Nanchi Mwafwainwa Kuketekela byo Mwalangulukatu Nyi?
DOKOTALA watambilenga televizhonyi po besambilenga na kiloolo wa mukafulumende wa mu kyalo kya Ireland. Byo amutajile ku meso, uno dokotala wamwene biyukilo bya kabe ka ku bongo. Wamubujile uno kiloolo amba akapimwe bukiji.
Byo akapiminwe bamukwachile na kino kikola. Uno dokotala kutalatu kwamulengejile kusopelela bulongo, wayukile kikola kupichila mu kutalatu mulwazhi. Bino bamo balanguluka’mba kutalatu muntu, bakonsha kuyuka muchima ye aji nanji ne kuyuka inge wakishinka nangwa ne.
Pa myaka yavula yapitapo, basayansi baeseka kuyuka biji muntu kupichila mu byo amweka. Pa luno lufunjisho lwabo lwa kutalatu ku kilungi, buku umo waambile’mba, “sayansi ya bubela yaamba’mba, byubilo bya muntu bimo bimwekela ku kilungi ne ku byalengwa mubiji wanji.” (Encyclopædia Britannica) Mu myaka ya kunyuma bashayuka bamo nabiji Francis Galton, muvyala wa kwa Charles Darwin, ne shayuka wa mambo a bumbanzhi aye Cesare Lombroso wa mu Italy basombelepo mafunjisho a uno mutundu amo azhiya.
Nangwa byonkabyo, bantu bavula balanguluka’mba bakonsha kuyuka biji muntu inge bamutalatu. Nanchi mwafwainwa kuketekela byo mwalangulukatu pa kumona muntu nyi?
Kutalatu pa Mwekelo
Mu buku wa mu Baibolo wa Samwela Mutanshi muji jishimikila jimwesha butame bwa kutalatu pa mwekelo. Yehoba Lesa waambijile Samwela kuya na kushinga manyi wa mu kisemi kya kwa Yese wa kwikala mfumu wa bena Isalela. Tutanga’mba: “Ponkapo byo bafikile, wamutajile Eliaba ne kwamba’mba: Kinetu ye asalulula Yehoba amba bamushinge manyi waimana kala ku meso anji. Pakuba Yehoba wamwambijile Samwela amba: Kutala ku kilungi kyanji nangwa ku kulepa kwa kimino kyanji ne; mambo amiwa namulengulula; pakuba Yehoba kechi umona pamo byonka byo bamona bantu ne; mambo muntu utalatu pangye ya muntu, pakuba aye Yehoba utala mu muchima.” Ne bakwabo baana ba kwa Yese batanu na umo nabo byobyo ebambijile. Kupusanako na byalangulukilenga ngauzhi ne Yese, Lesa wasajile mwana Yese wa butanu na busatu, Davida wajingatu mwanyike ye babujilenga ne kukeba kumuleta kwi Samwela.—1 Samwela 16:6-12.
Ne mu ano moba kyo kimotu. Mu myaka ya kunyuma, mu Germany shayuka wa mambo a bumbanzhi waesekele baana ba sukulu 500 bafunjilenga bya mizhilo. Waletele “benyi” 12, pa bano pajinga mukulumpe wa bakapokola, nchibamambo, ulama kipao kya sukulu mukatampe ne utala pa bamingilo, Shabyambo, Mutonyi ne bambanzhi basatu. Baana basukulu bebambijile kutongola mingilo ingila yense pa bano benyi ne wafwainwa kukaswa ne mambo o bafwainwa kumukashilapo. Kuba bino byonse kwesakana na byo bamweka ne makayo o bakwamba’mba o batemwa.
Baana ba sukulu bavula bakonsheshe kutongola bonse bambanzhi basatu. Kabiji kukila pa kichika kya baana ba sukulu batongwele benyi batanu na bana babujile kulengapo mambo amba balengele mambo. Pa baana basukulu batanu na babiji, umo watongwele mutonyi amba ubena kumweka nobe upotesha bizhima. Kabiji mukwabo watongwele mukulumpe wa bakapokola amba ngivi. Kechi twafwainwa kuyuka muntu kupichila mu kutalatu pa mwekelo yanji ne. Mambo ka?
Mwekelo Yakonsha Kwimuluwika
Inge twasambakana na muntu kimye kitanshi, javula twatemwa kupwisha mu muchima byo aji kwesakana na byo twayuka pa bantu bamweka byonka byo abena kumweka. Javula tupwisha mu muchima kwesakana na mwekelo yanji. Kununga pa mwekelo, kyalo, kikoba, bunonshi ne bupopweshi nabyo bikunza byo tulanguluka pa muntu.
Inge byo twalanguluka byaikala bya kine pa yewo muntu, twitakaika kabiji kino kilengela kuketekela byo tulangulukatu kwakubula bishinka. Pano umvwe twayuka kuba’mba nanchi twamumwenangatu mungi, twafwainwa kuba byepi? Umvwe twibakishinka kechi twafwainwa kukosela pa byo twalangulukangatu pa yewo muntu ne, twafwainwa kukeba bishinka. Umvwe twabula kuba bino, kwitota kwakonsha kwitulengela kuba nshiji bantu babula mambo na mambo a kuketekela byo tulangulukatu.
Kutalatu pa mwekelo kwatama bingi ku mwine ne ku bo oba nshiji. Kyakumwenako, kala Bayudea bakaine’mba Yesu kechi Mesiasa walailwe ne. Mambo ka? Mambo batajilengatu pa mwekelo, abo bamwenengapotu mwana kalipentala. Nangwa kya kuba byambo ne mingilo ya kwa Yesu bibafikile pa muchima, bakaine kwitabila mambo bakosejile byo baitabijilemo kala. Michima yabo yalengejile Yesu kuya na kusapwila kukwabo ne kwamba’mba: “Ngauzhi bamunemeka ku bantu bangi kechi ku bantu ba mu muzhi wanji ne ku ba mu nzubo yanji ne.”—Mateo 13:54-58.
Bayudea bajinga ba mu kisaka kyatengejilenga kwiya kwa Mesiasa pa myaka yavula. Kukosela pa byo balangulukilengatu kwibalengejile kubula kuyuka Mesiasa ne kutalwa bibi kwi Lesa. (Mateo 23:37-39) Ne baana ba bwanga ba kwa Yesu nabo bebashikilwe kyatu. Bavula kibakatezhe kuswa kuba’mba kajibumba ka bepaya masabi, bantu ba panshi bo bashikwa kuba bafunda ne kuba bantangi ba bupopweshi kuba’mba bajinga na byambo byanema bya kwibabula. Batwajijile kuketekela mu byo balangulukilengatu beshamikile ne kushalapo kwikala baana ba bwanga ba Mwana Lesa.—Yoano 1:10-12.
Bamo Baalwile Milanguluko Yabo
Bamo bajinga mu moba ajingako Yesu bekepeshe ne kwalula milanguluko yabo byo bataine bishinka. (Yoano 7:45-52) Bavujile pa bano bajinga balongo ba kwa Yesu abo patanshitu balengulwilenga mulongo wabo kwikala Mesiasa. (Yoano 7:5) Kyawaminekotu, mu kuya kwa moba bapimpwile milanguluko yabo ne kumwitabila. (Byubilo 1:14; 1 Kolinda 9:5; Ngalatiya 1:19) Panyuma ya kupitapo myaka, bakulumpe bamo bamu Bayudea batendekele kuteleka byaambilenga mutumwa Paulo mu kifulo kya kumvwina mañwiñwi asampanyinyenga balwanyi ba bena Kilishitu. Panyuma ya kuteleka, bavula baitabijile.—Byubilo 28:22-24.
Lelo jino, bavula bashikwa bingi Bakamonyi ba kwa Yehoba. Mambo ka? Bavula bebashikwa kechi na mambo a bishinka nangwa’mba bayukapo bimo byabula kwimena pa binembelo byaitabilamo Bakamonyi nangwa byo boba ne. Bino bantu bakana kuswa’mba Bakamonyi ba kwa Yehoba baji na bukine. Bino byobyo kyajinga ne mu myaka ya bena Kilishitu batanshi.
Atweba tulondela Yesu kechi twafwainwa kukumya pa byo betushikwa ne pa mwenga ye betuba ne. Mambo ka? Yesu wajimwineko baana banji ba bwanga amba: “Bantu bonse bakemushikwa na mambo a jizhina jami.” Pano bino wibatundaikile’mba: “Yense ukachinchika kufika ne ku mpelo ye ukapuluka.”—Mateo 10:22.
Byo tukokela mukambizho wa kwa Yesu, atweba Bakamonyi ba kwa Yehoba twibikako kusampanya mambo awama a Bufumu bwa Lesa pano pa ntanda ponse. (Mateo 28:19, 20) Aba bakana kuteleka beshamikatu abo bene ne kubula kuya mu jishinda ja ku bumi bwa myaka. (Yoano 17:3) Nga anweba kiji byepi? Nanchi musakufungila pa mbaji byo mulanguluka ne byo mwayuka kala ne kupesapesa bishinka samwateka muchima nyi? Vulukainga kuba’mba: Kutalatu pa mwekelo ne kwimena pa byo mwalangulukatu kwatama, pa kuba kupesapesa bishinka mufuma byawama.—Byubilo 17:10-12.
[Kipikichala pa peja 27]
Bayudea bavula byo baitabijilemo bibalengejile kukana Yesu amba kechi Mesiasa ne
[Kipikichala pa peja 29]
Nanchi byo mwayuka pa Bakamonyi ba kwa Yehoba byaimena pa byo mulangulukatu nyi, inyi pa bishinka?