Byambo Bikwabo bya mu Mutanchi wa Kupwila kwa Bwikalo ne Mwingilo
SEPTEMBER 3-9
BYA BUNEME BIJI MU MAMBO A LESA | YOANO 1–2
“Yesu Waubile kya Kukumya Kitanshi”
(Yoano 2:1-3) Kabiji pa juba ja busatu kwajinga kijiilo kya masongola mu Kena wa mu Ngalilea, ne bainanji Yesu bajinga konka. 2 Yesu ne baana banji ba bwanga nabo bebechile ku kijiilo kya masongola. 3 Binyu byo byapwile, bainanji Yesu bamwambijile’mba: “Binyu byapwa.”
Kilishitu mo Mumwekela Bulume bwa Lesa
3 Yesu waubile kya kukumya kitanshi pa kijiilo kya masongola kyajinga mu Ngalilea ku Kana. Kyamweka benyi baishile bavujile bingi. Nangwa byonkabyo, binyu byapwile. Pa benyi baishile pajinga ne Maliya inanji Yesu. Pa myaka yavula, Maliya walangulukanga bingi pa milaye yonse ya bungauzhi yaambile pa mwananji, ye ayukile’mba bakamutela’mba “Mwana wa Mwine Wakila.” (Luka 1:30-32; 2:52) Nanchi wayukile’mba mwananji wajinga na bulume bwa kuba kintu bwabujile kusoloka nyi? Kintu kyamwekele ku Kana kimwesha’mba Maliya ne Yesu baubijile lusa ba mulume ne mukazhi besongweletu, kabiji bakebele kwibakwasha’mba kibule kwibalenga bumvu. Yesu wayukile’mba wafwainwe kwibakwasha. Onkao mambo, waalwile malita 100 a mema kwikala “binyu byawama.” (Tangai Yoano 2:3, 6-11.) Nanchi paji waambijile Yesu kuba kino kya kukumya nyi? Ine. Waubile kino mambo watemenwe bantu kabiji walondejile byonka biji Shanji mpanyi.
(Yoano 2:4-11) Pakuba Yesu wibashikishe bainanji amba: “Pano kitulamata byepi amiwa ne anweba? Kimye kyami kikyangye kufika.” 5 Bainanji baambijile aba baingijilenga’mba: “Kyonse kyo asakwimwambila, mwikyube.” 6 Kwajinga milondo ya mabwe itanu na umo ya mema yo batujile konka monka mwayijile mizhilo ya Bayudea ya kwiitokesha, yabayile ya kwitulwilamo bipimo bya mema bibiji nangwa bisatu. 7 Yesu wibambijile’mba: “Yuzhai mema mu milondo.” Ne abo beiyuzhizhe ne pa kanwa. 8 Kabiji wibambijile’mba: “Tapulaimo, mutwajile mukulumpe wa kijiilo.” Ne abo batwajile. 9 Mukulumpe wa kijiilo byo atompelepo pa oa mema o baalwile ke binyu, kwa kubula kuyuka ko byafumine (nangwa kya kuba ba mingilo batapwile mema bayukile), mukulumpe wa kijiilo waichile musongoshi 10 ne kumwambila’mba: “Muntu yense patanshi ukisolola binyu byawama, bino umvwe bantu bapendwa, wibapa binyu byatama. Obewa waji kukifya binyu byawama pano po po wibipana.” 11 Yesu waubile kino mu Kena wa mu Ngalilea kwikala ntendekelo ya bya kukumya byanji kabiji wasolwele lukumo lwanji, ne baana banji ba bwanga bamwitabijile.
jy 41 jifu. 6
Kya Kukumya Kitanshi Kyaubile Yesu
Kino kyo kyajinga kya kukumya kitanshi kyaubile Yesu. Baana banji ba bwanga batanshi byo bamwene kino kya kukumya, lwitabilo lwabo lwakosejileko. Panyuma ya kino, Yesu, bainanji ne bankasanji bayile ku muzhi wa Kapenama kwipi na Kalunga ka Ngalilea.
Kukeba Bishinka Bikwabo Byanema
(Yoano 1:1) Mu ntendekelo mwajinga Mambo, ne oo Mambo ajinga na Lesa kabiji ao Mambo ajinga lesa.
nwtsty kulumbulula byambo biji pa Yoa 1:1
Mambo: Nangwa’mba “Logos.” Mu Kingiliki ke ho loʹgos. Pano bekingijisha kwikala nobe jizhina ja muntu, kitanwa ne pa Yoa 1:14; Lum 19:13. Yoano wayukile waimenejilengako ino ntelelo amba Yesu. Ino ñambilo beingijishe kwi Yesu saka akyangye kwiya pano pa ntanda ne kwikala muntu byo ajinga kilengwa kya mupashi, ne byo aingijilenga mwingilo wanji pano pa ntanda byo ajinga waoloka ne kimye kyo bamutumbijikile mwiulu. Yesu wajinga Mambo a Lesa o aingijishanga nangwa’mba wakwambilako Lesa, pa kuba’mba abuule bamalaika ne bantu mikambizho ne mizhilo ya Lesa. Onkao mambo, kyayilamo bingi kushiinwa’mba Yesu saka akyangye kwiya pano pa ntanda, Yehoba wisambanga na bantu kwingijisha Mambo ne bamalaika kumwimenako.—Nt 16:7-11; 22:11; 31:11; Lup 3:2-5; Mit 2:1-4; 6:11, 12; 13:3.
na: Mu Kingiliki kyambo kikwabo kya pros kibena kulumbulula ye wikala nanji kipikipi kabiji mulunda. Ino ñambilo ilumbulula bantu babiji bapusana, byonkatu byo kiji pano paji bantu babiji Mambo ne Lesa yenka wa kine.
Mambo ajinga lesa: Nangwa’mba “Mambo ajinga nobe lesa.” Abino byambo byaingijishe Yoano bibena kulumbulula kyubilo nangwa biji “Mambo” (mu Kingiliki, ho loʹgos; monai byo balumbulula kyambo kiji pa Mambo mu kino kyepelo), uno ke Yesu Kilishitu. Kyambo kya kuba’mba Mambo kibena kulumbulula’mba ye mubeji Mwana Lesa, Lesa ye aingijishe pa kulenga bintu byonse. O ene mambo o bamutongwela’mba “lesa; wajinga nobe lesa; byubilo bya lesa; byubilo bijipo ne lesa.” Mabaibolo avula atuntulula’mba “Mambo ajinga Lesa” kumwesakanya ku Lesa wa Bulume Bonse. Kuji bishinka byavula bingi bimwesha’mba Yoano kechi watazhizhe mu kuba’mba “Mambo” ye muntutu umo Lesa wa Bulume Bonse ne. Byambo bitanshi ne byapelako byonse byamwesha’mba “Mambo” ajinga “na Lesa.” Kabiji kyambo kya Kingiliki the·osʹ kitanwa jisatu mu byepelo 1 ne 2. Kino kyambo po kyatanwa jitanshi ne ja busatu, ko kuba’mba kyambo kya the·osʹ kiji na nshikamikilo ya Kingiliki; po kyatanwa ja bubiji kafwamo ino ñambilo. Bashayuka bavula baswa’mba kubula kushinkamika patanwa kyambo kya the·osʹ kwanema bingi. Inge bashinkamika, ko kuba’ the·osʹ ubena kwimenako Lesa wa Bulume Bonse. Kabiji po babula kwambapo kino kyambo kilengela the·osʹ kulumbulula kifulo kijipo “Mambo.” Onkao mambo, ma Baibolo avula aji mu Kizungu, French ne German atuntulula kino kyepelo byonkatu byo bekituntulula mu Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya, kulumbulula’mba “Mambo” ajinga “lesa; byubilo bya lesa; byubilo bijipo ne lesa; wajinga nobe lesa.” Ko kuba’mba mabuku a Mambo Awama a kala atuntulwile John mu milaka ya Sahidic ne Bohairic mo batongwelanga byambo, kyamweka uno buku bamunembele mu myaka kitota kya busatu ne kya buna C.E., naye watuntulwile patanshi kyambo kya the·osʹ pa Yoano 1:1 mu jishinda japusanako na po kyatanwa ja bubiji. Ino ntuntulwilo ibena kumwesha byubilo biji na “Mambo,” kuba’mba byo bijipo ne Lesa, nangwa kya kuba uji na bino byubilo kechi bimwesakanya kwi Shanji, Lesa wa bulume bonse ne. Kwesakana na kino kyepelo, pa Kol 2:9 bamulumbulula Kilishitu amba mo “mwayula byubilo bya Lesa byonse.” Kabiji pa 2Pe 1:4 baamba’mba aba bakekala banswanyi ne Kilishitu nabo bakekala na “byubilo bijipo ne Lesa.” Kabiji mu Baibolo wa Septuagint, kyambo kya Kingiliki kya the·osʹ kyaesakana na byambo bya Kihebelu bya kuba’mba “Lesa,” ʼel ne ʼelo·himʹ, abino byambo byamba pa “wa Bulume; Wakosa.” Abino byambo bya Kihebelu bebingijishanga inge babena kwamba pe Lesa wa bulume bonse, balesa bakwabo ne bantu. (Monai byo balumbulula byambo biji pa Yoa 10:34) Kutongola Mambo amba “lesa,” nangwa’mba wa bulume,” byaesakana na bungauzhi buji pa Is 9:6 bwaambijile jimo pe Mesiasa amba bakamutela’mba “Lesa wa Bulume” (kechi amba “Lesa wa Bulume Bonse” ne) kabiji amba ukekala “Shetu wa Myaka” wa bantu bonse bakekala bangikazhi banji. Mukoyo wa Shanji aye “Yehoba wa mabumba” ye ukekifikizha kino.—Isa 9:7.
(Yoano 1:29) Juba jalondejilepo, wamwene Yesu saka eya ko aji, ne kwamba’mba: “Talai, Mwana Mukooko wa Lesa ufumyapo bundengamambo bwa ba pano pa ntanda!
nwtsty kulumbulula byambo biji pa Yoa 1:29
Mwana Mukooko wa Lesa: Yesu saka abatizhiwa kala ne kufuma ko ayile na kumweseka kwi Diabola, Yoano Mubatizhi wamutongwele’mba “Mwana Mukooko wa Lesa.” Abino byambo bitanwatu pano ponka pa Yoa 1:36. (Monai bya Kulumbulula A7.) Kyayilamo bingi kwesakanya Yesu ku mwana mukooko. Mu Baibolo, mikooko beilambulanga kumwesha’mba bantu bandengamambo ne kukwasha bantu kwiya kwi Lesa. Ino mikooko yaimenangako kitapisho kya bumi bwapaine Yesu kufwila bantu. Kyambo kya “Mwana Mukooko wa Lesa” bekyambapo bingi mu Binembelo. Na mambo a kuba’mba Yoano Mubatizhi wayukile bingi Binembelo bya Kihebelu, kyamweka kyo kyamulengejile kwingijisha bino byambo nabiji: mukooko mulume walambwile Abalahama kupingakenya pa mwananji aye Izaka (Nt 22:13) mwana mukooko ye baipayile pa Kijiilo kya Lupitailo kimye bena Isalela kyo bebafumishe mu buzha mu Ijipita (Lup 12:1-13) nangwa mukooko mulume ye bapananga kimye kyonse lukelo ne mabanga pa kya kusokelapo bitapisho bya Lesa mu Yelusalema. (Lup 29:38-42) Kyamweka Yoano wayukile ne bungauzhi bwaambilepo Isaya, Yehoba po aamba’mba “Kalume wami” naye “bamusendeletu nobe mukooko ye babena kutwala na kwipaya.” (Isa 52:13; 53:5, 7, 11) Mutumwa Paulo byo anembele nkalata itanshi ku bena Kolinda, waambile pe Yesu amba “Kijiilo kyetu kya Lupitailo,” kwesakanya Yesu ku mwana mukooko wa pa Kijiilo kya Lupitailo. (1Ko 5:7) Mutumwa Petelo waambile pa “mashi anema aji nobe mashi a mukooko wabula bulema ne biko” a kwa Kilishitu. (1Pe 1:19) Kabiji mu buku wa Lumwekesho Yesu bamutongolamo bimye 25 mu kifwanyikizho amba “Mwana Mukooko.”—Lum 5:8; 6:1; 7:9; 12:11; 13:8; 14:1; 15:3; 17:14; 19:7; 21:9; 22:1.
Kutanga Baibolo: Yoano 1:1-18
SEPTEMBER 10-16
BYA BUNEME BIJI MU MAMBO A LESA | YOANO 3–4
“Yesu Wasapwijile Mwanamukazhi Mwina Samaliya”
(Yoano 4:6, 7) Kabiji ko kwajinga ne mushima wa kwa Yakoba. Yesu byo akookele na lwendo, waikele ku mushima. Kyajinga nobe pa jiola ja butanu na bumo. 7 Mwanamukazhi mwina Samaliya waishile na kutapula mema. Yesu wamwambijile’mba: “Mpepo mema.”
nwtsty kulumbulula byambo biji pa Yoa 4:6
byo akookele: Pano po ponkatu Yesu mu Binembelo po aambile’mba ‘wakookele.’ Kyajinga 12 koloko wa mutwe, lukelo lonse kyamweka Yesu waendele lwendo lwalepa bingi kufuma ku Kimpachiko kya Yodano mu Yudea shoo kukapita ne mu muzhi wa Saikala mu Samaliya. Ano mapunzha ajinga bingi na mikolo yalepele mamita 900 ne kukilapotu.—Yoa 4:3-5; monai bya Kulumbulula. A7.
(Yoano 4:21-24) Yesu wamwambijile’mba: “Obewa mwanamukazhi ngitabile, kimye kibena kwiya kyo mukabula kupopwela Batata pa uno mutumba nangwa mu Yelusalema. 22 Anweba mupopwela kyo mwabula kuyuka; atweba tupopwela kyo twayuka, mambo lupulukilo lwaishila mu Bayudea. 23 Nangwa byonkabyo, kimye kibena kwiya kabiji kyafika, bapopweshi ba kine kyo bakapopwelanga Batata na mupashi ne na bukine, mambo Batata babena kukeba bantu ba uno mutundu kwibapopwela. 24 Lesa Mupashi, ne boba bamupopwela bafwainwa kumupopwela na mupashi ne na bukine.”
(Yoano 4:39-41) Bena Samaliya bavula mu muzhi bamwitabijile na mambo a byambo bya mwanamukazhi byo ebabuujile bya kuba’mba: “Wambuula bintu byonse byo naubile.” 40 Onkao mambo, bena Samaliya byo baishile ko aji, bamwambijile kuba’mba ekale nabo, ne aye waikajileko moba abiji. 41 Byonkabyo, bavula bamwitabijile na mambo a byo aambile,
Kukeba Bishinka Bikwabo Byanema
(Yoano 3:29) Awa uji na musongwa ye musongoshi. Nangwa byonkabyo, mulunda wa musongoshi umvwe waimana kwipi na musongoshi ne kumvwa byo abena kwamba, wikala na lusekelo lukatampe na mambo a kumvwa jiwi janji. Onkao mambo, amiwa nasekela bingi.
nwtsty kulumbulula byambo biji pa Yoa 3:29
mulunda wa musongoshi: Kala mulunda wa musongoshi ye wamwimenangako pa kutwala mali ku bashanji wa mukazhi kabiji waikalanga na mwingilo wabaya bingi wa kunengezha bya masongola. Bamumonanga’mba ye wasongwesha ba mulume ne mukazhi. Pa juba ja masongola, bonse baiyanga pa nzubo ya musongoshi nangwa pa nzubo ya bashanji pa kuba’mba bekelepo na kijiilo kya masongola. Kimye kyo babena kuja, mulunda wa musongoshi watemwanga bingi inge waumvwa jiwi ja musongoshi saka abena kwisamba na musongwa wanji, mambo kino kyalengelanga uno mulunda nabo kuyuka’mba waingila bulongo mwingilo wanji. Yoano Mubatizhi wiesakenye ku “mulunda wa musongoshi.” Onkao mambo, Yesu ye wajinga musongoshi kabiji baana banji ba bwanga mu kifwanyikizho bo basongwa banji. Byo anengezhenga jishinda ja kwa Mesiasa, Yoano Mubatizhi waletele baji mu jibumba jitanshi ja “musongwa” kwi Yesu Kilishitu. (Yoa 1:29, 35; 2Ko 11:2; Ef 5:22-27; Lum 21:2, 9) “Mulunda wa Musongoshi” waingijile mwingilo wanema bingi wa kunengezha jishinda; kabiji kechi watwajijile kuba bino ne. Onkao mambo, Yoano waambile pe Yesu amba: “Aye wafwainwa kuyilangako palutwe, pakuba amiwa nafwainwa kubwelanga panyuma.”—Yoa 3:30.
(Yoano 4:10) Yesu wamukumbwile’mba: “Umvwe wayukile bupe bwa Lesa ne wakwambila’mba, ‘Mpepo mema,’ inge waji kumulomba, ne aye inge waji kukupa mema a bumi.”
nwtsty kulumbulula byambo biji pa Yoa 4:10
mema a bumi: Akino kyambo kya Kingiliki bekingijisha kwamba pa mema onkao a mu mukola upita nangwa mema a munyango o batapula mu nsulo. Ano mema apusanako na mema abula kupita a mu mushima. Pa bena Le 14:5, paji kyambo kya Kihebelu kya “mema o batapula” kwimenako “mema a bumi.” Pa Ye 2:13; 17:13, Yehoba bamulumbulula’mba “nsulo [nangwa’mba “mukola”] ya mema a bumi,” ko kuba’mba mema a kifwanyikizho apana bumi. Yesu byo esambilenga na mwanamukazhi mwina Samaliya, waingijishe kyambo kya “mema a bumi” mu kifwanyikizho, bino kyamweka awe mwanamukazhi walangulukilenga’mba ubena kwamba pa mema onkao o tutoma.—Yoa 4:11; monai bya kulumbulula biji pa Yoa 4:14.
Kutanga Baibolo: Yoano 4:1-15
SEPTEMBER 17-23
BYA BUNEME BIJI MU MAMBO A LESA | YOANO 5–6
“Londelainga Yesu na Muchima Yense”
(Yoano 6:9-11) “Paji uno kalombwana uji na bashinkwa batanu ba mbale ne tumasabi tubiji. Nanchi bino byakonsha kukumbana bano bonse nyi?” 10 Yesu wibambijile’mba: “Ambilai bantu bekale panshi.” Pajinga nsono yavula, ne banabalume baikele panshi, bajinga nobe 5,000. 11 Yesu washikwile bashinkwa, byo alombele, wibapaine ku boba baikele; waubile kintutu kimo ne ku tumasabi, kabiji bajiile kwesakana na byo bakebelenga.
nwtsty kulumbulula byambo biji pa Yoa 6:10
banabalume baikele panshi, bajinga nobe 5,000: Mateo ye yenkatu waambapo’mba pajinga “banabakazhi ne baana babacheche” kimye kyo aambile pa kino kya kukumya. (Mat 14:21.) Kyamweka bonse pamo bo ajiishishe mu jishinda ja kukumya bakijile pa 15,000.
(Yoano 6:14) Bantu byo bamwene kiyukilo kyo aubile, baambile’mba: “Kine uno ye Ngauzhi wafwainwe kwiya pano pa ntanda.”
(Yoano 6:24) Onkao mambo, bantu byo bamwene’mba Yesu nangwa baana banji ba bwanga bafwako, bakanjijile maato abo ne kuya ku Kapenama na kumukeba Yesu.
nwtsty kulumbulula kyambo kiji pa Yoa 6:14
ngauzhi: Bayudea bavula mu myaka kitota kitanshi, baketekejile’mba ngauzhi uji nobe Mosesa ye batongola pa Mpi 18:15, 18 ye ukekala Mesiasa. Pa kino kinembelo, kyambo kya kuba’mba kwiya pano pa ntanda kibena kwamba pa kwiya kwa kwa Mesiasa. Yoano ye yenkatu wanembele bintu byamwekele byo baambapo mu kino kyepelo.
(Yoano 6:25-27) Byo bamutaaine ku bushiya bwa kalunga ka mema, bamushikishe’mba: “Labi, ñanyi kimye kyo mwaji kwiya kuno?” 26 Yesu wibakumbwile’mba: “Kinetu nemwambila namba, anweba kechi mubena kunkeba na mambo a biyukilo byo mwamwene ne, bino ke na mambo a bashinkwa bo mwajiile ne kwikuta. 27 Kange mwingijilenga kajo konaika ne, bino ingijilainga kajo ka myaka kakemulengela kwikala na bumi bwa myaka ne myaka, ko akemupa Mwana muntu; mambo Shanji, aye Lesa mwine wamubila bibusa Mwananji.”
(Yoano 6:54) Yense uja mubiji wami ne kutoma mashi ami, ukekala na bumi bwa myaka ne myaka, kabiji nkamusangula mu juba jikapelako;
Yoano 6:60) Byo baumvwine kino, baana banji ba bwanga bavula baambile’mba: “Bino byambo byakatazha bingi; ñanyi usakwibyumvwa?”
(Yoano 6:66-69) Na mambo a kino, baana banji ba bwanga bavula babwelele ku bintu byo bashile ne kuleka kwenda nanji. 67 Onkao mambo, Yesu washikishe batumwa Jikumi na Babiji amba: “Nanchi ne anweba mukeba kuya nyi?” 68 Shimona Petelo wamukumbwile’mba: “Nkambo, tukaya kwi ñanyi? Anweba muji na byambo bipana bumi bwa myaka ne myaka. 69 Twaitabila ne kuyuka’mba anweba mwi Wazhila wa Lesa.”
nwtsty kulumbulula byambo biji pa Yoa 6:27, 54
kajo konaika . . . kajo ka myaka kakemulengela kwikala na bumi bwa myaka ne myaka: Yesu wayukile’mba bantu bamo babena kwiya kwi aye na mambotu a kukeba bintu bya ku mubiji. Ibyo kuba’mba kajo kakwasha bantu, pano bino “kajo” kaji mu Mambo a Lesa kakakwasha bantu kwikala na bumi bwa myaka ne myaka. Yesu watundaikile bantu amba ingijilainga “kajo ka myaka kakemulengela kwikala na bumi bwa myaka ne myaka,” ko kuba’mba kwibikako kwikala na muchima wa kukeba kufunda pe Lesa ne kuketekela mu bintu byo bafunjilenga.—Mat 4:4; 5:3; Yoa 6:28-39.
uja mubiji wami ne kutoma mashi ami: Aba batoma ne kuja boba kino mu kifwanyikizho kumwesha’mba baitabila mwi Yesu Kilishitu. (Yoa 6:35, 40) Yesu waambile bino byambo mu mwaka wa 32 C.E., aye kechi waambilenga pa Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga kyo baikele nakyo mwaka walondejilepo ne. Waambile bino “Kijiilo kya Lupitailo kya Bayudea” saka kikyangye kwikalako. (Yoa 6:4; Lup 12:24-27) Onkao mambo, bantu bo aambilengako kyamweka bavulukile kijiilo kyajingatu pepi kufika ne buneme bwa mashi a mwana mukooko akapulusha bena Isalela byo bakafuma mu Ijipita. (Lup 12:24-27) Yesu walumbulwile’mba mashi anji anema bingi mambo akalengela baana banji ba bwanga kwikala na bumi bwa myaka ne myaka.
w05 9/1 31 mafu. 13-14
Tukendanga mu Jizhina ja Yehoba Lesa Wetu
13 Nangwa byonkabyo, byonka byaamba Yoano, jibumba jamupupijile Yesu ne kumutana ku “bushiya bwa kizhiba.” Nanchi mambo ka o bamupupijile saka akaine kumubika pa bufumu? Bamo bamwesheshe ndangulukilo ya buntunshi, ya kwambatu pa kajo Yehoba ko apaine mu kiselebwa mu moba a kwa Mosesa. Balangulukilenga’mba Yesu usakutwajijila na kwibapa kajo. Bino Yesu byo ayukile milanguluko yabo yatama, watatwile kwibafunjisha bukine bwa ku mupashi kuba’mba bapimpule ndangulukilo yabo. (Yoano 6:17, 24, 25, 30, 31, 35-40) Bamo mwiabo batatwile kumunyinyita, kikatakata kimye kyo aambile kishimpi kya kuba’mba: “Kine, kine, nemwambila namba, umvwe anweba ne kuja ku mubiji wa Mwana muntu ne, ne kutoma mashi anji ne, kechi muji ne bumi mwi anweba bene ne. Awa uja ku mubiji wami, ne kutoma mashi ami, ye uji na bumi bwa myaka; ne amiwa nkamusangula mu juba jikapelako.”—Yoano 6:53, 54.
14 Javula bishimpi bya kwa Yesu byalengelanga bantu kumwesha umvwe kya kine bakebeshe kwenda na Lesa. Kino kishimpi nakyo kyaambilengatu pa kintu kimo. Kyalefwile bingi bantu. Tutanga’mba: ‘Baana banji ba bwanga bavula, byo baumvwine bino, baambile’mba; ano mambo akatazha; ñanyi wakonsha kwiatambula?’ Yesu walumbululwile’mba bafwainwe kumvwisha mwatajile byambo byanji bya ku mupashi. Waambile’mba: ‘Mupashi upana bumi; buntunshi bo bwatutu: byambo byo nemwambila byo bya mupashi, kabiji byo bya bumi.’ Bino bantu bavula kechi bebyumvwine ne, kabiji jishimikila jatwajijila’mba: ‘Ponkapo baana banji ba bwanga bavula babwelele mu nyuma, ne kwenda nanji jibiji ne.’—Yoano 6:60, 63, 66.
Kukeba Bishinka Bikwabo Byanema
(Yoano 6:44) Kafwako muntu wakonsha kwiya kwi amiwa ne, poso Batata bantumine bamukokela ko nji, kabiji nkamusangula mu juba jikapelako.
nwtsty kulumbulula kyambo kiji pa Yoa 6:44
bamukokela: Nangwa kya kuba kyambo kya Kingiliki kya ‘kukoka’ bekingijisha ku byo bakoka bukonde mwafwa masabi (Yoa 21:6, 11), kechi kibena kulumbulula’mba Lesa ukanjikizha bantu pa kwibakoka ne. Akino kyambo kyakonsha ne kulumbulula “kukebula.” Pa Yoa 12:32 pamwesha’mba Yesu naye byo byo akokela bantu kwi aye. Binembelo byaamba’mba Yehoba wapa bantu luusa lwa kwisajila byo bakeba kuba. Muntu yense wakonsha kusalapo kwingijila Lesa nangwa ne. (Mpi 30:19, 20) Lesa ukoka bantu baji na michima ya bukishinka. (Sl 11:5; Man 21:2; By 13:48) Yehoba ukoka bano bantu kwingijisha Baibolo ne mupashi wanji wazhila. Bungauzhi buji pa Is 54:13 bo bo baingijisha pa Yoa 6:45 kuba’mba Shanji byo byo akakokela bantu kwi aye mwine.—Esakanyaiko Yoa 6:65.
(Yoano 6:64) Pakuba kuji bamo mwi anweba babula kwitabila.” Mambo kufumatu ku ntatwilo Yesu wayukile boba babujile kwitabila ne yewa ukamusolola.
nwtsty kulumbulula byambo biji pa Yoa 6:64
Yesu wayukile . . . yewa ukamusolola: Yesu waambilenga pe Yudasa Isakaliota. Yesu wakishishe bufuku bonse na kulomba kwi Shanji saka akyangye kusala batumwa 12. (Luk 6:12-16) Patanshitu, Yudasa wajinga wakishinka kwi Lesa. Pano bino, Yesu wayukile na mambo a bungauzhi bwa mu Binembelo bya Kihebelu amba bakamusolola ku mulunda nanji. (Sl 41:9; 109:8; Yoa 13:18, 19) Yudasa byo atendekeletu kulanguluka pa bintu byatama, Yesu uyuka biji mu muchima ne milanguluko ya muntu, wamwene kino mwi Yudasa. (Mat 9:4) Lesa byo ayukila jimo bikamweka kulutwe, wayukile’mba mulunda nanji Yesu ye ukamusolola. Bino kwesakana na byubilo biji ne Lesa ne bintu byo aubile na bantu banji kala, kechi kyayilamo kulanguluka’mba Yudasa ye ukasatuka uba nobe bamutongwejile jimo amba ye ukasolola Yesu ne.
kufumatu ku ntatwilo: Kino kyambo kechi kibena kwamba pa kusemwa kwa kwa Yudasa nangwa byo bamusajile kwikala mutumwa, Yesu byo akishishe bufuku bonse na kulomba ne. (Luk 6:12-16) Pakuba kibena kulumbulula ntendekelo ya kusatuka kwa kwa Yudasa, Yesu ko amwene mwi aye. (Yoa 2:24, 25; Lum 1:1; 2:23; monai kulumbulula byambo biji pa Yoa 6:70; 13:11.) Kino kyamwesha’mba Yudasa watendekele kala kulangulukapo, kechi kyajingatu nobe kya kubazhimukilatu ne. Kyambo kya “ku ntatwilo” (mu Kingiliki, ar·kheʹ) mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu kechi kyambatu pa kintu kimo ne, bekingijisha mwapusana pusana. Pa 2Pe 3:4 “ntendekelo,” ibena kwamba pa ntatwilo ya kulengwa kwa bintu. Pano bino, javula kino kyambo bekingijisha kwamba pa bintu bimweka. Petelo waambile’mba mupashi wazhila waikijile pa bantu ba mu bisaka bikwabo “byonkatu byo etwikijile ne atweba patanshi.” (By 11:15) Petelo kechi waambile pa kusemwa kwanji nangwa kimye kyo bamutongwele kwikala mutumwa ne. Pakuba waambilenga pa juba ja Pentekosita 33 C.E., kulumbulula’mba yo yajinga “ntatwilo” ya kwitulula mupashi wazhila kwingila mwingilo umo. (By 2:1-4) Pakwabo po baingijisha kino kyambo kya “ntendekelo” mu jishinda japusanako mwakonsha kwipataana pa Luk 1:2; Yoa 15:27; ne 1Yo 2:7.
Kutanga Baibolo: Yoano 6:41-59
SEPTEMBER 24-30
BYA BUNEME BIJI MU MAMBO A LESA | YOANO 7-8
“Yesu Watumbijikile Shanji”
(Yoano 7:15-18) Kabiji Bayudea bakuminye bingi ne kwipuzha’mba: “Nanchi uno muntu wayuka byepi Binembelo saka abujile kuyapo ku masukulu?” 16 Yesu wibakumbwile’mba: “Byo mfunjisha kechi byami ne, bino bya yewa wantumine. 17 Umvwe muntu ukeba kuba kyaswa muchima wa Lesa, ukayuka umvwe byo mfunjisha bifuma kwi Lesa nangwa ñambatu milanguluko yami. 18 Yense wamba milanguluko yanji ukeba kwitumbijika aye mwine; bino awa ukeba lukumo lwa yewa wamutumine, ye wa kine kabiji mwi aye kechi muji bujimbijimbi ne.
“Kyanembwa’mba”
5 Yesu wakebele kukwasha bantu kuyuka kwafumanga byambo byo afunjishanga. Wibambijile’mba: “Kufunjisha kwami kechi kwamitu ne, nanchi kwa aye wantuma.” (Yoano 7:16) Pa kimye kikwabo, wibabuujile’mba: ‘Kechi ne ubila kintu ami mwine ne; pakuba mwamfunjishishe Batata, mo mo ñambila bino bintu.’ (Yoano 8:28) Kabiji wanungilepo’mba: “Byambo byo nemwambila kechi nebyamba bunke bwami ne, pakuba nanchi Batata bekala mwi amiwa bo boba mingilo yabo.” (Yoano 14:10) Jishinda jimo Yesu jo amwesheshemo buno bukine jajinga kupichila mu kwingijisha Mambo a Lesa kimye kyonse.
6 Kufunda bulongo pa byambo byanembwa byaambile Yesu kusolola’mba aye watanganga nangwa kwambapotu pa biji mu mabuku avula a mu Binembelo bya Kihebelu. Pa kutendeka kufunda pa bino byambo, kampe mwakonsha ke mukumye. Mwakonsha ke mukumye ene mambo Yesu pa myaka isatu ne kichika yo afunjishenga ne kusapwila, o abujile kwingijisha mabuku onse anembelwe na lutangijilo lwa mupashi ajingako pa kyokya kimye. Bino kwambatu kine, wakonsheshe kwingijisha ano onse mabuku. Yukai’mba Yesu waambile ne kuba bintu byavula, pano bino bichechetu byo byanembelwe. (Yoano 21:25) Kabiji mwakonsha kutanga byambo byonse byaambile Yesu na jiwi ja peulu mu maolatu acheche. Fwanyikizhai mubena kwamba pe Lesa ne Bufumu bwanji mu maolatu acheche ne kutanga kichika kya mabuku a Binembelo bya Kihebelu! Kunungapo, bimye byavula Yesu kechi waikalanga na mivungilo yanembwa ne. Kimye kyo aambile jashi jaya nkuwa ja pa Mutumba, watangilenga ne kwambapotu pa biji mu Binembelo bya Kihebelu—byo alabijile!
(Yoano 7:28, 29) Byo afunjishenga mu nzubo ya Lesa, Yesu wabijikile’mba: “Anweba mwangyuka, kabiji mwayuka ne ko nafuma. Kechi neishijile ami mwine ne, bino awa wantumine wa kine, kabiji anweba kechi mwamuyuka ne. 29 Amiwa namuyuka mambo yami namwimenako, ne aye ye wantuma.”
(Yoano 8:29) Kabiji awa wantumine uji ne amiwa; kechi wanshile bunke ne, mambo nguba bintu bimutokesha ku muchima.”
Tambwilai Mupashi wa Lesa, Kechi wa Pano pa Ntanda Ne
19 Kookelainga Yehoba na muchima yense. Yesu kimye kyonse waubanga bintu byatokeshanga Shanji ku muchima. Pa kimye kimo, ndangulukilo ya kwa Yesu na mo akebelenga kubila na lukatazho yashi ikapusaneko na byakebelenga kuba Shanji. Pano bino waambile na luketekelo kwi Shanji amba: “Kechi kyo aswa muchima wami ne, poso kyo aswa muchima wenu kifike.” (Luka 22:42) Ishikishai anweba bene amba: ‘Nanchi nkookela Lesa nangwa kya kuba bintu byashupa nyi?’ Kukookela Lesa kwanema bingi pa kuba’mba twikale na bumi. Twafwainwa kumukookela mu byonsetu mambo ye Mulenga wetu, Nsulo ya bumi kabiji ye Kalama wa bumi. (Sala. 95:6, 7) Kafwako kintu kyanema kukila lukookelo ne. Kwa kubula lukookelo Lesa kechi wakonsha kwitutemwa ne.
Kukeba Bishinka Bikwabo Byanema
(Yoano 7:8-10) Anweba yainga ku kijiilo; amiwa kechi nsakuyako ne, mambo kimye kyami kikyangye kufika.” 9 Byo ebabuujile bino bintu, aye washajile monka mu Ngalilea. 10 Bino bankasanji byo bayile ku kijiilo, ne aye wayile mu bufyamfya.
Mambo ka a Kwambilanga Bukine?
Kya kumwenako ka Yesu kyo apaine kutazha ku kino kyaubiwe? Kimye kimo, Yesu wisambilenga na bantu babujile kwitabila pano bino bamwesheshe lusekelo mu mutanchi wanji wa kwendauka. Bamwambijile’mba: “Fumai kuno, muyenga ku Yudea.” Yesu wakumbwile’mba ka? ‘Anweba yainga ku kijiilo [mu Yelusalema]: amiwa kechi ngye katataka ku kyo kino kijiilo ne; mambo kimye kyami kikyangye.’ Byo papichiletu kimye kicheche, Yesu wayile ku Yelusalema na kukashinkwako ku kijiilo. Mambo ka o akumbwijile mu jino jishinda? Mambo kechi kibafwanyijilwe kuyuka byonse pa mambo a mpunzha ko akebele kuya ne. Onkao mambo, nangwa kya kuba Yesu kechi waambile bubela ne, wapainetu mukumbu wabula kufikilamo na mulanguluko wa kuchina kuba’mba kwendapo bamutula bulemo aye nangwa baana banji ba bwanga. Buno kechi bwajinga bubela ne, mambo mutumwa Petelo wanembele pe Kilishitu amba: “Ye wabujile kulenga mambo, ne bujimbijimbi kechi bwajinga mu kanwa kanji ne.”—Yoano 7:1-13; 1 Petelo 2:22.
(Yoano 8:58) Yesu wibambijile’mba: “Kinetu nemwambila namba, Abalahama saka akyangye kusemwa, amiwa najinga konka.”
nwtsty kulumbulula byambo biji pa Yoa 8:58
amiwa najinga konka: Bayudea bashikilwe Yesu bakebelenga kumwasa mabwe mambo a kwamba’mba aye ‘wamwene Abalahama,’ nangwa kya kuba baambile’mba Yesu kechi wafikizhe “myaka 50” ne. (Yoa 8:57) Yesu wibakumbwile’mba wajingako kala mwiulu saka akyangye kwiya pano pa ntanda kabiji wajinga malaika mwiulu, Abalahama saka akyangye kusemwa. Bamo bamba’mba kino kyepelo kyamwesha’mba Yesu waesakanatu pamo ne Lesa. Bakana’mba kyambo kya Kingiliki kyo baingijisha pano kya e·goʹ ei·miʹ (bekituntulula mu ma Baibolo amo amba “konji”) kyo kyambo kimotu kyo batuntulula ne mu Baibolo wa Septuagint pa Lup 3:14. Ko kuba’mba abino byonse byepelo byafwainwa kwibituntulwilatu mu jishinda jimo. (Monai kulumbulula byambo biji pa Yoa 4:26) Onkao mambo, mulanguluko uji mu kyambo kya Kingiliki kya ei·miʹ “wajingako Abalahama saka akyangye kusemwa” kabiji watwajijile kwikalako. Kyayilamo bingi byo bekituntulula’mba “amiwa najinga konka” kukila’mba “konji,” kabiji ma Baibolo a kala ne o batuntulula katataka nao aingijisha ino nembelo amba “amiwa najinga konka.” Pa Yoa 14:9, kyambo kintutu kimo kya Kingiliki kya ei·miʹ kyo kyo baingijisha kulumbulwilamo byambo byaambile Yesu amba: “Nabanda nenu, obewa Filipa ukyangye kungyuka nyi?” Ma Baibolo avula byo byo atuntulula, kumwesha’mba kechi kyatama kutuntulula kino kyambo kya ei·miʹ amba “najinga konka” kwesakana na kyo mubena kwambapo ne. (Kwikituntulwila mu kintu kyapichile kala mwakonsha kwikitaana pa Luk 2:48; 13:7; 15:29; Yoa 1:9; 5:6; 15:27; By 15:21; 2Ko 12:19; 1Yo 3:8) Kabiji Yesu byo ebakumbwile kwesakana na byo kiji pa Yoa 8:54, 55, kwamwesha’mba kechi waambilenga’mba waesakana pamo na Shanji ne.
Kutanga Baibolo: Yoano 8:31-47