Kitango 10
Umvwe Umo wa mu Kisemi Wakolwa
1, 2. Nanchi Satana waingijishe byepi bya malwa ne misongo kukeba konawinamo bukishinka bwa kwa Yoba?
YOBA ye umo pa bantu baikajile na kisemi kya lusekelo. Baibolo wamutela’mba “wibakijile mu buneme bantu bonse ba ku musela.” Wajinga na baana babalume batanu na babiji ne babakazhi basatu, bonse pamo bajinga jikumi. Kabiji wamwenanga ne bintu ba mu kisemi kyanji. Watele bingi muchima ku bintu bya ku mupashi kabiji ne kukwasha baana banji kuta muchima pe Yehoba. Kuba bino kwibalengejile kukwatankana ne kwikala na kisemi kya lusekelo.—Yoba 1:1-5.
2 Mulwanyi mukatampe wa Yehoba Lesa aye Satana wayukile bwikalo bwawama bwaikejilemo Yoba. Satana ukebakeba mashinda a konawinamo bukishinka bwa bakalume ba Lesa, walukukile Yoba kupichila mu kumonawina kisemi kyanji kya lusekelo. Kepo ‘amanyikile Yoba na bipote byatumbile mubiji yense kufuma mu ngayo ya maulu anji kufika ne pa lumbwichi.’ Onkao mambo, Satana wamuletejile Yoba bya malwa ne misongo kuba’mba amonawine bukishinka bwanji.—Yoba 2:6, 7.
3. Biyukilo ka byamwesheshenga kikola kya kwa Yoba?
3 Baibolo kechi watongolapo kikola kine kyakolelwenga Yoba ne. Bino witubulakotu biyukilo. Mubiji wanji waubiletu paa na mapila kabiji ne kikoba kyanji kyasabaikile ne kubola. Muya walupukilenga mu kanwa ka kwa Yoba watamine bingi kabiji ne mubiji wanji wanunkilenga. Yoba wajinga mu misongo ikatampe bingi. (Yoba 7:5; 19:17; 30:17, 30) Na mambo a misongo kubaya, Yoba waikajile mu buto ne kwingijisha kiinga kwishimunako. (Yoba 2:8) Kino kine kyaletelenga bingi bulunda pa kumutala!
4. Lukatazho ka lupitamo bisemi byonse pa kimye pa kimye?
4 Umvwe yenu mwajinga na kyokya kikola, inge mwaubile byepi? Lelo jino, Satana kechi ubena kumanyika bakalume ba Lesa na misongo byonka byo aubile kwi Yoba ne. Nangwa byonkabyo, na mambo a bundengamambo, bijikila bya mu bumi ne kutaminako kwa mapunzha mo twikala, twafwainwa kuketekela kuba’mba pa kimye pa kimye, ba mu kisemi kyetu bakonsha kukolwa. Kikale twilama byepi, kukolwako twakonsha kukolwa nangwa kya kuba bachechetu bo bakonsha kumanama byonka byamanamine Yoba. Umvwe twatanwa na misongo mu kisemi kyetu, kine kyakonsha kukatazha bingi. Onkao mambo, twayai tumone Baibolo byo etukwasha kuyuka bya kwikala na uno mulwanyi wa bantu bonse.—Musapwishi 9:11; 2 Timoti 3:16.
MWIUMVWA BYEPI INGE MWAKOLWA?
5. Javula ba mu kisemi boba byepi na misongo ya pa ka kimye kacheche?
5 Kikatazha bingi kwingila mingilo bulongo umvwe pamweka misongo yakonsha kulubankanya mutanchi wetu, kikatakata umvwe misongo saka iyilakotu palutwe. Ne misongo ya pa ka kimye kachechetu nayo ikebewa kupimpulako mitanchi yetu ya mingilo. Ba mu kisemi babula kukolwa bakonsha kupako kimye ubena kukolwa kulembalalako. Bakonsha kusankilapo mingilo imo. Nangwa byonkabyo, mu bisemi byavula baana nabo bomvwina lusa mukwabo nangwa nsemi wakolwa, nangwa kya kuba bansemi bo bendatu na kwibavululako kuba kino. (Kolose 3:12) Mu misongo ya pa ka kimye kacheche, kisemi javula kipana kukwasha boba bakolwa. Kabiji yense wa mu kisemi wafwainwa kuvulukanga’mba ne aye inge wakolwa ukakebewanga kumukwasha.—Mateo 7:12.
6. Ba mu kisemi boba byepi kimye kimo umvwe mulongo wabo wakolwa kikola kikatampe kibula kupwa?
6 Pano mwakonsha kuba byepi umvwe kikola kyaswezha kabiji ne kuleta bijikila bikatampe? Kya kumwenako, mwakonsha kuba byepi umvwe umo mu kisemi uji na kikola kya kinkanku (stroke), uji na kikola kya kansa nangwa kikolatu kikwabo? Nangwa twakonsha kuba byepi umvwe wa mu kisemi wakolwa kikola kya ku bongo nabiji bukonye? Tumumvwina lusa, ko kuba’mba bulanda bo tumwesha ku mutemwe wetu ubena kuyanda. Nangwa byonkabyo, mu kumwesha lusa mwakonsha ne kufuma bintu bikwabo. Ba mu kisemi kyonse bayanjilamo bingi, kabiji ne kubula kukasuluka na mambo a misongo ya muntu umo, kino kyakonsha ne kwibalengela kwiumvwa bibi ku muchima. Bakonsha kwamba’mba: “Nanchi mambo ka misongo o yampampachila bibye?”
7. Muka Yoba waubile byepi na kikola kya mwatawanji, kabiji ki ka kyo avulamineko?
7 Bino byo byo apichilemo ne muka Yoba. Vulukai’mba aye wafwishishe baana banji bonse. Bino binkunka byo byamwekelenga, kyamukolelenga bingi ku muchima. Kabiji byo amwene mwatawanji wabambakene ne kukosa waikala na kikola kyatama, watesheshe bingi muchima ku bya malwa ne kuvulama bulunda bo ajinga nabo na mwatawanji ne Lesa. Baibolo waamba’mba: “Ponkapo mukazhanji [Yoba] wamwambijile’mba: Nanchi ne pano mwakikakelatu ku kulumbuluka kwenu nyi? Munenai Lesa bya mwenga, mufwe.”—Yoba 2:9.
8. Umvwe wa mu kisemi kikola kyabaya, kinembelo ka kikakwasha bonse mu kisemi kwikala na mweno yawama?
8 Bavula balefulwa bingi ne kuzhingila inge bwikalo bwabo bwaaluka na mambo a misongo ya umo mu kisemi. Nangwa byonkabyo, mwina Kilishitu uji mu lukatazho lwa iwe mutundu, wafwainwa kuvuluka’mba aje ke jishuko ja kumwesheshamo butemwe bwanji bwa kine. Ibyo butemwe bwa kine “butekanyatu . . . kabiji kechi bwikebela bintu ne . . . Butemwe busenda byonse, kabiji bwitaba byonse, kabiji buketekela byonse, kabiji butekanya mu byonse.” (1 Kolinda 13:4-7) Mu kifulo kya kuleka milanguluko yatama kwikala mu muchima, kyawama bingi kukana ndangulukilo ya uno mutundu.—Byambo bya Mana 3:21.
9. Milaye ka yakonsha kukosesha ba mu kisemi ku mupashi ne mu milanguluko umvwe umo mu kisemi kikola kyabaya?
9 Ki ka kyakonsha kubiwa pa kuzhikijila bumupashi ne milanguluko ya ba mu kisemi umvwe umo mu kisemi kikola kyaswezha? Ibyo, monka mwapusena bikola kikebewa kulama bulongo ubena kukolwa ne kumukebela muchi, kabiji kechi kyafwainwa mu uno buku kutongolamo michi ne mashinda ba mu kisemi o bafwainwa kulaminamo bakolwa ne. Pano bino, ku mupashi, Yehoba ‘wibenuna bonse banyeñamina panshi.’ (Salamo 145:14) Mfumu Davida wanembele’mba: “Ye mwine walusekelo awa wamulanguluka muyanji: Yehoba ukamupokolola mu juba jibi. Yehoba ukamulama, ne kumwikazha na bumi. . . . Yehoba ukamukwasha byo aji pa mwanya na misongo.” (Salamo 41:1-3) Yehoba ukosesha bakalume banji ku mupashi nangwatu inge baesekwa meseko akila pa bulume bwabo. (2 Kolinda 4:7) Ba mu bisemi bavula babena kupita mu misongo ikatampe bavuluka byambo byaambilepo nyimbi wa masalamo kuba’mba: “Amiwa namanyikwa bingi: Nsangulai, anweba Yehoba, monka mwayila byambo byenu.”—Salamo 119:107.
MUCHIMA WAWAMA
10, 11. (a) Ki ka kikebewa pa kuba’mba kisemi kichinchike na misongo? (b) Nga mwanamukazhi umo wachinchikile byepi na misongo ya mwatawanji?
10 Kishimpi kya mu Baibolo kyaamba’mba: “Muchima wa muntu wakonsha kukosa mu kikola; pakuba ñanyi wakonsha kukosa umvwe mwine muchima walajika?” (Byambo bya Mana 18:14) Binyenge byakonsha kukatazha bingi ba mu kisemi pamo ne “muchima wa muntu.” Pa kuba, “muchima watekanya bulongo upana bumi ku mubiji.” (Byambo bya Mana 14:30) Kuchinchika ku misongo ikatampe kwa kisemi kwaimena pa byubilo nangwa muchima umwesha ba mu kisemi bene.—Monai ne byaamba Byambo bya Mana 17:22.
11 Mwanamukazhi mwina Kilishitu umo wachinchikile bingi kwikala na mwatawanji panyuma ya kukwatwa na kikola kya kinkanku pa myaka itanu na umo kufuma po besongwejile. Uno mwanamukazhi uvuluka’mba, “bamwatawami kechi baambanga byaumvwanyikanga ne, kabiji kino kyankatazhanga bingi pa kuba’mba nesambe nabo.” “Kabiji kwajinga mama nje mama mbike pa kubatu’mba ñumvwe byo bakabakananga pa kwamba.” Fwanyikizhai, mwatawanji naye byo kyamukolelengapo ku muchima na mambo a kulefulwa na bintu byo apichilengamo. Bano bamulume ne mukazhi baubilepo byepi? Nangwa kya kuba baikajilanga kwalepa na kipwilo kya bwina Kilishitu, nyenga wakosele bingi ku mupashi kupichila mu kuyuka byonse byaubiwanga mu jibumba kabiji ne kutanga kimye kyonse magazini a Kyamba kya Usopa ne Awake! Bino byamukoseshe ku mupashi pa kuba’mba alame mwatawanji kufikatu ne byo afwile panyuma ya kupitapo myaka ina.
12. Byonka byajinga Yoba, kimye kimo ubena kukolwa wakonsha kuba byepi?
12 Yoba byo apichilenga mu bya malwa wachinchikile bingi. Waipwizhe mukazhanji amba: “Nanchi, tutambulengatu byawama byonka ku kuboko kwa Lesa ne kutambula byatama nenyi?” (Yoba 2:10) O ene mambo ne mwana wa bwanga aye Yakoba o aambile pe Yoba kwikala kya kumwenako kyawama kya butekanye. Pa Yakoba 5:11 tutangapo’mba: “Anweba mwaumvwine kala mambo a butekanye bwa Yoba, kabiji mwamona byo apezha Nkambo ne byo ayula na lusa ne bibusa.” Ne lelo jino, kuchinchika ku misongo ya mulongo wetu kwakwasha bingi bavula ba mu kisemi kwikala na mweno yawama.
13. Kwiesakanya ka kwafwainwa kubula kuba bisemi bibena kupita mu misongo ikatampe?
13 Bavula bapitapo kala mu misongo mu kisemi baswa kuba’mba bwikalo bwa kisemi bukatazha bingi. Kabiji bambapo ne kuba’mba kwikala na mweno yawama pa mambo a misongo kwanema bingi. Kupimpulako mitanchi imo ya mu kisemi pa kutendekatu kwakonsha kukatazha bingi. Pano bino, umvwe muntu wibikako kikamupelela kuyuka bya kuba. Pa kuba’mba tube bulongo, kyanema bingi kubula kwiesakanya ku bisemi mwabula misongo, ne kulanguluka’mba ‘kechi kyawama abo kwikala bulongo kukila atweba ne.’ Kwambatu kine, kafwako wakonsha kuyuka bijikila biji na mukwabo ne. Bena Kilishitu bonse batana lutekenesho mu byambo bya Yesu bya kuba’mba: “Iyai ko nji, anweba bonse basulwila na mingilo ne kunemenwa, ne amiwa nkemukokolosha.”—Mateo 11:28.
KWIBIKILA BIKONKWANYI
14. Mwakonsha kwibikila byepi bikonkwanyi byawama?
14 Mu kimye kya misongo ikatampe, kisemi kyafwainwa kumwenamo bingi umvwe saka kivuluka byambo byanembelwe na lutangijilo lwa mupashi bya kuba’mba: ‘Ba kwibabulako maana inge bavula bintu bilumbuluka bulongo.’ (Byambo bya Mana 15:22) Nanchi ba mu kisemi bakonsha kwikala pamo ne kwisamba bya kuba pa mambo a misongo nyi? Kyakonsha kuwama bingi kuba bino kupichila mu kulombapo ne kulondela lutangijilo lwa mu Mambo a Lesa. (Salamo 25:4) Bintu ka byafwainwa kwisambapo? Bya kwisambapo byafwainwa kwikala nabiji bya kukeba muchi, mali ne byafuukulapo kuba kisemi. Ñanyi ukalamanga ubena kukolwa? Nga kisemi kyakonsha kwingijila pamo byepi kukwasha ubena kukolwa? Nga byo mwafuukulapo kuba bikakwasha byepi bonse ba mu kisemi? Mukakwasha byepi ku mupashi ne ku mubiji awa ubena kulamañana?
15. Bukwasho ka Yehoba bo anengezhezha bisemi bibena kupita mu misongo ikatampe?
15 Kulomba lutangijilo kwi Yehoba, kulanguluka langulukapo pa Mambo anji ne kulondela byaamba Baibolo kuleta mfweto ikatampe yo twakonsha kubula kuketekela. Kimye kimo kikola kya wa mu kisemi kechi kyakonsha kubwelako panshi ne. Bino kuketekela mwi Yehoba kimye kyonse kukemukwasha bingi mu bya malwa byonse. (Salamo 55:22) Mambo a Lesa aamba’mba: “Kechi mubambishe michima yenu nangwa mu kintu kimo ne; kabiji mu bintu byonse kasa musolola kwi Lesa byo musaka monka mu lulombelo ne lusashijilo ne kuba sante pamo. Kabiji mutende wa Lesa ubula kuyukanyika, ukalama michima yenu ne milanguluko yenu mwi Kilishitu Yesu.”—Filipai 4:6, 7; monai ne Salamo 94:18, 19.
KWASHAINGA BAANA
16, 17. Bintu ka byakonsha kwisambapo na baana babacheche pa mambo a mukwabo ubena kukolwa?
16 Misongo ikatampe mu kisemi yakonsha kulengela baana kuyanda bingi. Kyanema bingi bansemi kukwasha baana kuyuka makatazho aiya na misongo ne abo byo bakonsha kukwasha. Umvwe mwana umo ye wakolwa, bansemi bafwainwa kukwasha baana kuyuka’mba nangwa kya kuba batesha muchima mwana wakolwa, kino kechi kibena kulumbulula’mba bakwabo baana bebashikwa ne. Mu kifulo kya kuleka baana kwikala na kichima nangwa lupato, bansemi bakonsha kukwasha baana bakwabo kukwatankena pamo ne kwimwesha butemwe bene na bene kimye kyo babena kutalañana na misongo.
17 Baana babacheche bakebafika pa muchima kupichila mu kwibalumbulwila bulongo mwatala kyokyo kikola ne bya michi mu kifulo kya kulondolwela kitala. Onkao mambo, bakonsha kwibalumbulwila bibena kupitamo mukwabo wa mu kisemi ubena kukolwa. Umvwe baana batuntulu bemwena kikola byo kibena kulengela mukwabo kukankalwa kwingila mingilo yo babena kwingilapo abo, kikebalengela ‘kutemwañana byo baji balongo na balongo’ kabiji ne kwikala “ba michima yanekena.”—1 Petelo 3:8.
18. Mwakonsha kukwasha byepi baana bakoma kuyuka makatazho ekalapo umvwe umo ubena kukolwa, kabiji kino kyakonsha kwibakwasha kumwenamo ka?
18 Kwashai baana bakoma kuyuka’mba inge pamweka misongo, kyawama kwikwasha kwingijila pamo na kisemi kyonse. Pa mambo a mali a kupana ku ba dokotala ne a kupotamo muchi, kyakonsha kukatazha bingi bansemi pa kyokyo kimye kumwena ba mu nzubo kwesekana na mo bakebela. Nanchi baana bakazhingila ne kwiumvwa’mba kechi mwibata muchima nenyi? Inyi bakayuka lukatazho lujipo ne kuyuka mwa kubila nyi? Bino byonse byaimenatu pa jishinda jawama kwisambilamo ne ba mu kisemi kwikala na muchima wawama. Ee, mu bisemi byavula muji ubena kukolwa kyawama bingi kufunjisha baana kuyuka byo bafwainwa kulondela lujimuno lwa kwa Paulo lwa kuba’mba: “Kechi mube kintu nangwa kimo mu kwilanguluka anwe bene nangwa mu kwitota kwatu ne, poso na muchima wipelula kasa mulanguluka bonse, pa muntu pa muntu, amba mukwetu wankila mu kuwama; kabiji bonse pa muntu pa muntu, kechi muteshe muchima ku bintu byenu byonka ine, kana ne ku bya bakwenu pamo.”—Filipai 2:3, 4.
BYA KUBA NA MICHI
19, 20. (a) Mingilo ka ingila mitwe ya bisemi umvwe umo wa mu kisemi wakolwa? (b) Nangwa kya kuba kechi buku wa bya michi ne, mu ñanyi jishinda Baibolo mo apaina maana a kuyuka mwakubila na misongo?
19 Bena Kilishitu kechi bakana kutoma muchi umvwe kechi ulala muzhilo wa Lesa ne. Umvwe umo mu kisemi wakolwa, besekesha kukeba muchi wa kumupa kuba’mba akose. Nangwa boba bino, kuji mashinda amo a kubukilwamo o bafwainwa kulangulukishapo bulongo. Kunungapo, mu myaka yakatataka bikola bibena kuvujilakotu kabiji byavula bakankalwa ne kutana muchi wabyo. Nangwatu mashinda alumbuluka a kupiminamo bikola, akatazha bingi kwiatana. Pano, mwina Kilishitu wafwainwa kuba byepi?
20 Nangwa kya kuba nembi wa Baibolo umo wajinga dokotala kabiji ne kuba’mba mutumwa Paulo naye wakwashishe mulunda nanji, aye Timoti mu bya michi, Baibolo upana mafunde a kwitutangijila ku mupashi, kabiji kechi ke buku wa bya michi ne. (Kolose 4:14; 1 Timoti 5:23) Onkao mambo, pa mambo a bya michi, mitwe ya bisemi ya bwina Kilishitu yafwainwa kwifuukwilapo bya kuba ayo ine. Kampe bakonsha kwipuzhapo ba dokotala bavula pa kuba’mba bayuke bya kuba. (Monai ne byaamba Byambo bya Mana 18:17.) Bakakeba jishinda jawama ja kukwashishamo ubena kukolwa mu kisemi kabiji bakakeba buno bukwasho ku ba dokotala bo bayuka bulongo. Bamo basalapo mashinda awama a kubukilwamo. Kino nakyo ke kya kwifuukwilapo muntu mwine. Nangwa byonkabyo, pa kukeba mashinda a kubukilwamo, bena Kilishitu kechi balubako kuleka ‘Mambo a Lesa kwikala lampi wa ku maulu abo ne kyeya kya mu jishinda jabo ne.’ (Salamo 119:105) Abo batwajijila kulondela byaamba Baibolo. (Isaya 55:8, 9) Onkao mambo, abo kechi baya ku bañanga nangwa kwingijisha michi yavwangamo kupopwela mipashi ne, kabiji bachinuzhuka ne mbukilo ilala mafunde a mu Baibolo.—Salamo 36:9; Byubilo 15:28, 29; Lumwekesho 21:8.
21, 22. Nga mwanamukazhi umo wa mu kyalo kya mu Asia waingijishe byepi mafunde a mu Baibolo, kabiji byo afuukwilepo byamukwashishe byepi?
21 Akimonai byapichilemo nsongwakazhi wikala mu kyalo kya mu Asia. Byo papichiletu moba acheche kufuma po atendekele kufunda Baibolo na Bakamonyi ba kwa Yehoba, wasemene mwana wamukazhi mubishi wanemene 1.47kg. Uno mwanamukazhi waumvwine bingi bulanda kimye dokotala kyo amubujile amba mwananji kechi ukakoma kabiji ne kwenda ne. Wamukambizhe’mba atwale mwananji ku mazubo ko balamina baana. Mwatawanji wazhinaukile bingi pa kino. Pano kwepi ko afwainwe kutana bukwasho?
22 Waambile’mba: “Mvuluka kimye kyo nafunjile mu Baibolo kuba’mba ‘baana bo bunonshi bufuma kwi Yehoba; Ne bipangwa bipanga jivumo yo mfweto yanji yo apana.’ (Salamo 127:3) Walangulukilepo kusenda kino “kya buswanyi” ku nzubo ne kwikilama aye mwine. Pa kutendeka kyamukatezheko bingi, pano bino kupichila mu bukwasho bwa balongo bena Kilishitu ne kipwilo kya Bakamonyi ba kwa Yehoba, uno mwanamukazhi wamwene mashinda mwa kulamina mwananji bulongo. Byo papichiletu myaka 12, mwana watendekele kuya na kupwila ku Nzubo ya Bufumu ne kwiyowa kupwanañana na bakwabo banyike. Inanji waambile’mba: “Nasanta bingi pa mafunde a mu Baibolo byo ankwashishe kufuukulapo kuba kyawama. Baibolo wankwashishe bingi kwikala na jiwi ja mu muchima jawama kwi Yehoba Lesa kukila byo nashi nketayenga mu makatazho.”
23. Ñanyi lutekenesho Baibolo bo apana ku bakolwakolwa kabiji ne ku boba bebalama?
23 Bikola byonse bikapwa. Ngauzhi Isaya waambilenga pa kimye kya kulutwe kuba’mba, “kafwako nangwa umo wikala mu yewa muzhi ukamba’mba: Nakolwa, ne.” (Isaya 33:24) Uno mulaye katatakatu akafike mu ntanda ipya yafwenya kala pepi. Nangwa byonkabyo, pa kino kimye misongo ne lufu kechi bitwamuka ne. Kine, Mambo a Lesa etutangijila ne kwitukwasha. Mizhilo iji mu Baibolo yo ya myaka kechi iji pamo na milanguluko ya bantu bambulwakoloka yalauka alaukatu ne. Onkao mambo, muntu wa maana waswile kino kyanembele nyimbi wa masalamo amba: ‘Buku wa mizhilo wa Yehoba walumbuluka, wikizha muchima; Mulaye wa Yehoba wa kine, upana maana ku bantutu. . . . Malamuna a Yehoba o a kine, aolokatu. . . . Pa kwibilama paji mfweto ikatampe.’—Salamo 19:7, 9, 11.
NGA ANO MAFUNDE A MU BAIBOLO AKONSHA KUKWASHA BYEPI . . . BA MU KISEMI KUYUKA BYA KUBA NA MISONGO IKATAMPE NE MAKATAZHO EKALAPO?
Butemwe butekanyatu kabiji ne kuchinchika mu bintu byonse.—1 Kolinda 13:4-7.
Kyanema bingi kwikala na muchima wawama.—Byambo bya Mana 18:14.
Kyawama kukebako maana saka mukyangye kufuukulapo bya kuba.—Byambo bya Mana 15:22.
Yehoba witukwasha inge twaikala mu makatazho.—Salamo 55:22.
Mambo a Yehoba etutangijila mu byonsetu.—Salamo119:105.
[Kipikichala pa peja 118]
Bena Kilishitu bamwesha butemwe bwabo umvwe bena kwabo bakolwa
[Kipikichala pa peja 125]
Umvwe kisemi saka kingijila pamo, kyakonsha kupwisha makatazho