Bya Sayansi byo Byakwasha Bantu

Dikishonale umo waamba’mba kyambo kya Sayansi kilumbulula “mwingilo wa kufunda pa bilengwa byonse kupichila mu kwibipimapima ne kumona byo byalengwa.” Uno mwingilo kechi wapeela ne. Javula, bashayuka ba bya sayansi bakabakana bingi na bya kupimapima ne bya kukebakeba, kabiji kimo kimye kibasendela milungu, bañondo nangwatu myaka yavula saka bapimapimatu kintu kimo. Kimo kimye, kechi bataana ne bintu byo bakeba ne, pano bino, javula bataana bintu byawama bikwasha bantu mu bwikalo. Akimonai bya kumwenako bimo.

Kampanyi umo mu Europe ulenga tubiñambañamba tusuusa mema a ndochi pa kuba’mba bantu babulenga kukolwa inge batoma oo mema. Tubiñambañamba twa uno mutundu tukwasha bingi bantu kikatakata inge kwamweka bya malwa, nabiji kimye kyapichile kitentanshi mu kyalo kya Haiti mu 2010.

Mu lwelele muji biñambañamba bitelwa’mba masetilaiti bingila mwingilo ye batela’mba Global Positioning System (GPS). Bino biñambañamba bikopa bintu bimweka pano pa ntanda. Patanshi, bino biñambañamba bebilengele kuba’mba bikwashenga bashilikale, pano luno bikwasha bendesha myotoka, madeke, mato akatampe, bibinda ne bantu baya na kupitañana mu jisaka kuyuka ko babena kuya. Kine, bashayuka ba bya basayansi balengele uno GPS baingijile bingi, mambo ukwasha bantu kubula kweleka.

Abya nanchi mwingijisha foni, kompyuta, nangwa intaneti nyi? Nanchi mwamona kuba’mba michi yalenga bashayuka ba bya sayansi imukwasha kukosesha bumi bwenu nyi? Abya mwakikanjilapo mu ndeke nyi? Umvwe ibyo, ko kuba’mba mwamwenamo mu bintu bibena kuba bashayuka ba bya sayansi bibena kukwasha bantu. Bya sayansi bibena kukwasha bantu mu mashinda avula bingi.

BINTU BYAKANKALWA KUYUKA BASHAYUKA BA BYA SAYANSI

Bashayuka ba bya sayansi babena kwingila bingi na ngovu mu bya kupesapesa pa kuba’mba bayukilepo byavula pa bilengwa. Bashayuka bamo bakopa mukachi ka maselo ne kukeba kuyuka bingila tuntu tucheche tujimo (atom) pa kuba’mba bayuke byatendekele bumi. Pakuba bashayuka ba bya mwiulu abo bebikako bingi kukeba kuyuka bilengwa bya mwiulu ko byafumine. Na mambo a kutwajijila na kukebakeba ne kukopa mwiulu mwine, bashayuka ba bya sayansi bamo balanguluka’mba inge Lesa watongolwa mu Baibolo kine ko aji, inge bamutaana.

Bashayuka ba bya sayansi bamo ne bantemwamaana balanguluka kufika palepa. Monka mwaambijile nembi umo aye Amir D. Aczel, bano bashayuka “beseka kwingijisha bishinka bya sayansi kumwesha’mba Lesa ufwako.” Kya kumwenako, shayuka umo wa bya sayansi waya bingi nkuwa waambile’mba: “Kafwako bishiino bimwesha’mba kuji Lesa walengele ntanda ne jiulu ne. Onkao mambo, twashiinwa kwa kubula luzhinauko amba Lesa ufwako.” Kabiji bakwabo nabo bamba pa mingilo yaingila Lesa watongolwa mu Baibolo amba “bingelekezhatu.”a

Pano bino, bwipuzho ke buno: Nanchi bashayuka ba bya sayansi bataana bishiino byavula bya kuba’mba bambe amba Lesa ufwako nyi? Ine. Nangwa kya kuba bayuka bintu byavula, bino bashayuka ba bya basayansi bavula baswa kuba’mba kuji bintu byavula bingi byo babula kuyuka, kabiji kampe kechi bakebiyuka ne kwibiyukatu ne. Shayuka umo wa bya sayansi ye bapele kilambu kikatampe pa mingilo yanji, aye Steven Weinberg waambile’mba: “Kechi tukayuka bishinka byonse pa byalengelwe bintu ne.” Kiloolo mukatampe mu bufumu bwa Great Britain, aye Martin Rees wanembele’mba: “Kuji bintu byavula byo bakabula kuyuka bantu.” Kishinka ke kya kuba’mba bashayuka ba bya sayansi kechi bakakonsha kuyuka bilengwa byonse, kutendekelatu ku kajiselo kufika ne ku bintu biji mu lwelele ne. Monai bino bya kumwenako:

• Bashayuka bafunda pa bilengwa byumi kechi bayuka bintu byonse byubiwa mukachi ka maselo ne. Bakankalwa kuyuka bulongo maselo byo engijisha kajo, byo alenga bujo bukomesha mubiji (proteins), ne byo asemununa maselo akwabo.

• Bulume bukoka bintu ne kwibilengela kupona panshi bwingilatu kimye kyonse. Pano bino, bashayuka bakankalwa kuyuka bulongo bingila buno bulume. Kechi bayuka bulongo buno bulume byo budonsa muntu inge wakiluka mwiulu, nangwa byo bulengela mwenzhi kwendela pamo na ntanda mu lwelele ne.

• Bashayuka bafunda pa bilengwa bya mu lwelele bamba’mba lubaji lukatampe lwa bintu biji mu lwelele ke lwa bintu byo babula kuyuka, kabiji bakankalwa ne kwibimona na biñambañamba byabo. Bino bintu bebitelatu’mba ‘bulume bwabula kuyukanyikwa’ ne ‘bintu byabula kuyukanyikwa.’ Kufikatu ne luno, bino bintu kechi bebiyuka ne.

Kuji bintu bikwabo byabula kuyukanyikwa bilengela bashayuka ba bya sayansi kukumya. Mambo ka kino kishinka o kyanemena? Nembi umo wa bya sayansi wayukanyikwa bingi wanembele’mba: “Bintu byo twabula kuyuka byavula bingi kukila byo twayuka. Mu kumona kwami, kufunda bya sayansi kwafwainwa kulengela muntu kukumya ne kukeba kuyukilapo byavula, kechi kukosela pa kintu kimo ne.”

Onkao mambo, umvwe mulanguluka’mba bya sayansi byanema kukila biji mu Baibolo kabiji bikalengela bantu kuleka kwitabila mwi Lesa, langulukai pa kino kishinka: Inge kya kuba bashayuka ba bya sayansi na biñambañamba byabo bikatampe bayukakotu bintu bicheche pa bilengwa byo bamona, bakonsha kukana byepi bishinka byamba pe Lesa ubula kumweka, nangwatu na biñambañamba bya sayansi? Panyuma ya kulumbulula mwapita bantu pa kufunda bya mu lwelele, buku wa Encyclopedia Britannica wapezhezheko na kino kishinka kya kuba’mba: “Panyuma ya kupesapesa bya mu lwelele pa myaka 4,000 yapitapo, bantu ne luno bakankalwa kuyuka bulongo bishinka pa bilengwa, byonka byabujile kuyuka bena Babilona.”

Bakamonyi ba kwa Yehoba bayuka’mba muntu yense uji na luusa lwa kwifuukwila byo akonsha kwitabilamo. Tulondela lutundaiko lwa mu Baibolo lwa kuba’mba: “Kukooka muchima kwenu kuyukanyikwe ku bantu bonse.” (Filipai 4:5) O ene mambo o twimutundaikila kwikala na uno muchima ne kwesakanya Baibolo na bya sayansi ne kumona mo byakwatankena.