Kwalula Bwikalo Kwandengela Kumona Byawama
Byashimikizha ba James A. Thompson
Nasemenwe mu 1928 ku Bulenge bwa United States, mu oa moba mizhilo yakambizhe misalululo pakachi ka bazungu ne bantu bafita. Kubula misalululo ajinga mambo abulala a kukashilwapo nangwa kwipaiwa.
MU OA moba mu mapunzha avula mu United States Bakamonyi ba kwa Yehoba bazungu ne bafita kechi bapwilanga pamo kupwila kwa kipwilo, kubuñana kwa mwanzo nangwatu kushonkena kwa nkambi ne. Mu 1937, batata bo bajinga bakulumpe batangijilanga kipwilo (batelwa luno amba ukwatankanya mingilo ya jibumba ja bakulumpe) kya bantu bafita ku Chattanooga, mu muzhi wa Tennessee. Ba Henry Nichols bo batangijilanga mu kipwilo kya bazungu.
Kindetela bingi lusekelo pa kuvuluka moba a ku bwanyike, mvuluka juba jimo bufuku saka twaikala mu bukonde ku bukonde bwa nzubo saka nteleka bibena kwisamba Batata na Mulongo Nichols. Nangwa kya kuba kechi naumvwinenga mwatajile byonse byo besambilenga ne, bino mvuluka saka naikala kwipi ne Batata byo besambilenga pa bya kwingila mwingilo wa kusapwila na mambo a misalululo yajingako pa kyo kya kimye.
Ku ntendekelotu ya 1930, bya malwa bituponejile mu kisemi. Bamama bafwile saka bajitu na myaka 20. Batata bashajile ne amiwa sanji na myaka ibiji, kolojami wamukazhi Doris saka aji na myaka ina. Nangwa kya kuba papichiletu moba acheche kufuma Batata po babatizhiwe, banungulukilenga bingi ku mupashi.
Bankwashishe Bingi mu Bwikalo Bwami
Mu 1933, Batata bamwene ba Lillie Mae Gwendolyn Thomas, nyenga mwina Kilishitu, kechi papichile ne moba avula ne, bebasongwele. Bamama ne Batata bajinga bakumwenako bawama bingi kwi amiwa ne Doris mu kwingijila Yehoba mu bukishinka.
Mu 1938, bipwilo bya Bakamonyi ba kwa Yehoba bebitundaikile kulondela lupimpu lwaubiwe lwa kutendeka kutongwela bakulumpe mu bipwilo ku ofweshi mukatampe ku Brooklyn, mu muzhi wa New York mu kifulo kya kwibasala ku ba mu kipwilo. Ba mu kipwilo kya mu Chattanooga byo bazhiinyezhiinye kuswa luno lupimpu, Batata batundaikile bingi luno lupimpu. Bukishinka bwabo ne muchima wa lukokelo wajinga ne Bamama byo byandengela kwikala bino.
Lubatizhilo ne Mwingilo wa Kimye Kyonse
Mu 1940 kipwilo kyetu kyatewile sakya wa kwitutwala ku kushonkena kwa nkambi ku Michigan, mu muzhi wa Detroit. Mu sakya bachechetu bo bakabatizhiwe pa kuno kushonkena. Bamo balangulukilenga pa ene mambo o nabujile kubatizhiwa mambo natendekele kusapwila na myaka itanu kabiji nabambakene bingi mu mwingilo.
Byo bangipwizhe nebakumbwile’mba: “Kechi nayuka kyanemena lubatizhilo ne.” Batata baumvwine kabiji kibakankamikile bingi. Kufumatu jojo juba Batata bebikileko kumfunjisha lubatizhilo byo lulumbulula ne ene mambo o lwanemena. Pa October 1, mu 1940 nabatizhiwe mu kizhiba kwapela muzhi wa Chattanooga kabiji jo juba kwaubile bingi mashika.
Natendekele bupainiya na myaka 14 kimye kyo twashinkile sukulu kisalo. Nasapwilanga mu muzhi wa Tennessee ne mu muzhi mukwabo wajinga pepi wa Georgia. Nabukanga lukelokelo, nalonga mpao ne kwilutendekako pa 6 koloko kuya na kukanjila shitima nangwa sakya kuya ku nyaunda ko nayanga na kusapwila. Nabwelanga nobe 6 koloko wa mabanga. Mpao yo nasendanga yafukanga ne pachaile saka pakyangye kufika. Nangwa kya kuba najinga na mali, kechi nakonshanga kutwela mushitolo na kupota kajo ne, na mambotu a kwikala muntu ufita. Juba jimo natwelele mu shitolo namba mpote bintobyantobya, bantupenye kyatama bingi. Inetu umo muzungu wa lusa ye wandetejilepo bino bintobyantobya byo nakebelenga.
Byo nayile ku sukulu mukatampe, kipamo kyatabulwilanga nsambu ya bantu kyaangele ku Buyeke. Kipamo nabiji kya NAACP (National Association for the Advancement of Colored People) kyatundaikanga baana basukulu kubambakana mu mukwekele wa bya bumulwilantanda. Betutundaikile ne kwikala ba mu kino kipamo. Masukulu avula kwayangatu bantu bafita kubikapotu ne po nafundanga bonse batundaikilwe kutwela mu kino kipanyi. Ne amiwa bañambilanga’mba nafwainwa “kulwila kisaka kyetu.” Pano bino nakainetu nsalansala, ne kwibabula’mba, Lesa kechi utala ku bilungi bya bantu ne, kabiji wanemeka mitundu yonse ya bantu. Kyo kyo ntajilatu kwi Lesa kupwisha ino misalululo.—Yoa. 17:14; Byu. 10:34, 35.
Byo napwishishe sukulu, nafuukwilepo kuvilukila mu Muzhi wa New York. Mu jishinda naikijile pakachi pa Philadelphia mu Pennsylvania na kumonapo balunda bo namonañene nabo kala pa kushonkena kwa nkambi. Pa ino mpunzha po patanshi pajinga kipwilo mwajinga bantu bafita ne bazungu. Byo ajinga mulungu wiikajila, kalama wa mwanzo wangichile ku mbaji ne kuñambila’mba nkambe jashi pa juba jalondejilepo. Kino kyandengejile kufuukulapo kutebelela.
Pa balunda bajinga mu Philadelphia bonapempwile pajinga ne nyenga wakyanyike aye Geraldine White, namutelanga’mba Gerri. Wayukile bingi Baibolo ne bya kwisamba na bantu mu mwingilo wa kusapwila ku nzubo ku nzubo. Kabiji kikwabo kyantokejile ku muchima ke kya kuba’mba naye wakebelenga kutendeka bupainiya. Twisongwele pa 23 April, mu 1949.
Betwita ku Gileada
Kufumatu byo twimwene twibikijile kikonkwanyi kya kutanwa ku sukulu wa Gileada ne kuya na kwingijila ku kyalo kingi. Twafuukwilepo kumpimpulako bwikalo pa kuba’mba tufikizhe bikebewa ku baya ku Gileada. Byo papichiletu moba acheche, betutumine kuya ku Lawnside mu New Jersey; kufuma kokwa twayile mu Muzhi wa Chester, mu Pennsylvania; nako twafumineko twaya mu Muzhi wa Atlantic, mu New Jersey. Byo twajinga mu Muzhi wa Atlantic twafikizhe myaka ibiji mu masongola ikebwa pa kuya ku sukulu wa Gileada. Pano bino betwambijile kukipembelelako pacheche. Ki ka kyalengejile?
Mu myaka yalondejilepo kufuma mu 1950, bansongwalume bavula bebakwachilenga ne kwibatwezha bushilikale kuya na kulwa mu nkondo yajingako na bena Korea. Kipanyi kya bakwachilenga bakutwezha bushilikale mu Philadelphia bashikilwe bingi Bakamonyi ba kwa Yehoba mambo a kukana kwivwanga mu bya nkondo. Juba jimo mutonyi wambujile’mba batifitifi batana kuba’mba kechi nafwainwa kwivwanga mu bya bumulwila ntanda ne. Pa 11 January, mu 1952, kipamo kya kyalo (Presidential Appeal Board) kyampele kitupa kya kungyukilako amba ne wa mwingilo wa Lesa.
Mu August yenkawa mwaka betwichile ku sukulu wa Gileada wa bu 20 watendekele mu September. Byo twajinga pa sukulu, twaketekejile kuba’mba baketutuma ku kyalo kingi. Banyenga yami ba Doris bajinga mu sukulu wa bu 13 bebatumine kuya na kwingijila ku Brazil. Twakuminye bingi byo betutumine kuya na kwingijila mu mwanzo, kufwakesha bipwilo mwajinga balongo bafita ku kabeta ka ku bulenge bwa kyalo kya Alabama! Kino kitulengejile kulefulwako pacheche mambo twaketekejile kuya na kwingijila ku kyalo kingi.
Kipwilo kitanshi kyo twafwakashijile kyajinga mu Muzhi wa Huntsville. Byo twafikile pa kino kipwilo, twafikijile mu nzubo ya nyenga umo mwina Kilishitu ye twaikele nanji. Byo twalongolwelenga bipe byetu, twamumvwine saka amba pa lamya amba, “Baana bafika.” Twajingatu na myaka ya kusemwa 24 kabiji twamwekanga bingi bwanyike. Mu yewa mwanzo betwitangatu’mba Baana.
Javula bantu batelanga mpunzha ya ku Bulenge amba, Mpunzha ya Baibolo mambo bantu bavula banemekele bingi Baibolo. Javula twatendekanga misambo kwingijisha ano mashinda alondelapo asatu:
(1) Kwambako pacheche pa bibena kubiwa mu ntanda.
(2) Bukwasho buji mu Baibolo.
(3) Byaamba Baibolo byo twafwainwa kuba.
Panyuma ya bino twibapanga buku wa kufundamo. Na mambo a kwingijisha bulongo ano mashinda asatu, naikele mu kimwesho pa Kubuñana kwa Mwanzo kwa New World Society kwajingako mu New York mu 1953. Mu kino kimwesho namwesheshe bya kwingijisha ano mashinda asatu.
Kisalo mu 1953 bantongwele kwikala kalama wa nkambi mu mwanzo wa bantu bafita ku Bulenge. Nyaunda yetu yabayile, kutendekela ku Virginia kufika ne ku Florida kabiji yakapita ne ku muzhika wa Alabama ne Tennessee. Bakalama benda bafwainwa kupijilwa na bwikalo bwa mu ino nyaunda. Kyakumwenako, javula twaikalanga mu mazubo mwabujile bya kwingijisha mukachi, kabiji twaowelanga mu kindundu kya kutetulula pangye ya kibamba kya kutekelamo. Pano bino mu ino nzubo yetu mwatwanga kyuya bulongo kukila mazubo onse o twaikalangamo.
Lukatazho lwa Misalululo ya Bikoba
Kwingijila ku kino kibunji kya ku Bulenge kukebwa kujimuka pa kuba bintu. Bantu bafita kechi bebaswishanga kuchapila bivwalo mu Minkinyi ya kuchapilamo ne. Onkao mambo, Gerri pa kuya na kuchapa bivwalo waambanga’mba bivwalo bya ba “Muka Thompson.” Bavula balangulukanga’mba wamwingilo kabiji amba ba “Muka Thompson” bo bakazhi. Bakalama ba nkambi byo batambishenga filimu wa The New World Society in Action, natumijile ba mu shitolo lamya ne kwibabula kushilapo “Ba Thompson” malangalanga akatampe. Panyuma ya kutuma lamya nayile ku shitolo na kusenda malangalanga. Kwisamba bulongo na bantu kwitulengelanga kubula kwiletelela.
Kabiji kwajinga ne misalululo ya bupopweshi, kikatakata ba ku Buyeke bebashikilwe bingi. Pepala wa byambo umo waambile’mba James A. Thompson, Jr., wamwingilo wa ba Watchtower Bible and Tract Society of New York ukambanga jashi pa kubuñana. Bamo balangulukile’mba nafumine ku New York kabiji kino kyalengejile kwitukanya kwingijisha kishimikwa kya sukulu kyo twalombele. Onkao mambo, nayile ku bakulumpe basukulu na kwibalumbulwila’mba nafunjijile sukulu ku Chattanooga. Popo betuswishishe kwikelamo na kubuñana kwa mwanzo.
Misalululo ya ubile ne woo mu ma 1950, kabiji kimye kimo bantu beipayanga ne kwiipaya. Pa kushonkena kwa mu 1954, Bakamonyi bavula bazhingijile mambo kafwako bañambi bafita baambileko majashi ne. Twibatundaikile balongo betu bafita kutekanya. Byo kyaubile ke kisalo jikwabo, bampele jashi. Kufumatu lolo, balongo bavula bafuminanga ja Bulenge batendekele kwamba majashi pa kubuñana.
Mu kuya kwa kimye malwañano a misalululo ku Bulenge apopotejile, kabiji mu bipwilo balongo batoka ne bafita batendekele kupwila pamo. Pa kuba’mba kino kyubiwe kwajinga kupatankanya basapwishi mu bipwilo kabiji ne kwabanya jikwabo manyaunda a bipwilo ne balongo bakutangijila. Balongo bamo bafita ne batoka kechi batemenwe pa luno lunengezho ne. Pano bino, bavula balondejile kyakumwenako kya Shetu wa mwiulu kya kubula misalululo. Bavula bajinga balunda na muntu nangwa kya kuba bapusene bikoba. Kisemi kyetu twajinga na balunda netu bazungu kufuma mu ma 1930 kufikatu ne mu 1940 byo nakijinga mwanyike.
Mwingilo Mukwabo
Mu January mu 1969, betutumine kuya na kwingijila ku Guyana, ku South America, kabiji twatemenwe bingi pa uno mwingilo. Patanshitu twayile ku Brooklyn, mu New York ko nakafunjile bya kutangijila mwingilo wa kusapwila mu Guyana. Twafikile ko kwa mu July mu 1969. Panyuma ya kwingila mwingilo wakufwakesha bipwilo pa myaka 16, kitukatezhe bingi kwikalatu pa mpunzha imo. Gerri javula wayanga mu mwingilo wa mu bujimi, amiwa popo saka ñingijila pa ofweshi wa musampi.
Nakupanga nsono na kamashinyi ne kutuma maoda a mabuku a bipwilo 28 ku musampi mukatampe wa ku Brooklyn. Naingilanga maola 14 nangwa 15 pa juba pa juba. Mingilo itukoselanga bingi, pano bino twatemenwe kwingila. Byo twafikile mu Guyana mwajingatu basapwishi 950, pano lelo jino muji basapwishi kukila pa 2,500.
Nangwa twaikele bulongo na mambo a kuba’mba kechi kwajinga mashika ne, kabiji twajanga bipangwa ne bishu byawama bya mu kyokya kyalo, bino kintu kikatampe kituletelanga lusekelo ke kumona bantu bepelwile byo bafunjilenga bukine mu bwa mu Baibolo bwaamba pa Bufumu bwa Lesa. Gerri wafunjishanga mafunjisho a Baibolo 20 pa mulungu pa mulungu, kabiji bavula boafunjishanga babatizhiwe. Bamo baikele bapainiya, bakwabo bakulumpe mu bipwilo, kabiji bamo bayile ne ku sukulu wa Gileada ne kwikala bamishonale.
Makatazho, Kikatakata Kukolwa
Mu 1983, bansemi ku United States bakebewenga bukwasho. Twaikele panshi amiwa ne mwinakwami Gerri, ne ba Doris ne kwisambapo. Ba Doris baingijile bumishonale myaka 35 mu Brazil basajilepo kubwela na kulama bansemi. Ba Doris baambile’mba, mambo ka bamishonale babiji o bafwainwa kulekela mwingilo, saka pabena kukebewatu umo wa kwikala nabo? Bansemi bonse babiji byo bafwile, ba Doris bashajile ku Chattanooga ko bengila mwingilo wa bupainiya bwiikajila.
Mu 1995 bankwachile na kikola kya kabe kunshiyanda, twabwelele ku United States. Twayile na kwikala ku Goldsboro, mu North Carolina mambo po pakachi na kwikela balongo bami ku Tennessee ne ku Pennsylvania kuji balongo ba kwa Gerri. Luno kikola kyapopotelako, twingila bupainiya bwiikajila mu kipwilo kya Goldsboro nangwa kya kuba tukolwakolwa.
Inge nalanguluka myaka kukila pa 65 yo naingila mu mwingilo wa kimye kyonse, namusanchila bingi Yehoba pa byo etupesha ne Gerri na mambo a kupimpula bwikalo bwetu kuba’mba tumwingijile. Byambo bya kwa Davida bya kine bya kuba’mba: “Ku muntu walumbuluka [anweba Yehoba] mukemwesha anwe bene ke walumbuluka”!—2 Sam. 22:26.
[Bipikichala pa peja 3]
Batata ne Mulongo Nichols bajinga bakumwenako bami bawama
[Bipikichala pa peja 4]
Amiwa ne Gerri satwinengezha kuya ku Gileada mu 1952
[Bipikichala pa peja 5]
Panyuma ya kupwisha kufunda sukulu wa Gileada betutumine ku Bulenge nakufwakesha bipwilo
[Kipikichala pa peja 6]
Bakalama benda ne bakazhi babo mu 1966 saka babena kwinengezha kuya ku kushonkena kwa nkambi kwatainwe balongo batoka ne bafita
[Kipikichala pa peja 7]
Mwingilo wa bumishonale mu Guyana wituletelanga bingi lusekelo