumya kuba’mba Yehoba ukebesha kupana ne kuteleka? (b) Nga Wa bulume bonse waingijile byepi mu kwikepesha na bamalaika banji?
8 Kuji kiyukilo kisangajika muchima kya kwikepesha kwa Yehoba kya byo akebesha kupanapo mingilo ne kuteleka. Kino kintu ke kya kukumya bingi. Yehoba kechi ukebewa kumubulako maana nangwa kumufundako ne. (Isaya 40:13, 14; Loma 11:34, 35) Nangwa byonkabyo, Baibolo javula umwesha kuba’mba Yehoba wikepesha mu ano mashinda.
9 Akimonai kya kumwenako, kintu kikatampe kyamwekele mu bwikalo bwa kwa Abalahama. Abalahama watambwijile benyi basatu, umo mwi abo wamutelele amba “Yehoba.” Bano benyi bajinga bamalaika, bino umo mwi abo waishijile mu jizhina ja Yehoba kabiji ne kubila bintu mu jizhina Janji. Uno malaika byo aambilenga ne kuba bintu, kyajinga nobe Yehoba ye waubilenga byobyo. Kupichila mu jino jishinda, Yehoba wabujile Abalahama amba waumvwa “muteto wa mushiji wa Sodoma ne Gomola.” Waambile’mba: “Onkao mambo pano ngikile nkamone kana babenakuba monka mwayila muteto wafika ko nji, inyi ne.” (Ntendekelo 18:3, 20, 21) Bino byambo bya Yehoba kechi byalumbulwilenga’mba Wa bulume bonse ‘waikijile’ aye mwine ne. Watumine jikwabo bamalaika kumwimenako. (Ntendekelo 19:1) Mambo ka? Nanchi Yehoba umona byonse, kechi wakonsheshe ‘kwimwena’ aye mwine byajinga bwikalo bwa oa mapunzha nenyi? Ee wakonsheshe. Bino mu kifulo kya kuba byobyo, Yehoba mu kwikepesha wapele aba bamalaika uno mwingilo wa kuya na kumona byo kyajinga ne kupempula Lota ne kisemi kyanji mu Sodoma.
10 Kabiji pa kimye kikwabo Yehoba watelekele. Washikishe bamalaika banji kuletapo mashinda apusana pusana a konawinamo Mfumu watamine aye Ahaba. Yehoba kechi wafwainwe buno bukwasho ne. Bino waitabizhe jishinda ja malaika umo ne kumwambila’mba aye na kubila monka mo alangulukijile. (1 Bamfumu 22:19-22) Nanchi kuno kechi kwajinga kwikepesha nenyi?
11, 12. Abalahama wimwenejile byepi kwikepesha kwa Yehoba?
11 Kabiji Yehoba ukeba bingi kuteleka ne ku bantu bambulwakoloka bakeba kumwesha biji ku michima yabo. Kya kumwenako, Yehoba kimye kyo amubujile Abalahama mulanguluko Wanji wa konauna Sodoma ne Gomola, uno mwanamulume wa kishinka kyamuzhokolweshe bingi bongo. Waambile kuba’mba: “Akyo ne, mwane.” Kabiji wanungapo ne kuba’mba: “Aye Mutonyi uchiba mambo a ba pano pa ntanda ponse kechi obe kyaoloka nenyi?” Washikishe kana Yehoba wakonsheshe kupulusha mizhi inge kya kuba’mba mwatainwe bantu baoloka 50 nyi nangwa ne. Yehoba wamubujishe mu bukishinka amba ukeipulusha. Bino Abalahama washikishe ne jikwabo, wabwezhako ne kibelengelo pa 45, kabiji wabwezhako pa 40 sa abwelakotu ne panshi. Nangwa kya kuba Yehoba wamulayilenga mu bukishinka, Abalahama watwajijiletu na kubwezhako kibelengelo kufikatu ne byo kyafika ku jikumi. Kampe Abalahama kechi wa kyumvwishishe Yehoba byo aji wa lusa ne. Monse mo kyafwainwe kwikela, Yehoba mu butekanye kabiji ne mu kwikepesha waswishishe mulunda nanji kabiji kalume wanji aye Abalahama kwamba byajinga ku muchima wanji mu jino jishinda.—Ntendekelo 18:23-33.
12 Bantu banga baji na maana kabiji bafunda bakonsha kuteleka mu butekanye ku muntu wabula kuyuka bintu?c Lesa wetu uteleka mu butekanye ne mu jino jishinda umwesha kwikepesha kukatampe. Kimye kya mwisambo muntutu umo, Abalahama wimwenejile mwine kuba’mba Yehoba “ubanda kuzhingila.” (Kulupuka 34:6) Kampe na mambo a kulanguluka’mba kechi wajinga na lūsa lwa kushikisha byuba Mwine Wakila ne, Abalahama wasashijile jibiji amba: “Mwane kechi muzhingile ne, Nkambo.” (Ntendekelo 18:30, 32) Ee, Yehoba kechi wazhingijile ne. Kine uji na ‘bukimote bwa maana.’
Yehoba Wakoka Muchima
13. Kyambo kya “kukoka muchima” byonka byo kyaingijishiwa mu Baibolo kilumbulula ka, kabiji mambo ka kino kyambo o kilumbulwila bulongo Yehoba?
13 Kwikepesha kwa Yehoba kwamwekela ne mu kyubilo kikwabo kyawama bingi—kukoka muchima. Kino kyubilo kechi kitanwa tanwa mu bantu bambulwakoloka ne. Yehoba kechi ukebatu kuteleka ku bilengwa byanji bya maana ne, ukeba ne kwitabizha bintu byo bikeba inge kya kuba kechi bibena kulwañana na mafunde aoloka ne. Byonka byo kyaingijishiwa mu Baibolo, kyambo kya “kukoka muchima,” kilumbulula “kunekenena.” Kino kyubilo nakyo ke kiyukilo kya maana a Lesa. Yakoba 3:17 waamba’mba: ‘Maana afuma mwiulu ... o akoka muchima.’ Mu ñanyi jishinda Yehoba wa maana onse mo akokela muchima? Waluka kwesakana na byo kiji. Vulukai kuba’mba, jizhina janji jitufunjisha kuba’mba Yehoba wikela monse moasakila pa kuba’mba afikizhe nkebelo yanji. (Kulupuka 3:14) Nanchi kino kechi kimwesha kukoka muchima kabiji ne kwaluka kwesakana na byo kiji nenyi?
14, 15. Kimwesho kya kwa Ezikyo kya kalaki wa Yehoba kitufunjishapo ka pa jibumba ja Yehoba ja mwiulu, kabiji japusana byepi na mabumba a panopantanda?
14 Kuji kibaba kimo mu Baibolo kyawama bingi kitukwasha kumvwisha Yehoba byo aluka kwesekana na byo kiji. Ngauzhi Ezikyo bamumwesheshe kimwesho kya jibumba ja Yehoba ja mwiulu ja bilengwa bya mupashi. Wamwene kalaki mukatampe ulenga moyo, “motoka” wa Yehoba ye atangijila kimye kyonse. Kyakijishemo pa kino, ke ñendelo mo aendejilenga. Bitanga bikatampe byajinga na mbaji ina sa biji na meso konse konse kuba’mba bikonshenga kumona konse konse kabiji ne kwaluluka ponkapotu kwakubula kwimana nangwa kuzhaluluka. Kabiji uno kalaki mukatampe kechi waendelenga pachepache byonka biji motoka mukatampe walengwa na bantu ne. Waendelenga pa lubilo lwendelapo kapenyi ne kuzhaluluka ponkapotu! (Ezikyo 1:1, 14-28) Ee, jibumba ja Yehoba, byonka biji Nkambo wa bulume wijitangijila, jaluka kimye kyonse kwesekana na bwikalo bubena kwenda kwalauka kimye kyonse ne kwamba pa bintu bibena kukebewa kwambiwapo.
15 Bantu bakonsha kwesekakotu kulonda kuno kwaluka kwalumbuluka. Bino javula bantu ne mabumba abo kechi baluka kwesakana na byo kibena kukebewa ne, kabiji kechi banekenenapotu nangwa kunekenena ne, bakosa bingi michima. Kya kumwenako: Bwato bukatampe busenda manyi nangwa shitima wakonsha kukumisha bingi na mambo a kubaya ne ngovu yo aji nayo. Nanchi bino bintu byakonsha kwaluka ponkapotu kwesakana na byo kiji nyi? Inge kintu kyaponena pa ngyangi, shitima kuba yaaluluka kuya jingi ne, kabiji kwimana nako kuba yaimanatu ponkapo ne. Shitima yakonsha kuya na kwimena palepa nobe makilomita abiji panyuma ya kuba banyanta pa mabuleki. Bwato bukatampe nabo kuba bwaimanatu ponkapo ne, bwakonsha ne kwenda makilomita atanu na asatu pa kubatu’mba bwimane panyuma ya kwibuzhima. Nangwatu umvwe bakyingya magiya amba bubwele lunyuma buba sa buyatu bwaendako ne makilomita asatu. Byo byo kiji ne ku mabumba a bantu abula kukeba kwaluka kabiji akosa michima. Na mambo a kwitota, bantu javula bakana kwaluka kwesakana na mwayila bintu pa kyokyo kimye ne bibena kukebewa. Kukosa muchima kwa uno mutundu kwalengela bipamo kwikala ke byatutu kabiji ne kuponesha makafulumende. (Byambo bya Mana 16:18) Byo twakonsha kusangalalapo kuba’mba Yehoba ne jibumba janji kechi baji na biji ano mabumba a bantu ne!
Yehoba byo Amwesha Kukoka Muchima
16. Yehoba wamwesheshe byepi kukoka muchima pa byo aubile na Lota saka akyangye konauna Sodoma ne Gomola?
16 Akilangulukaipo jikwabo pa konaunwa kwa Sodoma ne Gomola. Lota ne kisemi kyanji bapewe mikambizho yaumvwanyika kwi malaika wa Yehoba amba: ‘Nyemenai ku mutumba.’ Bino, Lota kino kechi kya mutokele ku muchima ne. Wasashijile Yehoba amba: “Abyo ne mwane, Nkambo yami.” Byo asumininwe kuba’mba wakafwa umvwe wanyemena ku mitumba, Lota wasashijile amba aye ne kisemi kyanji bebaswishe kunyemena ku muzhi wajinga pepi watelwanga’mba Zoala. Vulukai kuba’mba Yehoba wakebele konauna yewa muzhi. Kabiji moyo wa kwa Lota kafwapo po aimenejile ne. Yehoba wakonsheshe kuzhikijila Lota ku mitumba! Nangwa byonkabyo, Yehoba waumvwine misashijilo ya kwa Lota ne kupulusha Zoala. Malaika wabujile Lota amba: “Nakwitaba ne pa kino kintu nakyo.” (Ntendekelo 19:17-22) Nanchi kuno kechi kwajinga kukoka muchima kwa Yehoba nenyi?
17, 18. Pa kwingila na bena Ninevwa, Yehoba wamwesheshe byepi kuba’mba wakoka muchima?
17 Yehoba umvwa ne lulapilo lufuma mu muchima, kimye kyonse kuba lusa ne byaoloka. Akilangulukai pa kyamwekele kimye ngauzhi Yona kyo atuminwe ku muzhi wa Ninevwa wajinga watama kabiji wa bukapondo. Kimye Yona kyo apitañenenga mu mikwakwa ya Ninevwa, byambo byo abijikilenga byatangijilwe na mupashi byapelele bingi kuba’mba: Uno muzhi mukatampe bakamonauna pa kupwa moba 40. Nangwa byonkabyo bintu byaalukile kyabaya bingi. Bena Ninevwa balapijile!—Yona, kitango 3.
18 Kitufunjisha bingi pa kwesakanya byaubile Yehoba ne byaubile Yona pa mambo a bintu byo byaalukile. Pa kino kintu, Yehoba waalukile, kwikala Ulekela mambo mu kifulo kya kwikala “ulwa nkondo.”d (Kulupuka 15:3) Yona, aye kechi waalukile ne, kabiji kechi wajipo na lusa ne. Mu kifulo kya kumwesha kukoka muchima kwa Yehoba, waubile nobe shitima nangwa bwato bo twaji kwambapo. Aye waambile pa malwa, kabiji malwa o afwainwe kumweka! Mu butekanye, Yehoba wamufunjishe uno ngauzhi wabujile kutekanya lufunjisho lo abujile kulubamo lwa kukoka muchima ne kuba lusa.—Yona, kitango 4.
19. (a) Mambo ka o twakonsha kusumininwa’mba Yehoba wakoka muchima mu bintu byo akeba’mba tube? (b) Nga Byambo bya Mana 19:17 bimwesha byepi amba Yehoba ke Nkambo “wawama ne kunekena” kabiji ne kwikepesha kwakila mu kubaya?
19 Kyapelako, Yehoba wakoka muchima mu bintu byo akeba’mba tube. Mfumu Davida waambile amba: “Aye wayuka mibiji yetu byo iji; aye uvuluka’mba, bo ba lukungu.” (Masalamo 103:14) Yehoba umvwisha kupelelwa kwetu kabiji ne bumbulwakoloka bwetu kukila byo twiyuka atweba bene. Kechi ukeba’mba tube bintu byo twakonsha kubula kuba ne. Baibolo wapusanya boba bankambo ba bumuntu “bawama ne banekena” na boba “bashinta.” (1 Petelo 2:18) Yehoba Nkambo wa mutundu ka? Akimonai byaamba Byambo bya Mana 19:17: “Awa wamubila lusa muyanji wamukongwesha Yehoba.” Nkambo wawama ne kukoka muchima ye yenkatu wakonsha kumona kyubilo kyonse kya lusa kyaubilwa bantu bayanji. Kukilapotu ne pa kino, kino kinembelo kibena kumwesha’mba Mulenga wa byonse, wimona’mba wafwainwa kusanchila bantu boba bino byubilo bya lusa! Kine kuno ko kwikepesha kwakila mu kubaya.
20. Ñanyi bukine bujipo bwa kuba’mba Yehoba umvwa milombelo yetu kabiji ne kuba mo twalombela?
20 Yehoba kimote kabiji wakoka muchima mu byo oba na bakalume banji lelo jino. Umvwe twalomba mu lwitabilo, uteleka. Nangwa kya kuba kechi utuma bamalaika kwiya na kwamba ne atweba ne, kechi twafwainwa kulanguluka’mba ubula kukumbula milombelo yetu ne. Vulukai kuba’mba kimye mutumwa Paulo kyo aambijile bakwabo ba mu lwitabilo ‘kumulombelako’ kuba’mba afume mu kaleya, wanungilepo amba: “Mbwezhiwe koko ko muji bukiji.” (Bahebelu 13:18, 19) Nanchi ko kuba’mba milombelo yetu yakonsha kulengela Yehoba kuba kintu kyo aji kubula kukeba kuba!—Yakoba 5:16.
21. Ki ka kyo twafwainwa kubula kumulangulukila Yehoba pa mambo a kwikepesha kwanji, pano bino i ki ka kyo twafwainwa kumvwisha pe aye?
21 Nangwa byonkabyo, pa bino bintu byonse Yehoba mo amweshesha kwikepesha—bukimote bwanji, kukeba kuteleka, butekanye bwanji, ne kukoka muchima kwanji—kechi bilumbulula’mba usankilapo mafunde anji aoloka ne. Bantangi ba Kilishitendomu bakonsha kulanguluka’mba babena kumwesha kukoka muchima umvwe ke bakwanye matwi a mikooko yabo kupichila mu kufupula mizhilo ya Yehoba ya byubilo byaoloka. (2 Timoti 4:3) Pano bino kisela kya bantu kya kukeba kuba bintu byabula kufwainwa kechi kyakwatankanapo na kukoka muchima kwa Lesa ne. Yehoba wazhila; kechi ukatamishapotu nangwa pacheche mizhilo yanji yaoloka ne. (Bena Levi 11:44) Onkao mambo nanchi, twayai tutemwe kukoka muchima kwa Yehoba, mambo kukoka muchima kwanji ke kiyukilo kya kwikepesha kwanji. Nanchi kechi kimusangajikapo pa kulanguluka’mba Yehoba Lesa, Muntu wa maana mu kulengwa konse wikepesha bingi nenyi? Byo kyawamapo kufwenya kwipi na uno Lesa ulengesha moyo, bino kimote, watekanya, kabiji wakoka muchima!
[Tubyambo twa mushi]
a Banembeshi bakukala, bapimpwile kino kyepelo kwamba’mba Yelemiya ye wanyeñaminenga kechi Yehoba ne. Kyamweka balangulukilenga amba kechi kyafwainwa kutongola Lesa kuba kino kintu kya kwikepesha ne. Na mambo a kino, ntuntulwilo ya ma Baibolo avula yapusa kishinka kyawama bingi kya kino kyepelo. Pano bino, Baibolo wa The New English Bible waluñamika kuba’mba Yelemiya waambilenga kwi Lesa amba: “Mvulukai, Kine mvulukai, ne kumbandamina.”
b Ma Baibolo akwabo aamba’mba “kwikepesha kufuma ku maana” ne “kukoka muchima ko kayukilo ka maana.”
c Baibolo wapusanya butekanye na bwitote. (Musapwishi 7:8) Butekanye bwa Yehoba bupana kiyukilo kikwabo kya kwikepesha kwanji.—2 Petelo 3:9.
d Mu Masalamo 86:5, Yehoba watongolwa kuba’mba ‘wawama kabiji waswila jimo kulekela mambo.’ Kimye uno salamo kyo atuntulwilwe mu Kingiliki, byambo bya kuba’mba ‘waswila jimo kulekela mambo’ byatuntulwilwe’mba e·pi·ei·kesʹ, nangwa amba “kukoka muchima.”
Mepuzho a Kulangulukapo
Kulupuka 32:9-14 Nga Yehoba wamwesheshe byepi kwikepesha ku misashijilo ya kwa Mosesa yo asashijileko bena Isalela?
Mitonyi 6:36-40 Yehoba wamwesheshe byepi butekanye ne kukoka muchima pa kukumbula ku misashijilo ya kwa Gidiona?
Masalamo 113:1-9 Yehoba umwesha byepi kwikepesha pa kwingila na bantu?
Luka 1:46-55 Maliya waketekejile’mba Yehoba umona byepi bantu bekepesha ne bayanji? Kabiji mweno yanji yafwainwa kwitulengela kwikala byepi?
[Kipikichala pa peja 200]
Nsemi wamulume wa maana wingila na baana banji mu kwikepesha kabiji mu bukimote
[Kipikichala pa peja 208]
Yehoba wakoka muchima kabiji umvwisha ne kupelelwa kwetu
-
-
Yesu Wasolola ‘Maana Afuma kwi Lesa’Fwenyai Kwipi ne Yehoba
-
-
Kitango 21
Yesu Wasolola ‘Maana Afuma kwi Lesa’
1-3. Nga bantu Yesu bo aikelepo nabo kala baubilepo byepi pa byo afunjishenga, kabiji i ki ka kyo bakankelwe kuyuka pe aye?
JIBUMBA jakankamenetu. Nsongwalume Yesu waimene kulutwe yabo mu nshinagoga na kufunjisha. Kechi wajinga mwenyi kwi abo ne—wakomejile mu muzhi wabo, kabiji pa myaka yavula waingijilenga mwi abo mwingilo wa bukalipentala. Kampe bamo baikalangapo ne mu mazubo o atungile Yesu, nangwa kampe baingijishanga mapulao ne bikonkoji bya kujiminako byo alengele Yesu.a Pano baubilepo byepi pa byafunjishenga uno wajinga kalipentala?
2 Bavula bamutelekelenga Yesu bakuminye bingi ne kushikisha amba: ‘Lelo uno muntu ano maana wiafumya pi?’ Banungilepo ne kuba’mba: ‘Uno kechi ye sendwe kabiji, mwana Maliya nenyi?’ (Mateo 13:54-58; Mako 6:1-3) Kya bulandatu ke kya kuba’mba, bantu bo aikelepo nabo kala balangulukilenga’mba, ‘Uno kalipentala ke muntutu uji byonka byo tuji atweba.’ Nangwa kya kuba byambo byanji mwajinga maana, bamukaine. Kechi bayukilepo’mba maana o ebabulangako ajinga a ungi ne.
3 Nga ano maana Yesu wiafumishe pi? Waambile amba: “Kufunjisha kwami kechi kwamitu ne, nanchi kwa aye wantuma.” (Yoano 7:16) Mutumwa Paulo walumbulwile amba Yesu ‘waikala kwi atweba ke maana afuma kwi Lesa.’ (1 Kolinda 1:30) Maana a Yehoba amwekela mu Mwananji aye Yesu. Kino kyajinga kya kine kya kuba Yesu wakonsheshe ne kwamba’mba: “Amiwa ne Batata twi umo.” (Yoano 10:30) Twayai tubalaule mbaji isatu Yesu mo amwesheshe ‘maana afuma kwi Lesa.’
Byo Afunjishenga
4. (a) Byambo bya kwa Yesu byajinga na ñanyi kishina, kabiji mambo ka kino o kyanemejile? (b) Mambo ka mafunde a kwa Yesu o aingijilanga kimye kyonse kabiji ne kukwasha banteleki banji?
4 Patanshi akilangulukai pa byo afunjishenga Yesu. Kishina kya byambo byanji kyajinga “mambo awama a bufumu.” (Luka 4:43) Kino kyanemene bingi mambo a mwingilo Bufumu bo bukengila mu kubingisha bumfumu bwa Yehoba kabiji ne kuletela bantu bintu byawama bya myaka ne myaka. Kabiji mu lufunjisho lwanji, Yesu wafundañeneko ne pa bya bwikalo bwa moba onse. Wimwesheshe mwine amba ye ‘Upana maana Wa kukumya’ watongwejilwe jimo. (Isaya 9:6) Abya nanchi mafunde anji kaafwainwe kwikala a kukumya nenyi? Wayukishe bingi Mambo a Lesa ne kyaswa muchima wanji, kabiji wayukile bingi ne bantu byo baji. Wajinga ne na butemwe bukatampe pe abo. Onkao mambo, mafunde anji kimye kyonse aingilanga kabiji ne kukwasha banteleki banji. Yesu waambilenga “byambo bya bumi bwa myaka.” Ee kine, umvwe mafunde anji alondelwa, alengela kumona lupulukilo.—Yoano 6:68.
5. Ñanyi mitwe imo Yesu yo aambilepo mu Jashi ja pa Mutumba?
5 Jashi ja pa Mutumba kyo kya kumwenako kikatampe bingi kya maana akatampe atanwa mu mafunjisho a Yesu. Jino jashi byonka byo janembwa mu Mateo 5:3–7:27, inge kwijambatu jakonsha kwambiwatu mu maminiti 20. Pano bino, lufunjisho lwajo kechi lupwa nkito ne—lwanema bingi lelo jino byonka byo lwajinga pa kimye kitanshi kyo lwaambiwe. Yesu waambile pa mitwe yapusana pusana, nabiji kwikala bulongo na bakwetu (5:23-26, 38-42; 7:1-5, 12), bya kwikala na byubilo byawama (5:27-32), kabiji ne bya kwikala bwikalo bwalumbuluka (6:19-24; 7:24-27). Pano bino, Yesu kechi wabujilengatu banteleki banji bintu bya maana byonka ne; wibamwesheshenga ne kwibamweshabyo kupichila mu kulumbulula, kwambañana kabiji ne kupana bishiino.
6-8. (a) Bishinka ka byo apaine Yesu bya kuchinuzhukilamo bijikila? (b) Ki ka kimwesha amba mafunde a Yesu amwesha maana afuma mwiulu?
6 Akimonai kya kumwenako kya mafunde alumbuluka a kwa Yesu pa mambo a kuyuka mwakubila na bijikila bya kukeba bintu bya ku mubiji byonka byo kyaambiwa mu Mateo kitango 6. Yesu witufundako amba: “Kechi mubambishe michima na mweo wenu ne, nangwa na byo mukaja, nangwa na byo mukatoma; nangwa na bya mibiji yenu, byo mukavwala ne.” (Kyepelo 25) Kajo ne bivwalo byo bine bintu byanema, kabiji kijitu bulongo kwikala na kijikila mwa kwibitaina. Pano bino, Yesu witubula ‘kuleka kubambisha michima’ pa bino bintu.b Mambo ka?
7 Pano akyumvwai Yesu byo abena kulumbulula. Yehoba byo etupa bumi ne mibiji, nanchi kechi wakonsha ne kwitupa kajo ka kulama buno bumi ne bivwalo bya kuvwika uno mubiji nenyi? (Kyepelo 25) Umvwe Lesa umwena bañonyi kajo ne kuvwika buluba kwikala bwa buya, nanchi kechi ukakonsha kulama bapopweshi banji nenyi? (Byepelo 26, 28-30) Kwambatu kine, kukizhamo kubambisha michima kechi kwayilamo ne. Kechi kwakonsha nangwa kunungako bumi bwetu nangwa pachechetu ne.c (Kyepelo 27) Twakonsha kuchinuzhuka byepi bijikila? Yesu witufundako amba: Twajijilai kutangizhako kupopwela Lesa mu bwikalo bwenu. Aba boba kino bakonsha kuketekela’mba bintu bikebewa pa juba pa juba ‘bikebabikilwapo’ kwi Shabo wa mwiulu. (Kyepelo 33) Kyapelako, Yesu wapana jishinda jingila bingi bulongo—kukebatu kibena kukebewa pa jojo juba. Nga mambo ka a kunungilako bijikila bya kesha ku bya lelo? (Kyepelo 34) Kabiji, nga mambo ka a kwikela na kijikila pa bintu bikabula kampe ne kumwekatu ne? Kulondela ano mafunde kwakonsha kwitwamunako ku bulanda bwa mu ino ntanda ya makatazho.
8 Kine, mafunde aambile Yesu engila bingi lelo jino byonka byo ajinga kimye kyo aambiwe pepi nobe myaka 2,000 yapitapo. Nanchi kino kechi kishiino kya maana afuma mwiulu nenyi? Mafunde awama afuma ku bantu bamaana javula apwa nkito kabiji apimpulwa nangwa kupingizhapo angi. Pano bino, mafunjisho a Yesu nangwa papitatu myaka yavula byepi, akinema ne luno kabiji akwasha bingi. Kino kechi kyafwainwa kwitukumisha ne, mambo uno Upana maana Wa kukumya waambilenga “byambo bya Lesa.”—Yoano 3:34.
Mfunjishisho Yanji
9. Bashilikale bamo baambilepo’mba ka pa mfunjishisho ya Yesu, kabiji mambo ka kino o kyabujile kwikala bubela?
9 Lubaji lwa bubiji Yesu mo amwesheshenga maana a Lesa lwajinga mfunjishisho yanji. Pa kimye kimo bashilikale batuminwe kuya na ku mukwata, babwelelekotu mabokotu ne kwamba’mba: “Nangwa kala kene kafwako muntu waambile byo āmba uno muntu ne.” (Yoano 7:45, 46) Bino byambo kechi byajinga bya bubela ne. Pa bantu bonse bajingako, Yesu aye wafumine “kwiulu” wayukile bintu byavula bingi byo aambanga. (Yoano 8:23) Kine wafunjishanga byakonsheshe kubula kufunjisha muntu ungi. Akimonai ano mashinda abijitu a uno Mufunjishi wa maana.
10, 11. (a) Mambo ka o twakonshesha kukumya Yesu byo aingijishenga bya kumwenako? (b) Bishimpi byo bi ka, kabiji kya kumwenako ka kimwesha bishimpi bya kwa Yesu kyo byaingijilanga bulongo pa kufunjisha?
10 Kwingijisha bulongo bya kumwenako. Betubula kuba’mba ‘Yesu waambilenga ku mabumba kupichila mu bishimpi nangwa’mba bya kumwenako.’ Ee, ‘kwakubula kishimpi nangwa’mba kya kumwenako kechi waambilenga nabo ne.’ (Mateo 13:34) Tukumya bingi busendwe bwanji bukatampe bwa kufunjisha bukine kupichila mu bintu byubiwa jonse. Banjimi babena kukusa nkunwa, banabakazhi babena kunengezha kusoka bashinkwa, banyike babena kukayila mu bisankanyi, bepaya masabi babena kukoka makonde abo, bakafunga babena kukeba mikooko yalubilamo—bino byajinga bintu banteleki banji byo bamwene bimye byavula. Umvwe bukine bwaesekanyiwa ku bintu byayukanyikwa, bupelawizha kukakachila mu milanguluko ne mu muchima.—Mateo 11:16-19; 13:3-8, 33, 47-50; 18:12-14.
11 Javula Yesu waingijishanga bishimpi, mashimikila epi mwa kufunjishisha mafunde nangwa bukine bwa ku mupashi. Na mambo a kuba mashimikila apela kukwatakanya ne kwiavuluka kukila bintu byabula kuyukanyikwa, bishimpi byakwashanga mafunjisho a Yesu kumvwanyika. Mu bishimpi byavula, Yesu walumbulwile Shanji na bya kumwenako bya kubula kulubamo. Kya kumwenako, ñanyi wakonsha kukankalwa kukwatakanya kishinka kiji mu kishimpi kya mwana walubile—kuba’mba umvwe muntu wapondoka wamwesha lulapilo lwa kine, Yehoba umumvwina lusa kabiji ne kumutambula?—Luka 15:11-32.
12. (a) Mu ñanyi jishinda Yesu mo aingijishe mepuzho mu mfunjishisho yanji? (b) Yesu wazhindamikilepo byepi boba bamwipwizhe pa lūsa lo ajinga nalo?
12 Kwingijisha bulongo mepuzho. Yesu waingijishanga mepuzho kukwasha banteleki banji kwimwena bene kishinka, kupesapesa milanguluko yabo, nangwa kwifuukwila bene bya kuba. (Mateo 12:24-30; 17:24-27; 22:41-46) Kimye bantangi babupopweshi kyo bamushikishe kana lūsa lo ajinga nalo lwafumine kwi Lesa nyi, Yesu wibakumbwile amba: “Nanchi lubatizhilo lwa Yoano, lwafumine mwiulunyi, inyi lwaji lwa ku bantu?” Buno bwipuzho byo bwibakankamikile, ponkapo ke bambañane bene na bene amba: “Kana twambe’mba, Lwa mwiulu; usakwitwambila’mba, Kabiji mambo ka byo mwabujile kumwitabila? Kabiji kana twambe’mba, Lwa bantu twachina jibumba; pa kuba bonse bamwitabila Yoano amba, Wajinga ngauzhi.” Kepo bakumbwile amba: “Kechi twayuka ne.” (Mako 11:27-33; Mateo 21:23-27) Na bwipuzho bwapelatu, Yesu wibomishe mate mukanwa kabiji ne kusolola bujimbijimbi bwajinga mu michima yabo.
13-15. Nga kishimpi kya mwina Samaliya kimwesha byepi maana a Yesu?
13 Bimye bimo, Yesu waingijishilanga pamo mashinda onse a kufunjishishamo, kupichila mu kubikamo mepuzho a kulangulukapo mu bya kumwenako byanji. Kimye shabyambo umo Muyudea kyo ashikishe Yesu kyakebewenga pa kumona bumi bwa myaka, Yesu wamubujile Mizhilo ya Mosesa, yaamba pa kutemwa Lesa ne mukwenu. Na mambo a kusaka kwibingisha mwine, uno mwanamulume washikishe’mba: “Nanchi mukwetu ye ñanyi?” Yesu wakumbwile kupichila mu kushimikizha jishimikila. Muntu umo Muyudea wayilenga bunke bwanji kimye kyo bamututawile ku batupondo ne kumusha pepi na kufwa. Kwaishile Bayudea babiji, mutanshi kusolomokelapo wajinga ñanga wa Lesa bino palondela ne mwina Levi. Bonse bamusansawijile. Pakuba umo mwina Samaliya waishile ponka. Wamubile lusa ne kumupomba pa bilonda byanji kabiji ne kumuleta ku nzubo ya bwenyi ne kumulama. Pa kupwisha jishimikila, Yesu washikishe uno wamwipwizhe amba: “I ñanyi wa mu busatu bwabo ye mwalanguluka’mba, wimwesheshe ke wa kwanji awa ye babelamijile ku batupondo?” Uno muntu kyamulengejile kukumbula amba: “Yenkawa wamubile lusa.”—Luka 10:25-37.
14 Kino kishimpi kimwesha byepi maana a Yesu? Mu moba a Yesu, Bayudea baingijishanga kyambo kya “mukwetu” ku boba balamangatu bisho byabo—kechi bena Samaliya ne. (Yoano 4:9) Inge kya kuba Yesu waambile jino jishimikila kuba’mba mwina Samaliya ye ye balukukile kabiji Muyudea ye wamukwashishe, nanchi kino umvwe kyafumishepo misalululo nyi? Yesu na maana waalwile jishimikila kuba’mba mwina Samaliya na lusa ye wakwashishe Muyudea. Kabiji akimonai bwipuzho bo aipwizhe ku mpelo ya jishimikila. Watesheshe muchima kukeba kulumbulula kyambo kya “mukwetu.” Kiji nobe uno shabyambo washikishenga amba: ‘Ñanyi ye nafwainwa kutemwa?’ Bino Yesu washikishe amba: “I ñanyi wa mu busatu bwabo ye mwalanguluka’mba, wimwesheshe ke wa kwanji?” Yesu kechi watesheshe muchima ku yewa waubijilwe lusa ye batutawile ne, watele muchima ku yewa mwina Samaliya wamwesheshe lusa. Mukwetu wa kine witendekelakotu mwine kumwesha butemwe ku bakwabo nangwa kya kuba ba mutundu ungi. Jino jo jishinda Yesu jo akonsheshe kulengela kino kishinka kyanji kumvwanyikisha.
15 Kyo kine kintu nanchi bantu kyo bakuminye na mo “afunjishenga” ne kwiya ko aji! (Mateo 7:28, 29) Pa kimye kimo, “jibumba jikatampe” jaikele ne aye pa moba asatu, kwakubula nangwa kajo ne!—Mako 8:1, 2.
Bwikalo Bwanji
16. Mu ñanyi jishinda Yesu mo ‘amwesheshe’ amba watangijilwenga na maana a Lesa?
16 Lubaji lwa busatu Yesu mo amwesheshe maana a Yehoba lwajinga bwikalo bwanji bo aikelangamo. Maana engila. Mutumwa Yakoba washikishe amba: ‘Ñanyi mwenu uji na maana?’ Wabwelele wakumbula aye mwine bwipuzho bwanji amba: “Amweshe na bwikalo bwanji bwawama byubilo byanji.” (Yakoba 3:13) Jishinda Yesu jo aubilangamo bintu ‘jamweshanga’ kuba’mba watangijilwenga na maana a Lesa. Twayai twisambeko byo amweshanga ndangulukilo yawama, mu bwikalo bwanji ne mu byo aubanga na bantu.
17. Bya kumwenako ka bijiko bimwesha kuba’mba Yesu wa esakenye bingi bulongo bintu mu bwikalo bwanji?
17 Nanchi kechi mwamonapo kuba’mba bantu inge ke babule kulanguluka bulongo javula bakizhamo kuba bintu nenyi? Ee, kikebewa maana pa kuba’mba wesakanyenga bintu bulongo. Byo amweshanga maana a Lesa, Yesu wayukile bingi kwesakanya bintu. Pa bintu byonse, watangizheko bintu bya ku mupashi mu bwikalo bwanji. Wapayankene bingi mu mwingilo wa kusapwila mambo awama. Waambile’mba, “o mambo o naishila.” (Mako 1:38) Bintu bya ku mubiji kwi aye kechi byanemene ne; kyamweka nobe wajingatu na bintu bicheche bya ku mubiji. (Mateo 8:20) Nangwa byonkabyo, kechi wajinga muntu wizhijika ku byonse ne. Byonka biji Shanji, ‘Lesa wa bibusa nangwa’mba wa lusekelo,’ Yesu wajinga muntu wasangalala, kabiji walengelanga ne bakwabo kusangalala bingi. (1 Timoti 1:11; 6:15) Kimye kyo atainwe ku kijiilo kya masongola—kijiilo pekala nyimbo, kwimba, ne kusekela—kechi watainweko’mba alefule bantu ne. Kimye binyu kyo byapwile, waalwile mema ke binyu byawama, bya kutoma “bisangajika muchima wa muntu.” (Masalamo 104:15; Yoano 2:1-11) Yesu waswanga javula byo bamwitanga kuya ku bijiilo, kabiji javula waingijishanga bino bimye kufunjishishamo.—Luka 10:38-42; 14:1-6.
18. Yesu wamwesheshe byepi ndangulukilo yawama mu byo aubilenga na baana banji ba bwanga?
18 Yesu wamweshanga ndangulukilo yawama mu byo aubanga na bantu. Kuyuka bantu byo baji kwamulengejile kuyuka baana banji ba bwanga byo bajinga. Wayukishetu bulongo kuba’mba bajinga bambulwakoloka. Nangwa byonkabyo, wamwene byubilo byabo byawama. Wamwene byubilo byawama mu bano banabalume Lesa bo akokele. (Yoano 6:44) Nangwa kya kuba baubanga bilubo, Yesu wamwesheshe muchima wa kwibaketekela. Pa kumwesha luno luketekelo, wapele baana banji ba bwanga mutembo wanema bingi. Wibakambizhe kusapwila mambo awama, kabiji waketekejile mu bulume bwabo kuba’mba bakengila uno mwingilo. (Mateo 28:19, 20) Buku wa Byubilo umwesha’mba baingijile mu bukishinka uno mwingilo ye ebakambizhe. (Byubilo 2:41, 42; 4:33; 5:27-32) Kwakubula nangwa kuzhinaukatu ne, Yesu waubile bingi bulongo kwibaketekela.
19. Yesu wamweshanga byepi amba wajinga “kimote ne kukoka pa muchima”?
19 Byonka byo twamwene mu Kitango 20, Baibolo wakwatankanya kwikepesha ne bukimote na maana. Bino Yehoba ye wakumwenako wakila umwesha bino byubilo. Nga Yesu kyajinga byepi? Kisangajika bingi pa kumona kwikepesha Yesu ko amwesheshe pa kwingila na baana banji ba bwanga. Byo ajinga walumbuluka, wibakijile bingi. Pano bino kechi wibalengulwile baana banji ba bwanga ne. Kabiji kechi wibalengejilepotu nangwa pacheche kwiumvwa bapanshi nangwa babula kufikilamo ne. Aye wibalangulukilangako na mambo a kupelelwa kwabo kabiji ne kwibatekenya na mambo a bilubo byabo. (Mako 14:34-38; Yoano 16:12) Nanchi kechi kyo kine kintu kyalengelanga ne baana ba bacheche kumukasulukila Yesu nenyi? Kine, bamukasulukijile bingi mambo bamwene kuba’mba wajinga “kimote ne kukoka pa muchima.”—Mateo 11:29; Mako 10:13-16.
20. Yesu wamwesheshe byepi kukoka muchima mu byo aubile na mwanamukazhi Mugentila wajinga na mwananji wamukazhi ye bamanyikile bingi ku mudemona?
20 Yesu wamwesheshe kwikepesha kwa Lesa mu jishinda jikwabo. Wakokele muchima, nangwa amba kunekenena, umvwe lusa lwamwesha’mba kino kyafwainwa. Kya kumwenako, akivulukai kimye mwanamukazhi Mugentila kyo amusashijile amba abuke mwananji wamukazhi ye bamanyikile bingi ku mudemona. Mu mashinda asatu apusana pusana, Yesu wamwesheshe amba kechi usa kumukwasha ne—jishinda jitanshi, kupichila mu kukana kumukumbula; ja bubiji, kupichila mu kwamba kwakubula kupita mu mbaji amba watuminwe ku Bayudea kechi ku Bagentila ne; kabiji ja busatu, kupichila mu kwamba kya kumwenako mu jishinda ja mushingi jamwesheshe kishinka kintutu kimo. Nangwa byonkabyo, uno mwanamukazhi wakoseleko bingi, kumwesha lwitabilo lwakila. Pano Yesu waubilepo byepi pa kino? Waubile byonka byo akaine amba kechi obe ne. Wabukile yewa mwana wa uno mwanamukazhi. (Mateo 15:21-28) Kuno ke kwikepesha kwa kukumya, ke ibyo nenyi? Kabiji vulukai kuba’mba kwikepesha ko kufuma maana a kine.
21. Mambo ka o twafwainwa kwibikilako kulonda bumuntu, ñambilo ne mashinda a Yesu?
21 Byo twasantapo kuba’mba Mambo awama etusolwela byambo ne byubilo bya muntu wa maana wajingako! Tuvulukenga kuba’mba Yesu wajinga kipasha kyalumbuluka kya biji Shanji. Umvwe ke tulonde bumuntu bwanji, ñambilo, ne jishinda Yesu jo aubilangamo bintu, tukekalanga na maana afuma mwiulu. Mu kitango kyalondelapo tukamona byo twakonsha kwingijisha maana a Lesa mu bwikalo bwetu.
[Tubyambo twa mushi]
a Mu kimye kyanembejilwengamo Baibolo, bakalipentala bebatwezhanga mwingilo wa kutunga mazubo, kubasa bya kubasabasa, kabiji ne kulenga bya kwingijisha mu majimi. Justin Martyr wa mu myaka kitota kya bubiji C.E., wanembele pe Yesu amba: “Waingilanga bukalipentala kimye kyo ajinga na bantu, sa alenga mapulao ne bikonkoji.”
b Kyambo kya Kingiliki kyatuntululwa’mba ‘kubambisha michima’ kilumbulula “kutabankana mu milanguluko.” Byonka byo kyaingijishiwa mu Mateo 6:25, kibena kutongola kwakamwa kuvulañanya nangwa kwabanya milanguluko ne kulengela kubula kwikala na lusekelo.
c Kupesapesa kwa bashayuka ba byasayansi kumwesha kuba’mba kukizhamo kubambisha michima ne bijikila kwakonsha kwitulengela kwikala na kikola kya muchima kabiji ne kwikalatu na bikola bikwabo byakonsha kuchibikizha bumi bwetu.
Mepuzho a Kulangulukapo
Byambo bya Mana 8:22-31 Maana alumbululwa mu bumuntu akwatankana byepi na byaamba Baibolo pa mambo a Mwana mubeji wa Yehoba?
Mateo 13:10-15 Bya kumwenako bya kwa Yesu byaingilanga byepi bulongo mu kusolola byajinga michima ya banteleki banji?
Yoano 1:9-18 Mambo ka Yesu o akonsheshe kusolola maana a Lesa?
Yoano 13:2-5, 12-17 Yesu waingijishe byepi kya kumwenako, kabiji i ki ka kyo afunjishe batumwa banji?
[Kipikichala pa peja 211]
“Mabumba akuminye mo afunjishenga”
-
-
Nanchi ‘Maana Afuma Mwiulu’ Abena Kwingila mu Bwikalo Bwenu Nyi?Fwenyai Kwipi ne Yehoba
-
-
Kitango 22
Nanchi ‘Maana Afuma Mwiulu’ Abena Kwingila mu Bwikalo Bwenu Nyi?
1-3. (a) Solomone wamwesheshe byepi maana a kukumya mu jishinda mo apwishishe mapata pa mambo a inetu mwina mwana? (b) Yehoba walaya kwitupa ka, kabiji mepuzho ka ajiko?
AJINGA mambo akatazha bingi—banabakazhi babiji balwijilenga mwana. Bano banabakazhi baikalanga nzubo imo, kabiji bonse babiji basemene au mwana wamulume au mwana wamulume kupusanakotu na moba acheche. Mwana umo wafwile, kabiji bano banabakazhi batendekele kulwila yewa washajilepo mumi awu’mba wami awu naye’mba wami.a Kapajingapo kamonyi wamweneko kyaubiwe ne. Kyamweka nobe ano mambo beatwajile kukochi icheche pano kechi apwile ne. Kyapeleleko beatwajile kwi Solomone Mfumu wa bena Isalela. Nanchi wakonsheshe kuyuka bukine nyi?
2 Panyuma ya kuteleka ku bipachikilenga bano banabakazhi, Solomone walombele kumuletela mpoko. Kepo nakumwesha kusumininwa, wakambizhe kuba’mba mwana bamwabanye mu bibese bibiji, kibese kimo kipanwe ku umo ne kibese kikwabo ku mukwabo. Kepo mwine mwina mwana asashijile mfumu amba bapane mwananji—ye atemwa—kuyewa mukwabo mwanamukazhi. Bino awa mukwabo wakoselepotu’mba mwana bamwabanye mu bibese bibiji. Kepo Solomone ayukile bukine. Wayukile kifyele kyajinga na inetu mwina uno mwana wa kwisemena, kabiji kuno kuyuka ko kwamulengejile kupwisha ano mapata. Akifwanyikizhai muchima wa yewa inetu mwina mwana byo abwelelepo munda kimye Solomone kyo amupele mwananji ne kwamba’mba: “Ye mwina mwana.”—1 Bamfumu 3:16-27.
3 Ano ajinga maana a kukumya, ke ibyo nenyi? Bantu byo baumvwine mwachibijile mambo Solomone, bakuminye bingi, ‘mambo bamwene’mba: Maana a Lesa aji mwi aye.’ Ee, maana a Solomone ajinga bupe kufuma kwi Lesa. Yehoba wamupele ‘muchima wa maana ne wa milangwe.’ (1 Bamfumu 3:12, 28) Nga atweba kiji byepi? Nanchi ne atweba twakonsha kwikala na maana afuma kwi Lesa nyi? Ee, mambo byo atangijilwe na mupashi, Solomone wanembele amba: ‘Yehoba ye upana maana.’ (Byambo bya Mana 2:6) Yehoba walaya kupana maana—ko kuba’mba bulume bwa kwingijisha bulongo bintu byo wayuka, maana a kupima bintu ne milangwe ku boba beakeba mu bukishinka. Twakonsha kwikala byepi na maana afuma mwiulu? Kabiji twakonsha kwiengijishanga byepi mu bwikalo bwetu?
‘Kwikala na Maana’—mu Ñanyi Jishinda?
4-7. Ñanyi bintu bina bikebewa pa kwikala na maana?
4 Nanchi twafwainwa kwikala bajimukisha nangwa kufunda kufika palepa pa kuba’mba twikale na maana afuma kwi Lesa nyi? Ine. Yehoba ukeba kwitupapo maana anji kechi na mambo a bwikalo bwetu nangwa mfunjilo yetu byo iji ne. (1 Kolinda 1:26-29) Pano bino twafwainwa kwitendekelako, mambo Baibolo witukambizha ‘kwikala na maana.’ (Byambo bya Mana 4:7) Twakonsha kuba byepi kino?
5 Kitanshi, twafwainwa kwakamwa Lesa. Byambo bya Mana 9:10 byaamba’mba: ‘Kumwakamwa Yehoba yo ntendekelo ya maana [kyo kintu kitanshi pa kwikala na maana, The New English Bible].’ Kumwakamwa Lesa kyo kitendekesho kya maana a kine. Mambo ka? Vulukai kuba’mba maana avwangamo bulume bwa kwingijisha bulongo bintu byo wayuka. Kumwakamwa Lesa kechi kulumbulula kumuzakama ne, kulumbulula kumunemeka kabiji ne kumuketekela. Kwakamwa kwa uno mutundu kwawama kabiji kutundaikañana bingi. Kwitulengela kwikala bwikalo bwa mwayila kuyuka kyaswa muchima wa Lesa ne mashinda mo obila bintu. Kafwako jishinda ja maana jo twakonsha kulondela ne, mambo mizhilo ya Yehoba kimye kyonse ilengela aba beilondela kumwenamo pakatampe.
6 Kya bubiji, twafwainwa kwikepesha ne kwipelula. Maana afuma mwiulu kuba aikalako umvwe kwikepesha ne kwipelula kafwapo ne. (Byambo bya Mana 11:2) Mambo ka o kyaikela bino? Umvwe twikepesha ne kwipelula, twitabizha kuba’mba kechi twayuka byonse ne, kabiji amba milanguluko yetu kechi kimye kyonse kyo ikalatu bulongo ne, kabiji ne kuba’mba twafwainwa kuyuka muchima wa Yehoba pa bintu. Yehoba “ukanya betota,” pakuba usekela bingi kupana maana ku boba baji na muchima wikepesha.—Yakoba 4:6.
7 Jishinda jikwabo ja busatu janema ke kufunda Mambo a Lesa anembwa. Maana a Yehoba asololwa mu Mambo anji. Pa kuba’mba twikale na ano maana, twafwainwa kwibikako kwiakebesha. (Byambo bya Mana 2:1-5) Kya buna kikebewa, ke lulombelo. Umvwe twamulomba Lesa maana mu bukishinka, uketupao. (Yakoba 1:5) Milombelo yetu ya kulomba bukwasho bwa mupashi wanji kechi ikabulwa kukumbulwa ne. Kabiji mupashi wanji wakonsha kwitukwasha kutana bya bunema mu Mambo anji byakonsha kwitukwasha kupwisha makatazho, kuchinuzhuka bizumba, kabiji ne kufuukula bintu bya maana.—Luka 11:13.
8. Umvwe kya kine tuji na maana afuma kwi Lesa, akamwekana byepi?
8 Byonka byo twamwene mu Kitango 17, maana a Yehoba engila. Onkao mambo, umvwe kine tuji na maana afuma kwi Lesa, akamweka mu bintu byo tuba. Mwana wa bwanga Yakoba walondolwele bipangwa bya maana a Lesa byo anembele amba: ‘Maana afuma mwiulu, patanshi o awamishatu, kabiji o a mutende, o akoka, o apela kusashilwa, o ayula lusa ne bipangwa byawama, o abula misalululo, o abula bujimbijimbi.’ (Yakoba 3:17) Byo tusa kwisambanga ino mbaji yonse ya maana a Lesa, twakonsha kwishikisha atwe bene amba, ‘Nanchi maana afuma mwiulu abena kwingila mu bwikalo bwami nyi?’
“O Awamishatu, Kabiji o a Mutende”
9. Kwikala wawama kilumbulula ka, kabiji mambo ka o kyailamo kuba’mba kuwama kyo kyubilo kitanshi kyatanchikwa kya maana?
9 “Patanshi o awamishatu.” Kwikala wawama kulumbulula kutoka kabiji ne kubula biko kechi pangyetu ne, bino ne mukachi ka mubiji. Baibolo wakwatankanya maana na muchima, bino maana afuma mwiulu kuba atwela mu muchima watamishiwa na milanguluko ne bya kusakasaka byatama ne. (Byambo bya Mana 2:10; Mateo 15:19, 20) Pano bino, umvwe muchima wetu wawama, ko kuba’mba ponka pakonsha kupelela bantu bambulwakoloka, ‘tukafumako ku bubi, ne kuba byawama.’ (Masalamo 37:27; Byambo bya Mana 3:7) Nanchi kechi kyailamo kuba’mba kuwama kyo kyubilo kitanshi kya maana kyatanchikwa nenyi? Umvwe twabula kutoka mu byubilo ne ku mupashi, twakonsha kumwesha byepi byubilo bikwabo bya maana afuma mwiulu?
10, 11. (a) Mambo ka o kyanemena kuba’mba twikale ba mutende? (b) Umvwe mwamona amba mwamulenga mambo mupopweshi mukwenu, mwakonsha kumwesha byepi amba mwi bantu baleta mutende? (Monai ne tubyambo twa munshi.)
10 “O a Mutende.” Maana afuma mwiulu etulengela kulondalonda mutende, kipangwa kya mupashi wa Lesa. (Ngalatiya 5:22) Twibikishako kuchinuzhuka konauna “lufungwa wa mutende” ukwatankanya bantu ba Yehoba. (Efisesa 4:3) Kabiji twibikishako bingi kubwezha mutende umvwe walubankanyiwa. Mambo ka kino o kyanemena? Baibolo waamba’mba: “Ikalai mu mutende: kabiji aye Lesa wa butemwe ne wa mutende ukekala nenu.” (2 Kolinda 13:11) Onkao mambo, umvwe twatwajijila kwikala mu mutende, Lesa wa mutende ukekala ne atweba. Jishinda jo tubilamo na bakwetu janema bingi mu bulunda bwetu na Yehoba. Twakonsha kumwesha byepi amba twi bantu baleta mutende? Akilangulukai pa kino kya kumwenako.
11 Mwafwainwa kuba byepi inge mwamona’mba mwamulenga mambo mupopweshi mukwenu? Yesu waambile’mba: “Byonkabyo inge ko ulambule mulambo wobe ku kyakusokelapo bitapisho, ne kuvuluka’mba, Mulongo wami nji nanji na mambo, sha konka mulambo wobe ku kyakusokelapo bitapisho, kabangijile jimo kupwana na mulongo wobe, mino pa kwiya ulambule mulambo wobe.” (Mateo 5:23, 24) Mwakonsha kwingijisha jino jifunde kupichila mu kwitendekelako kuya ku mulongo wenu. Na ñanyi nkebelo? Na “kupwana” nanji.b Pa kuba’mba mube kino, mwafwainwa kuswa byo abena kwiumvwa ku muchima kechi kukana ne. Umvwe mwamusolomoka na nkebelo ya kupwana kabiji ne kutwajijila na uno mulanguluko, kampe kupusenamo kuji konse kwakonsha kupwa, mwilomba ne lulekelo lwa mambo kabiji ne kwilekelako mambo. Umvwe mwitendekelako kuya na kupwana, mumwesha kuba’mba mubena kutangijilwa na maana afuma kwi Lesa.
“O Akoka, o Apela Kusashilwa”
12, 13. (a) Kyambo kyatuntululwa’mba ‘kukoka’ mu Yakoba 3:17 kyalumbulula ka? (b) Twakonsha kumwesha byepi’mba twakoka muchima?
12 “O akoka.” Kukoka kulumbulula ka? Kwesakana na bashayuka, kyambo kine kya Kingiliki kyatuntululwa’mba ‘kukoka’ mu Yakoba 3:17, kechi kyapela kutuntululwa ne. Bantuntuluzhi baingijisha byambo nabiji bya kuba’mba “lusa” “kutekanya” ne “kulangulukilako.” Kino kyambo kya Kingiliki kilumbulula “kunekenena.” Twakonsha kumwesha byepi’mba luno lubaji lwa maana afuma mwiulu lubena kwingila mwi atweba?
13 Filipai 4:5 waamba’mba: “Kukokamuchima kwenu kuyukanyike ku bantu bonse.” Baibolo mukwabo waamba amba: “Yukanyikwai kwikala bakoka muchima.” (The New Testament in Modern English, by J. B. Phillips) Monai kuba’mba byo twimona atwe bene kechi kyo kintu kyanema ne; kyanemako ke bakwetu byo betumona, byo twayukanyikwa. Muntu wakoka muchima kechi uminatu ngangala ku muzhilo nangwa kukebatu bintu kubiwa mo akebela ne. Umvwina bakwabo, kabiji po kibena kukebewa uswa byo baamba. Kabiji kechi wikala na bukaji nangwa kushinta mu byo oba na bakwabo ne, utekanya. Byo kiji kuba’mba kuba kino kwanema bingi kubena Kilishitu bonse, kyakijishapo kunema kikatakata ku bakulumpe mu kipwilo. Kutekanya kukebulañana, kabiji kulengela bakulumpe kwikala basolomokwa. (1 Tesalonika 2:7, 8) Twafwainwa kwishikisha atwe bene amba, ‘Nanchi nayukanyikwa’mba ndangulukilako bakwetu, kunekenena ne kutekanya nyi?’
14. Twakonsha kumwesha byepi amba ‘twapela kusashilwa’?
14 “Apela kusashilwa.” Kyambo kya Kingiliki kyatuntululwa’mba “apela kusashilwa” kechi kitanwapo kukwabo mu Binembelo bya bwina Kilishitu bya Kingiliki ne. Kwesakana na shayuka umo, kino kyambo “javula kingijishiwa ku mafunde apanwa ku bashilikale.” Kipana mulanguluko wa “kwitabishiwa bukiji” ne “kunekenena.” Muntu utangijilwa na maana afuma mwiulu ukokela ku byaamba Binembelo. Kechi wayukanyikwa nobe muntu uba inge wafuukula kintu wakana bibena kumubula bakwabo byapusana na byo abena kukeba aye mwine ne. Upelawizha kwaluluka umvwe bamubula bishiino byaumvwanyika bya mu Binembelo bya kuba’mba kyo asalapo kuba kechi kyailamo ne, nangwa mo alangulukila kechi mo imo ne. Nanchi bino byo byo mwayukanyikwa ku bakwenu nyi?
“O Ayula Lusa ne Bipangwa Byawama”
15. Lusa lo lu ka, kabiji mambo ka o kyayilamo kuba’mba “lusa” ne “bipangwa byawama” byatongolwa pamo mu Yakoba 3:17?
15 “O ayula Lusa ne bipangwa byawama.”c Lusa ke lubaji lwanema bingi lwa maana afuma mwiulu, mambo ano maana aambiwa’mba “ayula lusa.” Monai kuba’mba “lusa” ne “bipangwa byawama” byatongolwa pamo. Kino kyayilamo, mambo mu Baibolo, lusa javula lwamba pa kutesha muchima bakwetu, lupanga bipangwa byavula bya byubilo byawama. Buku umo walumbulula lusa amba “kumvwina mukwenu bulanda pa kintu kyatama kyo ajimo kabiji ne kweseka kubapo kimo.” Onkao mambo, maana a Lesa kechi akanama nangwa kwikala a pakanwatu ne. Asangajika, kabiji alangulukilako. Twakonsha kumwesha byepi’mba twayula lusa?
16, 17. (a) Kununga pa butemwe bwa kutemwa Lesa, ki ka kitulengela kwingilako mwingilo wa kusapwila kabiji mambo ka? (b) Mu ñanyi mashinda mo twakonsha kumweshesha amba twayula lusa?
16 Jishinda janema ke kubulako bakwetu mambo awama a Bufumu bwa Lesa. Ki ka kitulengela kwingila uno mwingilo? Kintu kine kikatampe ke butemwe bo twatemwa Lesa. Pano bino kumvwina bakwetu lusa nako ko kwitulengela. (Mateo 22:37-39) Bavula lelo jino ‘basubakana ne kupelelwa, pamo no mikooko yabula kafunga.’ (Mateo 9:36) Bebasula ne kwibapofula ku mupashi ku bakafunga babupopweshi bwabubela. Kyafumamo, kechi bayuka lutangijilo lwa maana lutanwa mu Mambo a Lesa nangwa bintu byawama byo bukaleta Bufumu panopantanda katataka ne. Onkao mambo, umvwe twalanguluka pa bikebewa bya ku mupashi bya boba bo tuji nabo, lusa lwetu lufuma panshi ya muchima lwitulengela kuba papelela bulume bwetu kwibabula nkebelo ya Yehoba ya butemwe.
17 Mu ñanyi mashinda akwabo mo twakonsha kumweshesha’mba twayula lusa? Vulukai kishimpi kya kwa Yesu kya mwina Samaliya wataine yewa kañenda sa alaala ku jishinda, ye balukukile ne kumututaula. Na mambo a lusa, mwina Samaliya “wamubile lusa,” ne kumupomba pa bilonda ne kumulama. (Luka 10:29-37) Nanchi kino kechi kimwesha kuba’mba lusa lwavwangamo ne kukwasha boba bakajilwa nenyi? Baibolo witubula ‘kubila bantu bonse byawama, pa kuba bene bene bonka bakwetu ba mu lwitabilo.’ (Ngalatiya 6:10) Akilangulukai pa bintu bimo. Wakikulumpe mukwetu wa mu lwitabilo wakonsha kukebewa bukwasho bwa ñendelo ya kuya ne kufuma ku kupwila kwa bwina Kilishitu. Mwanamukazhi wafwilwa mu kipwilo wakonsha kukebewa bukwasho bwa kumuwamishisha nzubo yanji. (Yakoba 1:27) Muntu walefulwa wakonsha kukebewa “kyambo kyawama” kya kumukosesha. (Byambo bya Mana 12:25) Umvwe twamwesha lusa mu ano mashinda, tumwesha kuba’mba maana afuma mwiulu abena kwingila mwi atweba.
“O Abula Misalululo, O Abula Bujimbijimbi”
18. Umvwe tutangijilwa na maana afuma mwiulu, ki ka kyo twafwainwa kwibikishako kufumya mu michima yetu, kabiji mambo ka?
18 “O abula misalululo.” Maana a Lesa kechi akeba misalululo ya mitundu ne kumona nobe kyalo kyenu kyo kyawama kukila kya bakwenu ne. Umvwe tubena kutangijilwa na maana a uno mutundu, twibikishako kufumyamo mu michima yetu byubilo bya kutala ku bilungi bya bantu. (Yakoba 2:9) Kechi tutemwa bakwetu na mambo a mfunjilo yabo, mali, nangwa na mambo a mingilo yo baji nayo mu kipwilo ne; kabiji kechi tulengulula bapopweshi bakwetu baji bonse na mambo a kumweka bayanji ne. Umvwe Yehoba mwine watemwa bano bantu, ne atweba twafwainwa kwibatemwa.
19, 20. (a) Kyambo kya Kingiliki kya “bujimbijimbi” kyafumina pi? (b) Tumwesha byepi “butemwe bwa kine bwa kutemwa balongo,” kabiji mambo ka kino o kyanemena?
19 “O Abula Bujimbijimbi.” Kyambo kya Kingiliki kwafuma kyambo kya “bujimbijimbi” kitongola “nkaizhi.” Mu moba akala, bankaizhi Bangiliki ne bena Loma bavwalanga bibutwa bikatampe kimye kya kukaya bisela. Byonkabyo, kyambo kya Kingiliki kwafuma kyambo kya “bujimbijimbi” kyatendekele kwingijishiwa ku muntu ubepekezha, nangwa muntu ubena kuba kintu kya bubela. Luno lubaji lwa maana a Lesa kechi lwafwainwa kwitulengela kuyukatu byo twafwainwa kubanga na bapopweshi bakwetu ne, lwafwainwa ne kwitulengela kuyuka byo tulanguluka pe abo.
20 Mutumwa Petelo waambile’mba ‘kukokela kwetu bya bukine’ kwafwainwa kwitulengela kwikala na “butemwe bwa kine bwa kutemwa balongo.” (1 Petelo 1:22) Ee, butemwe bwetu bwa kutemwa balongo kechi bwafwainwa kwikala bwa kubepekezhatu ne. Kechi tuvwala bibutwa nangwa kwibepekezha kuba’mba tujimbaike bakwetu ne. Butemwe bwetu bwafwainwa kwikala bwa kine, bubena kufuma mu muchima. Umvwe bwaikala bino, bakwetu ba mu lwitabilo baketuketekela bingi, mambo bakayuka’mba byonka byo tumweka ne mu muchima byo byo tuji. Bukishinka bwa uno mutundu bulengela kwikala na bulunda bwakishinka pakachi ka bena Kilishitu kabiji bulengela ne kwiketekela mukachi ka kipwilo.
‘Lamai Maana Alumbuluka’
21, 22. (a) Solomone wakankelwe byepi kulama maana? (b) Twakonsha kulama byepi maana, kabiji tukamwenamo byepi mu kuba kino?
21 Maana a Lesa ke bupe kufuma kwi Yehoba, bo twafwainwa kulama. Solomone waambile’mba: ‘Mwanami ulame maana alumbuluka ne a kupima bintu.’ (Byambo bya Mana 3:21) Kya bulandatu ke kya kuba’mba Solomone aye mwine wakankelwe kuba kino. Watwajijile kwikala na maana kimye kyo ajinga na muchima wa lukokelo. Bino ko kyakayanga, bakazhi banji bavula ba ku byalo bingi bamongwele muchima kumufumya ku bupopweshi bwatoka bwa Yehoba. (1 Bamfumu 11:1-8) Byafumine mu bwikalo bwa Solomone bimwesha’mba kuyukatu bintu kuba kwitukwasha umvwe ke tubule kwibingijisha bulongo ne.
22 Twakonsha kulama byepi maana alumbuluka? Kechi twafwainwa kutangangatu Baibolo ne mabuku alumbulula Baibolo anengezhiwa na ‘kalume wa kishinka ne wa maana’ ne, twafwainwa ne kwibikishako kwingijisha byo tufunda. (Mateo 24:45) Tuji na bishinka byavula bya kwingijishisha maana a Lesa. Kilumbulula bwikalo bwawama lonka luno. Kitukwasha ‘kukwachisha ku bumi bonkabwa bwa kine kine’—bumi mu ntanda ipya ya Lesa. (1 Timoti 6:19) Kabiji kyakijishapo, kwikala na maana afuma mwiulu kwitufwenyesha kwipi na nsulo ya maana onse, Yehoba Lesa.
[Tubyambo twa mushi]
a Kwesakana na 1 Bamfumu 3:16, bano banabakazhi babiji bajinga bapite. Buku wa Insight on the Scriptures waamba’mba: “Bano banabakazhi kampe bajinga bapite, pano bino bupite bwabo kechi bwajinga bwa busulu ne, bajinga banabakazhi baubile bulalelale, kikale banabakazhi Bayudea, nangwa kampe banabakazhi bangitu.”—Wanembwa na Bakamonyi ba kwa Yehoba.
b Kyambo kya Kingiliki kwatuntululwa kyambo kya “kupwana” kilumbulula “kupimpula milanguluko, kwambañana, kupimpuzhanya, ne mu jino jishinda, kupwana.” Onkao mambo inge kyakonsheka, kikonkwanyi kyenu ke kupimpula, kufumyapo bukaji buji mu muchima wa muntu ye mwalenga mambo.—Loma 12:18.
c Baibolo mukwabo watuntulula bino byambo’mba, “wayula lusa ne mingilo yawama.”—A Translation in the Language of the People, by Charles B. Williams.
Mepuzho a Kulangulukapo
Mpitulukilo ya mu mizhilo 4:4-6 Tumwesha byepi’mba twi bamaana?
Masalamo 119:97-105 Tukamwenamo byepi umvwe ke tufunde ne kwingijisha Mambo a Lesa na mukoyo?
Byambo bya Mana 4:10-13, 20-27 Mambo ka o tukebela maana a Yehoba?
Yakoba 3:1-16 Nga bapewa bukulumpe mu kipwilo bakonsha kumwesha byepi’mba baji na maana ne milangwe?
[Kipikichala pa peja 223]
Pa kuba’mba twikale na maana a Lesa, twafwainwa kwibikishako kwiakebesha
[Kipikichala pa peja 227]
Umvwe twaubila bakwetu lusa, tumwesha ‘maana afuma mwiulu’
-