KITANGO 9
“Chinai Bulalelale!”
“Onkao mambo, ipayai binungwa bya mibiji yenu bya pano pa ntanda, na mambo a bulalelale, bubipisho, milanguluko yatama ibindankanya muchima, kusakasaka kubi, ne lunkumbwa, ko kupopwela bankishi.”—KOLOSE 3:5.
1, 2. Balamu wakebele byepi konauna bantu ba Yehoba?
MUNTU wipaya masabi waya na kuloba masabi pa kilondo kyanji kyo atemwa. Ubena kukeba kuloba masabi o akeba. Wabika bujo ku kanda ne kwikazenzumwina pa kilondo. Mu kakimyetu kacheche wamonakotu ntenzhi beibizha panshi, ne kuloba waloba. Wamwemwesela ne kumwemwesela mambo waji kusala bujo bwafwainwa pa kuba’mba alobe jojo jisabi.
2 Mu mwaka wa 1473 B.C.E., muntu wa jizhina ja Balamu walangulukilepo bingi pa bujo bwa kwingijisha pa kongola bantu. Wakebeshe bingi kulukuka bantu ba Lesa baikelenga mu Misanza ya Moabu kwipitu na Ntanda ya Mulaye. Balamu witongwele kwikala ngauzhi wa Yehoba, bino wajingatu muntu wa kichima ye baichile kuya na kufinga bena Isalela. Nangwa byonkabyo, na bukwasho bwa Yehoba, Balamu kechi wibafingile bena Isalela ne, wibapesheshe. Pano bino, byo akebeshetu kumufweta, Balamu walangulukile kuba’mba umvwe bantu ba Lesa balenga mambo akatampe, Lesa wabo ukebafinga. Byo ajinga na uno mulanguluko, Balamu wazenzumwijilepo bujo bwanji ko kuba’mba waingijishe bansongwakazhi ba bujimbijimbi bena Moabu.—Kubala 22:1-7; 31:15, 16; Lumwekesho 2:14.
3. Twakonsha kwamba byepi amba bujimuku bwa kwa Balamu bwaingijile?
3 Nanchi bujimuku bwanji bwaingijile nyi? Twakonsha kwamba’mba, ee bwaingijile. Banabalume bena Isalela bavula bebongwele byo “batatwile kuba bulalelale na banabakazhi bena Moabu.” Batendekele ne kupopwela balesa ba bena Moabu kuvwangakotu ne lesa wa bunya aye Baela wa Peola, lesa wa lusemo. Na mambo a bino, bena Isalela 24,000 bafwile saka kwashalatu pacheche kutwela mu Ntanda ya Mulaye. Kine, ano ajinga malwa akatampe!—Kubala 25:1-9.
4. Mambo ka bena Isalela bavula o baubijile bulalelale?
4 Ñanyi kintu kyalengejile ano malwa? Kyalengejile ke na mambo a kuba bantu bavula batendekele kwikala na muchima watama na mambo a kufuma kwi Yehoba, Lesa yenka wibapokolwele kufuma mu Ijipita, wibajishishenga mu kiselebwa ne kwibatangijila bulongo pa kuya mu ntanda ya mulaye. (Bahebelu 3:12) Byo alangulukilenga pa bino bintu, mutumwa Paulo wanembele’mba: “Kechi tubenga bulalelale byonka byo baubilenga bamo bulalelale ne, kya kuba bantu 23,000 bafwile mu juba jimo.”a—1 Kolinda 10:8.
5, 6. Mambo ka jishimikila jaamba pa bena Isalela bajinga mu Misanza ya Moabu o jakonshesha kwitukwasha lelo jino?
5 Mu jishimikila jiji mu buku wa Kubala muji mafunjisho anema bingi ku bantu ba Lesa lelo jino, bajitu pepi kutwela mu ntanda yakila ntanda ya mulaye. (1 Kolinda 10:11) Bantu babena kuba bulalelale byonkatu byo kyajinga ku bena Moabu ba kala, pano lelo jino bakilamo. Kabiji pa mwaka pa mwaka, bena Kilishitu bavula babena kuba bulalelale, ko kuba’mba kakose kantutu kamo kafwilemo bena Isalela. (2 Kolinda 2:11) Byo balondela Zimuli wabujile bumvu ne kuleta mwanamukazhi mwina Mijanyi monka mu kampu wa bena Isalela ne kumutwezha mu tente wanji, bantu bamo bapwila na bantu ba Lesa lelo jino, baji bingi na byubilo byatama bya kongola bakwabo mu kipwilo kya bena Kilishitu.—Kubala 25:6, 14; Yuda 4.
6 Nanchi mwimona anweba bene amba muji mu Misanza ya Moabu ya ano moba nyi? Nanchi mubena kumona mfweto yenu, ko kuba’mba ntanda ipya yo mwapembelela pa myaka yavula, amba katatakatu mwiitambule nyi? Umvwe byo ibyo, ingilainga papelela bulume bwenu bonse kuba’mba mutwajijile kwikala mu butemwa bwa Lesa ne kumvwina uno mukambizho wa kuba’mba: “Chinai bulalelale!”—1 Kolinda 6:18.
Ku bushiya bwa Misanza ya Moabu
BULALELALE BO BU KA?
7, 8. “Bulalelale bo bu ka” kabiji aba bebuba bakanowa byepi bintu byo babyala?
7 Byonka byo bebwambapo mu Baibolo, “bulalelale” (mu Kingiliki poneya) bulumbulula kwilaala ko babula kuswisha mu Binembelo. Bulalelale bwavwangamo bukende, bupite, kwilaala kwa bantu babula kwisongola, kwilaajila ku kanwa ne ku matako nangwa kukaishakaisha binungwa bya lusemo bya muntu wabula mwina kobe. Kabiji bwavwangamo ne kwilaala kwa banabalume ne banabakazhi bonka bonkatu kuvwangakotu ne kwilaala na banyama.b
8 Binembelo byasabapotu amba: Bonse batwajijila kuba bulalelale kechi bakonsha kutwajijila kwikala mu kipwilo kya bena Kilishitu ne, kabiji kechi bakekala na bumi bwa myaka ne myaka ne. (1 Kolinda 6:9; Lumwekesho 22:15) Kabiji nangwatu luno beletelela bya malwa abo bene nabiji kubula kwibaketekela ne kubula kwibanemeka, mitotololo mu masongola, kubula kwikala na jiwi ja mu muchima jatoka, mavumo a kubula kukeba, bikola ne lufu. (Tangai Ngalatiya 6:7, 8.) Kyatama bingi kuba bintu byakonsha kuleta makatazho. Bavula kechi balangulukapo pa bintu bikebamwekela kulutwe kimye kyo batendeka kutamba bya mulekese ne.
KUTAMBA BYA MULEKESE KULENGELA MUNTU KUBA BULALELALE
9. Nanchi kijitu bulongo kutamba bya mulekese byonka byamba bantu bamo nyi? Lumbululai.
9 Mu byalo byavula, bya mulekese javula bitanwa mu bishimikwa mo bapotesha mapepala a byambo ne magazini, mu nyimbo, pa televizhonyi ne pa Intaneti.c Nanchi kijitu bulongo kutamba bya mulekese byonka byamba bantu bamo nyi? Ine kyatama! Aba batamba bya mulekese bakonsha kwikala na kisela kya kwisuka ne kulondela “milanguluko yatama ibindankanya muchima,” yakonsha kwibalengela kwikala na muchima wa kukebatu kwilaala, kutoboka mu masongola ne kupwishatu masongola.d (Loma 1:24-27; Efisesa 4:19) Shayuka umo ukeba bya kukebakeba waesakanya kukizhamo kwikala na muchima wa kukebatu kwilaala ku kikola kya kansa. Waambile’mba, “Kino kikola kitwajijila kukoma ne kukumbana mubiji yense. Kechi kipwatu bunke bwakyo ne, kabiji kyakatazha bingi kwikibuka.”
Kubika intaneti patoka mu nzubo kwawama bingi
10. Twakonsha kwingijisha byepi byambo biji pa Yakoba 1:14, 15? (Monai ne kakitenguluzha “Byo Bankwashishe Kwikala na Byubilo Byawama.”)
10 Monai byambo byanembwa pa Yakoba 1:14, 15, bya kuba’mba: “Muntu yense wesekwa kupichila mu kumukoka ne kumujimbaika ku bya kusakasaka byanji mwine. Kabiji umvwe bya kusakasaka byaimita, bisema bundengamambo; bundengamambo nabo umvwe bwakoma, busema lufu.” Byonkabyo, umvwe milanguluko yatama yatwela mu muchima wenu, mwafwainwa kwiifumyamo bukiji bukiji! Umvwe kya kubazhimukilatu mwamona bipikichala bibindankanya mubiji, mwafwainwa kufumyako meso ponkapotu, kuzhimya kompyuta nangwa kupimpula mutanchi uji pa televizhonyi. Esekai papelela bulume bwenu bonse kuchinuzhuka milanguluko yatama saka ikyangye kujimba mizhazhi mu muchima wenu!—Tangai Mateo 5:29, 30.
11. Pa kukana byubilo byatama, twakonsha kumwesha byepi kuba’mba twaketekela mwi Yehoba?
11 O ene mambo muntu wituyuka bulongo kukila atweba bene byo twiyuka o etukambizhizha’mba: “Onkao mambo, ipayai binungwa bya mibiji yenu bya pano pa ntanda, na mambo a bulalelale, bubipisho, milanguluko yatama ibindankanya muchima, kusakasaka kubi, ne lunkumbwa, ko kupopwela bankishi.” (Kolose 3:5) Ibyo kuba’mba kechi kyapela kuba bino ne. Pano bino, vulukai’mba tuji na Shetu wa butemwe wa mwiulu kabiji watekanya ye twafwainwa kusashijila. (Salamo 68:19) Onkao mambo, lombai kwi aye bukiji bukiji umvwe milanguluko yatama yaiya mu muchima wenu. Lombai kuba’mba emupe “bulume bwakila bwa bantu” ne kutendeka ponkapotu kulanguluka pa bintu bikwabo byawama.—2 Kolinda 4:7; 1 Kolinda 9:27; monai kakitenguluzha kaamba’mba “Nakonsha Kuleka Byepi Byubilo Byatama?”
12. Nanchi “muchima” wetu ye mu ka, kabiji twakonsha kumulama byepi?
12 Mfumu wa maana Solomone wanembele’mba: “Pa bintu byonse byo ulama, lama muchima wobe, mambo mo muji masulo a bumi.” (Byambo bya Maana 4:23) “Muchima” wetu ke bumuntu bwetu bwa mukachi kwesakana na bitumona Lesa. Lesa byo amona “muchima” wetu byo biketulengela kwikala na bumi bwa myaka ne myaka kechi bitumona bakwetu ne. Byo byo kiji kabiji kino kyanema bingi. Muntu wa kishinka aye Yoba, walayañene lulayañano na meso anji kuba’mba kechi akatale mwanamukazhi na lwiso ne. (Yoba 31:1) Atweba bonse twakonsha kufunjilako kwi Yoba! Nyimbi wa masalamo wamwesheshe kuba’mba naye washikilwe byatama byo alombele’mba: “Kanyai meso ami kutala ku bintu byatutu.”—Salamo 119:37.
DAINA WAUBILE KINTU KYATAMA
13. Daina wajinga ñanyi, kabiji mambo ka o twafwainwa kwambila’mba kechi wasajile bulongo balunda nanji ne?
13 Byonka byo twisambile mu Kitango 3, balunda netu bakonsha kwitulengela kwikala bantu bawama nangwa batama. (Byambo bya Maana 13:20; tangai 1 Kolinda 15:33.) Akitwayai twisambe pe Daina, mwana wa mukazhi wa mushakulu wetu Yakoba. Nangwa kya kuba bamukomeshe bulongo kufumatu ku bwanyike, Daina na mambo a kubula maana wisampile bulunda na bansongwakazhi bena Kenana. Byonka byajinga bena Moabu, bena Kenana nabo baubanga bingi bintu byatama. (Bena Levi 18:6-25) Byo ajinga pa banabalume bena Kenana kuvwangakotu ne Shekema “wanemekelwe bingi” kukila ba mu nzubo ya shanji, Daina wibikile mu kizumba.—Ntendekelo 34:18, 19.
14. Daina byo abujile kusala bulongo balunda nanji, mwafumine ñanyi bintu byatama?
14 Kyamweka Daina kechi walangulukilengapo pa kwilaala kimye kyo amwene Shekema ne. Nangwa byonkabyo, Shekema waubile kintu bena Kenana bavula kyo bamonanga’mba kijitu bulongo kuba umvwe mubiji wabindankana. Daina kafwako kyo akonsheshe kuba ne, mambo Shekema “wamusendele ne kulaala nanji kya kumukanjikizha.” Kyamweka mu kuya kwa moba, Shekema “wamutemenwe bingi” Daina, pano bino, kino kechi kyafumishepo kintu kyatama kyo amubile ne. (Tangai Ntendekelo 34:1-4.) Daina kechi ye yenka wayanjijilemotu na mambo a bino byamwekele ne. Kubula kusala bulongo balunda nanji kwaletele mwenga ne kutamisha jizhina ja kisemi kyanji kyonse.—Ntendekelo 34:7, 25-31; Ngalatiya 6:7, 8.
15, 16. Twakonsha kwikala byepi na maana alumbuluka? (Monai ne kakitenguluzha “Binembelo bya Kulangulukapo.”)
15 Umvwe kya kuba Daina wafunjijileko ku kyamumwekejile, ko kuba’mba wikifunjijile mu kitoba. Aba batemwa Yehoba ne kumukookela kechi bafwainwa kufunjila bintu mu kitoba ne. Na mambo a kuba bomvwina Lesa, basalapo ‘kwenda na ba maana.’ (Byambo bya Maana 13:20a) Byonkabyo, beya kuyuka “mashinda onse a bintu byawama” ne kuchinuzhuka kwiletela makatazho ne misongo.—Byambo bya Maana 2:6-9; Salamo 1:1-3.
16 Lesa upa maana bonse beakeba ne kwiengijisha inge bamulomba kwa kubula kuzhikilwa ne kufunda Mambo a Lesa ne mabuku anengezha kalume wa kishinka kabiji wa maana. (Mateo 24:45; Yakoba 1:5) Kwipelula kwanema bingi kabiji kumwekela mu kumvwina mafunde a mu Binembelo. (2 Bamfumu 22:18, 19) Mwina Kilishitu wakonsha kuswa kuba’mba muchima wa muntu uji na bujimbijimbi kabiji watamishatu. (Yelemiya 17:9) Pano bino, umvwe watalañana na bintu mo abena kubula kwingijisha milangwe bulongo, abya ukaswa kumufundako nyi?
17. Lumbululai kintu kyakonsha kumweka mu kisemi, kabiji ambai nsemi wa mulume byo akonsha kwisamba na mwananji wa mukazhi.
17 Akifwanyikizhai kino. Nsemi wa mulume wakanya mwananji wa mukazhi kubula kuya na nsongwalume mwina Kilishitu kwa kubula muntu wa kuya nabo. Uno mwananji wa mukazhi wamukumbula’mba: “Tata, nanchi kechi mwanketekela nenyi? Kafwako kyatama kyo tusakuba ne!” Wakonsha kutemwa Yehoba ne kwikala na milanguluko yawama, pano bino nanchi ubena ‘kwenda mu maana’ a Lesa nyi? Nanchi ubena ‘kuchina bulalelale’ nyi? Abya mu kubula maana ubena ‘kuketekela muchima wanji’ nyi? (Byambo bya Maana 28:26) Kampe mwakonsha kulangulukilapo ne mafunde akwabo akonsha kukwasha uno nsemi wa mulume ne mwananji wa mukazhi kulangulukishapo pa uno mutwe.—Monai Byambo bya Maana 22:3; Mateo 6:13; 26:41.
YOSEFWA WAKAINE KUBA BULALELALE
18, 19. Ñanyi lweseko lwapichilemo Yosefwa mu bwikalo bwanji, kabiji waubile byepi na luno lweseko?
18 Nsongwalume walambile bingi kabiji watemenwe Lesa ne kukana kuba bulalelale, wajinga Yosefwa nkasanji Daina wa mu jivumo ja bwanyike. (Ntendekelo 30:20-24) Byo akijinga mwanyike, Yosefwa wimwenejile bintu byatama byafumine mu kubula maana kwa nyenga yanji. Kwa kubula nangwa kuzhinaukatu ne, Yosefwa byo akebeshenga kwikala mu butemwe bwa Lesa byamuzhikijile pa myaka yalondejilepo mu Ijipita kimye muka nkambo yanji kyo amwesekelenga pa “juba pa juba.” Pano bino, byo ajinga muzha, Yosefwa kechi wafwainwetu ponkapo kuleka nkito ne kubwela ko afumine ne! Wafwainwe kwikala na maana ne kuchinchika ne kuyuka mwa kubila bintu byo apichilengamo. Waubile bino byo amukaine muka Potifwalo, ne kyapeleleko wamunyemene.—Tangai Ntendekelo 39:7-12.
19 Akikilangulukaipotu: Umvwe Yosefwa walangulukilenga pa yewa mwanamukazhi nangwa umvwe kimye kyonse walangulukangatu pa kwilaala, nanchi inge wakonsheshe kulama bukishinka bwanji nyi? Kyamweka umvwe kechi wakonsheshe ne. Yosefwa kechi waswishishe milanguluko yatama kwikala mu muchima wanji ne, aye wanemekele bulunda bwanji ne Yehoba bwamwekejile mu byambo byanji byo aambijile muka Potifwalo bya kuba’mba: “Nkambo yami kechi wayuka kintu nangwa kimo kiji mu ino nzubo ne, bintu byanji byonse wampabyo amba nebilamenga. Kafwako wankila mu ino nzubo ne, kabiji nji na luusa pa bintu byonse kufumyakotu anweba yenka, mambo mwi bakazhi babo. Nanchi nakonsha kuba byepi buno bubi bukatampe ne kumulenga mambo aye Lesa?”—Ntendekelo 39:8, 9.
20. Yehoba wapimpwile byepi bintu kwi Yosefwa?
20 Kyamweka Yehoba watemenwe bingi byo amwene nsongwalume Yosefwa wajinga kwalepa na kisemi kyanji saka alama bukishinka bwanji pa juba pa juba. (Byambo bya Maana 27:11) Mu kuya kwa moba, Yehoba wapimpwile bintu kya kuba Yosefwa kechi bamufumishetu mu kaleya ne, bino bamupele ne bukulumpe mu ntanda ya Ijipita ne kwikala kalama wa kutala pa kajo! (Ntendekelo 41:39-49) Byambo biji mu Salamo 97:10 byaamba kine, kuba’mba: “Anweba mwatemwa Yehoba, shikwai byatama. Aye uzhikijila bumi bwa bantu banji ba kishinka; wibapokolola mu kuboko kwa mubi!”
21. Nsongwalume umo mu kyalo kya mu Africa wakaine byepi byubilo byatama?
21 Ne lelo jino, bantu ba Lesa bavula bamwesha’mba ‘bashikwa byatama ne kutemwako byawama.’ (Amosi 5:15) Mulongo umo mwanyike muno mu Africa uvuluka juba nsongwakazhi mo bafunjilanga sukulu jo amwambijile kwilaala nanji kuba’mba akamubuleko nsamushi pa juba jo bakanembanga mpeso. Uno mulongo waamba’mba: “Nakaine ponkapotu byo aambile. Na mambo a kulama bukishinka, mushingi ne munema wami watwajijila, bintu byanema kukila ngolode ne siliva.” Ibyo kuba’mba, bundengamambo bwakonsha kuleta “kusekela kwa pa kakimye kacheche,” pano bino lusekelo lwa uno mutundu luletatu makatazho. (Bahebelu 11:25) Kabiji lwatutu umvwe mwilwesakanya ku lusekelo lwa myaka lwiya na mambo a kukookela Yehoba.—Byambo bya Maana 10:22.
TAMBWILAINGA BUKWASHO KUFUMA KWI LESA WA LUSA
22, 23. (a) Umvwe mwina Kilishitu walenga mambo, mambo ka o twakonsha kwambila’mba bunga kechi bwapwila pa mpuki ne? (b) Ñanyi bukwasho bujiko bwa kukwasha muntu walenga mambo?
22 Byo twabula koloka, atweba bonse twibikishako bingi kukana milanguluko ya buntunshi ne kuba bintu byawama kwi Lesa. (Loma 7:21-25) Yehoba wayukisha bingi kino, mambo “uvuluka’mba twi lukungu.” (Salamo 103:14) Nangwa byonkabyo, bimye bimo mwina Kilishitu wakonsha kulenga mambo akatampe. Nanchi inge wauba byobyo, ko kuba’mba kyapwa bunga bwapwila pa mpuki nyi? Ine kwalepeshatu! Ibyo kuba’mba muntu walenga mambo wakonsha kunowa bipangwa byalula byonka Mfumu Davida byo aubile. Bino nangwa byonkabyo, kimye kyonse Lesa ‘waswila jimo kulekela mambo’ bantu baja nyenye ne ‘kusolola patoka bubi’ bwabo.—Salamo 86:5; Yakoba 5:16; tangai Byambo bya Maana 28:13.
23 Kabiji Lesa mu lusa lwanji wanengezha kipwilo kya bena Kilishitu muji “bya bupe,” ko kuba’mba bakafunga bafikilamo kwitukwasha kukosesha bulunda bwetu ne Lesa kabiji bakebesha kupana bukwasho. (Efisesa 4:8, 12; Yakoba 5:14, 15) Kintu kyo bakebesha kuba ke kukwasha muntu walenga mambo kuwamisha bulunda bwanji ne Lesa, byonka byaamba byambo bya muntu wa maana, ‘ukwatakanya bintu’ kuba’mba akabule kubwezhapo bubi bo aubile.—Byambo bya Maana 15:32.
‘IKALAI NA MAANA’
24, 25. (a) Nsongwalume ye baambapo pa Byambo bya Maana 7:6-23, wamwesheshe byepi kuba’mba, ‘wabujile maana’? (b) Twakonsha kwikala byepi na “maana”?
24 Baibolo waamba pa bantu ‘babula maana’ ne pa boba ‘bakwatakanya bintu.’ (Byambo bya Maana 7:7) Na mambo a kubula kumvwisha milanguluko ya Lesa pa bintu bimo ne kubula kwikala myaka yavula mu mwingilo wa Lesa, muntu ‘wabula maana’ kechi wikala na milangwe ne kulanguluka bulongo ne. Byonka biji nsongwalume ye baambapo mu Byambo bya Maana 7:6-23, aye wakonsha kulenga mambo akatampe. Pano bino, muntu “wikala na maana” uteshako bingi muchima ku muntu wa mukachi kimye kyo afunda Mambo a Lesa ne kulomba kimye kyonse. Kabiji nangwa kya kuba kechi waoloka ne, aye ulanguluka pa bintu byawama, kusaka bintu byawama ne kukebesha kuba bintu byaswisha Lesa. Ko kuba’mba “witemwa aye mwine,” nangwa’mba ubena kwiletela bibusa, kabiji “ukamona byawama.”—Byambo bya Maana 19:8.
25 Ishikishai anweba bene amba: ‘Nanchi nashiinwa kuba’mba mizhilo ya Lesa ya kine nyi? Nanchi nashiinwa na muchima yense kuba’mba kulondela ino mizhilo kuleta lusekelo lukatampe nyi?’ (Salamo 19:7-10; Isaya 48:17, 18) Umvwe mubena kuzhinauka, fumyaipo lolo luzhinauko. Languluka langulukainga pa bintu byatama bifumamo mu kubula kulondela mizhilo ya Lesa. Kabiji “mutompai Yehoba mumone byo awama” pa kwikala mu bukine, kwikala na milanguluko yawama ko kuba’mba bintu bya kine, bintu byaoloka, bintu bilengela muntu kwilama bulongo, bintu bileta butemwe ne bintu byawamisha. (Salamo 34:8; Filipai 4:8, 9) Mwakonsha kuketekela kuba’mba umvwe saka muba bino, butemwe bwenu pe Lesa bukabailangakotu, kabiji mukatemwa bintu byo atemwa ne kushikwa bintu byo ashikwa. Yosefwa wajinga muntu byonkatu byo tuji. Bino nangwa byonkabyo, ‘wachiine bulalelale’ mambo waswishishe Yehoba kumubumba pa myaka yavula kuba’mba amutokeshenga pa muchima. Mwane ne anweba mubenga byonkabyo.—Isaya 64:8.
26. Ñanyi mutwe wanema ye tukesambapo mu kitango kyalondelapo?
26 Mulenga wetu kechi walengele binungwa bya lusemo amba tukebikaishe kaishengatu ne, wibilengele kuba’mba tukonshenga kusema ne kwiyowa mu masongola. (Byambo bya Maana 5:18) Bitango bibiji byalondelapo bikamba pe Lesa byo amona masongola.
a Bantu bo baipayile bo banemba mu buku wa Kubala bafwainwa bavwangilemo ne “bakulumpe” ba bantu bo baipayile ku bamitonyi, kabiji bajinga banabalume 1,000, ne boba bo baipayile ku mwine Yehoba.—Kubala 25:4, 5.
b Pa kuba’mba muyuke mwatala bubipisho ne bya bunya, monai “Mepuzho Afuma ku Batanga” mu Kyamba kya Usopa kya Kibemba kya July 15, 2006, kyanembwa na Bakamonyi ba kwa Yehoba.
c “Kutamba bya mulekese,” byonka byo twikwambapo pano, kumwekela mu bipikichala, mu mabuku nangwa mu nyimbo ilengela bantu kwikala na kilaka kya kukeba kwilaala. Kutamba bya mulekese kwavwangamo kutamba kipikichala kya muntu waimanatu byonka byo asemekelwe kabiji kwavwangamo ne kutamba bipikichala bya bantu babena kwilaala.
d Kwisuka bekwambapo mu bya Kulumbulula “Lekai Kyubilo kya Kwisuka.”