Mepuzho Afuma Ku Batanga

Saka tukyangye kufunda bukine, amiwa ne mukazhami na mambo a kukebesha kwikala na mwana, twaingijishe (in vitro fertilization) jishinda ja kwikelamo na baana kupichila mu kufumya make a lusemo mu mwanamukazhi ne kuya na kwiasambakanya na malume a mwanamulume mu kamunkinyi pa kuba’mba mwana atendeke kulengwa. Twana twalengelwe kechi twaingijishe tonse ne, tumo twashajilepo betubikile mwauba munyango ne kwitulama. Pano tuno twana twashajilepo, bafwainwa kwitulama nyi, inyi kwitutaya?

▪ Kino ke kintu kimo pa bintu byanema bingi byafwainwa kulangulukapo bamulume ne mukazhi inge basalapo kwingijisha jino jishinda. Abo bene bo baji na lūsa lwa kwifuukwila kwesakana na bikeba Yehoba. Nangwa byonkabyo, kuyukapo bimo pa ano mashinda a kukwashishamo wamukazhi kwimita, kwakonsha kwitukwasha.

Mu 1978, mwanamukazhi mu kyalo kya England ye wajinga mutanshi kwikala na mwana kupichila mu kwingijisha jino jishinda. Wakankelwe kwimita mambo mula wa lusemo washinkile. Bashayuka mu kipatela bamutumbwile ne kufumya jike janji ja lusemo. Bejibikile mu kamunkinyi ne kwijisambakanya na malume a mwata wanji. Kaana katendekele kulengwa na bukwasho bwa bintu bikebewa pa kuba’mba kalengwe, kepo bekabikile munda mwa inanji mo katwajijile na kukoma. Pa kupitapo bañondo, wapapile mwana wamukazhi. Jino jishinda ne bintu bikwabo byavwangilwemo, jaishile kutelwa mu Kizungu amba in vitro fertilization nangwa’mba IVF.

Byo kiji kuba’mba bintu byakonsha kupusana monka mwapusena byalo, jino jishinda ja kwikelamo na mwana mwavwangwa bino bintu: Mwanamukazhi bamupa muchi pa milungu kana inga, pa kuba’mba make a lusemo avula alengwe. Kufuma popo, bambila mwatawanji kuba’mba ebape malume anji kupichila mu kwisuka. Make a lusemo ne malume o baovwa beavwanga pamo mu kamunkinyi. Inge bauba bino, make avula akonsha kusambakana na malume kabiji atendeka kwabanapo ne kulenga twana twavula. Pa kupitapo juba jimo nangwa abiji, tuno twana tubena kulengwa betupesa pesa bulongo pa kuba’mba bamone tuji na bulema ne tutuntulu to bakonsha kubika munda pa kuba’mba tutwajijile na kukoma. Pa juba ja busatu, javula bafumya twana mu kamunkinyi ne kwitubika munda mwa mwanamukazhi, pano bino, kechi babikamo kamo ne, babikamo tubiji nangwa tusatu na mulanguluko wa kuba’mba inge kaana kamo nangwa tubiji twafwa, washalapo na kamo munda. Inge kamo nangwa tubiji twabula kufwa, wimita, kabiji mu kuya kwa moba upaapa.

Pano kiji byepi pa mambo a twana tutuntulu to babula kubika munda mwa mwanamukazhi kuvwangako ne totwa tuji na bulema? Tuno twana kuba twapuluka inge twashalapo kwa kubula kwitubika munda mwa mwanamukazhi ne. Saka tukyangye kufwa, twana twashalapo bakonsha kwitubika mu kiñambañamba muji mwela wa mema mema wauba munyango wa nitrogen. Mambo ka? Kiji bino mambo inge tuno twana tubena kulengwa to babikile munda mwa mwanamukazhi twafwa, ko kuba’mba kyakonsha kupela kutola totwa to balamine ne kwitubika jikwabo munda mwa mwanamukazhi. Nangwa byonkabyo, mu kuba bino mwavwangwa bintu byavula. Byonkatu byo kiji ku bamulume ne mukazhi baipuzha bwipuzho buji peulu, bavula kibakatazha bingi pa kuba’mba bafuukulepo bya kuba na twana twabo twalengwa, to balamina mwauba munyango. Kimo kimye kechi bakonsha kukeba kwikala na baana jikwabo ne. Na mambo a kukoma nangwa kubula mali, bansemi kyakonsha kwibakatazha kwikala na mwana mukwabo. Kabiji bakonsha ne kuchinuzhuka kwikala na jimi muji baana bavula.a Nangwa kampe bintu byakonsha kukatazha na mambo a mwata wanji nangwa mukazhanji wafwa nangwa kusongolwa ku muntu ungi. Kya kine, na mambo a kukankalwa kuyuka bya kuba, bantu bamo baji mu masongola batwajijila na kulipila mali a kwibalamina tuno twana pa myaka yavula.

Mu 2008, shayuka umo wayuka bikoma mwana munda waambile mu pepala wa byambo wa The New York Times kuba’mba bansemi kibena kwibakatazha bingi pa kuba’mba bafuukulepo bya kuba na twana tushalapo. Kino kibaba kyaambile’mba: “Twana tubena kulengwa twafika ku 400,000 betulamina mwauba munyango mu bipatela biji mu kyalo kabiji pa juba pa juba tunungwako . . . Tuno twana twakonsha kutwajijila kwikala tutuntulu pa myaka jikumi nangwa kukilapo inge betulama bulongo mwauba munyango, pano bino, kechi tonse twikala tutuntulu inge twasunguluka ne.” Kino kishinka kilengela bena Kilishitu kukitulumana ne kulangulukapo. Mambo ka?

Bena Kilishitu baji mu masongola baji mu luno lukatazho bafwainwa kulanguluka pa lukatazho lukwabo lwipasha na luno. Mwina Kilishitu wakonsha kufuukulapo bya kuba na mulongo wanji wakolwa bingi ye bapima kwi dokotala amba kechi ukapuluka ne. Wakolwa kya kuba bumi bwanji bwaimenatu pa munkinyi ubena kumukwasha kupema. Bena Kilishitu ba kine kechi balekelesha bumi ne; kwesakana na byaamba Kulupuka 20:13 ne Salamo 36:9, banemeka bingi bumi. Awake! wa May 8, 1974, waambile’mba: “Na mambo a kuba bamona bumi byonka Lesa byo ebumona’mba bwazhila, kulondela jiwi jabo ja mu muchima ne kunemeka mizhilo ya kafulumende, aba bonse bakeba kwikela mwayila mafunde a mu Baibolo kechi baswisha kuba’mba muntu wakolwa bingi bamwipaye kya nshiji na mambotu a kuba’mba wayanda na kikola kyanji kikabula kubukwa ne.” Nangwa byonkabyo, kwikala bimye bya kuba muntu wakolwa bumi bwanji bwaimenatu pa munkinyi ubena kumukwashako kupema. Balongo banji bafwainwa kufuukulapo kutwajijila kwingijisha uno munkinyi wa kumukwashako kupema nangwa ne.

Ibyo kuba’mba kino kyapusanako na kyamwekejile bamulume ne mukazhi baingijishe jishinda ja kwikelamo na baana jaambiwapo peulu kabiji bakiji na twana to balamina mu kipatela. Pano bino, jishinda jimo jo bakonsha kwingijisha ke kufumya twana momwa mo betulamina pa kuba’mba tusunguluke. Inge tuno twana betufumya momwa mwauba munyango, twakonsha kufwa. Bamulume ne mukazhi bafwainwa kufuukulapo umvwe bakonsha kuba byobyo nangwa ne.—Nga. 6:7.

Byo kiji kuba’mba bamulume ne mukazhi bene basajilepo kwingijisha jino jishinda ja kwimichilamo ne kukeba kwikala na mwana, bakonsha kusalapo kukeba mali a kuba’mba batwajijile kwibalamina toto twana nangwa kusalapo kuba’mba baketwingijishe kulutwe inge kebakebe kwikala na mwana. Nangwa byonkabyo, bamulume ne mukazhi bakwabo bakonsha kufuukulapo amba twana to bebalamina betuleke tufwe, na mambo a kuba’mba munkinyi ye witulengela’mba twikale na bumi. Bena Kilishitu baji na luno lukatazho bafwainwa kwifuukwila abo bene kwesakana na bikeba Lesa ne kulondela bintu byo bafunda mu Baibolo. Kintu kyo bafwainwa kukebako ke kwikala na jiwi ja mu muchima jawama, kwa kubula kulengulula jiwi ja mu muchima ja bakwabo.—1 Timo. 1:19.

Shayuka wa bya maselo akwasha mu bya lusemo wataine kuba’mba bavula baji mu masongola “bavulañene bingi kabiji pa kimye kimo bakebeshenga bingi kuyuka byo bafwainwa kuba na twana tubena kulengwa to balamina mwauba munyango.” Pa kupezhako waambile’mba: “Kyamweka bavula baji mu masongola kechi bayuka byo bafwainwa kuba ne.”

Kyamwekeshatu patoka kuba’mba bena Kilishitu bakine bakeba kwingijisha jino jishinda ja kwikelamo na mwana bafwainwa kulanguluka pa makatazho afumamo. Baibolo ujimuna’mba: “Wajimuka pa kumona bileta lufu bibenakwiya ufyama; pakuba kilubi uyatu ne kwiletelela.”—Mana 22:3.

Ba mulume ne mukazhi babena kufunda Baibolo bakeba kubatizhiwa, pano bino kechi besongola mwayila mizhilo ne, mambo a kuba mwanamulume kechi uji na bipela bya kumuswisha kwikala mu kyokyo kyalo ne. Kafulumende kechi uswisha muntu wa mu kyalo kingi wabula bipepala bya kumuswisha kwikala mu kyokyo kyalo kusongola ne. Nanchi bakonsha kunemba bipepala bibena kumwesha’mba belaya kuba’mba bakekala bakishinka (Declaration Pledging Faithfulness), apa bino babatizhiwa nyi?

▪ Kuba bino kwakonsha kumweka nobe ko kupwisha lukatazho, pano bino kechi jo jishinda ja mu Binembelo ja kupwishishamo lukatazho lwabo ne. Pa kuba’mba tuyuke ene mambo o kyaikela bino, patanshi twayai tumone kine kintu kilengela bantu kunemba uno pepala wa kwilayilapo amba bakekala bakishinka.

Uno ke pepala unemba ba mulume ne mukazhi bo bakanya kwisongola na mambo a kishinka kyatongolwa panshipo. Banemba uno pepala ne batumonyi ponka. Mu uno pepala bamulume ne mukazhi bachipa kuba’mba bakekala bakishinka ku mukwabo wa mu masongola ne kuba’mba bakanembesha masongola abo inge bebaswisha. Kipwilo kikebamonanga kwikala bamulume ne mukazhi belaya ku meso a Lesa ne bantu kuba’mba bakekala bakishinka ku mukwabo wa mu masongola pa kuba’mba masongola abo amwekenga nobe beaswisha ku kafulumende.

Ñanyi kimye kyo bafwainwa kwingijisha uno pepala kabiji mambo ka? Yehoba ye watendekeshe masongola kabiji wianemeka bingi. Mwana Lesa waambile’mba: “Akya kyasambakanya Lesa muntu kechi ekyabanye ne.” (Mat. 19:5, 6; Nte. 2:22-24) Kabiji Yesu wanungilepo amba: “Yense ukakana mukazhanji pa kubula mambo a bulalelale ne kusongola mukwabo, wauba bukende.” (Mat. 19:9) Onkao mambo, “bulalelale,” o mambotu aswisha Binembelo a kwikainapo. Kyakumwenako, inge kya kuba mwanamulume wauba bukende, mukazhanji wakonsha kufuukulapo kumukana nangwa ne. Inge wamukana, ko kuba’mba wakasuluka kusongolwa ku mwanamulume mukwabo.

Nangwa byonkabyo, mu byalo bimo, kikatakata mu moba a kala, chechi mukatampe umo kechi waswile byaamba Baibolo pa mambo a kwikana ne. Uno chechi wafunjishanga bantu amba kafwako kintu nangwa kimo kyakonsha kulengela bantu kwikana ne. Mu mapunzha amo, uno chechi mo aji na bulume bukatampe, mizhilo kechi iswisha bantu kwikana nangwatu kya kuba paji mambo aambilepo Yesu ne. Mu byalo bikwabo, bantu bebaswisha kwikana, pano bino, byapita mwazhoka. Pakonsha kupita myaka yavula bingi pa kubatu’mba muntu akane mwina kwanji. Kijitu nobe chechi nangwa kafulumende ubena “kukanya” bantu kuba byaitabizha Lesa.—Byu. 11:17.

Kyakumwenako, ba mulume ne mukazhi bakonsha kwikala mu kyalo mo bakanya kwikana, nangwa kyakatazha kwikana. Inge bamulume ne mukazhi baeseka na ngovu kuba’mba bapwishe masongola abo a mu jifunde kabiji kwesakana na mizhilo ya Lesa bebaswisha kusongola nangwa kusongolwa, bakonsha kusaina pepala wa kwilayilapo amba bakekala bakishinka. Luno lunengezho ke lwa kukwasha bena Kilishitu baji mu byalo bya uno mutundu. Nangwa byonkabyo, luno lunengezho kechi lwingila mu byalo mo baswisha bantu kwikana nangwa kya kuba kyakatazha nangwa kukebewa mali avula ne.

Na mambo a kubula kumvwisha mwatala pepala wa kwilayilapo amba bakekala bakishinka, bamo bekala mu byalo mo baswisha bantu kwikana balomba kuba’mba banembe bino bipepala mu kifulo kya kweseka na ngovu kutambula bipepala bya kwikainapo ku kafulumende.

Kwesakana na bwipuzho bwine buji peulu, mwanamulume ne mwanamukazhi bekala pamo kwa kubula kwisongola, bakeba kutwela mu masongola monka mwayila jifunde. Bonse bakasuluka kusongola nangwa kusongolwa kwesakana na Binembelo kabiji kechi bakaswa na mambo a mwina kwabo wa kala ne. Nangwa byonkabyo, mwanamulume kechi bamuswisha ku kafulumende kwikala mu kyalo ne, kabiji kafulumende kechi ukaswisha kwisongola na muntu ye babula kuswisha kwikala mu kyalo kya bene ne. (Mu byalo byavula, kafulumende uswisha bantu kwisongola nangwa kya kuba umo nangwa bonse babiji kechi bangikazhi ba mu kyokyo kyalo ne.) Pano mu uno mwisambo, kyalo kyo tubena kwambapo ke kyokya mo babula kuswisha kwikana. Onkao mambo, kunemba pepala wa kwilayilapo kuba’mba bakekala bakishinka kechi kwakonsha kubiwa ne. Pa mambo a bano bamulume ne mukazhi, yukai kuba’mba kechi babena kukebewa kunemba bipepala bya kwikainapo ne, kabiji na mambo a muzhilo wa kafulumende kechi bakonsha kutambula pepala wa kwikainapo ne. Bonse bakasuluka kwisongola. Pano byo kiji kuba’mba mwanamulume kechi uji na bipepala bya kwikala mu kyalo ne, bakonsha kuba byepi? Bakonsha kuya ku kyalo kingi ko bakonsha kumuswisha kwikala mu kyalo. Nangwa kampe bakonsha kwisongola monka mu kyalo mo baji inge mwanamulume waesekesha na ngovu kutambula bipepala bya kumuswisha kwikala mu kyokyo kyalo.

Ee, bano bamulume ne mukazhi bakonsha kwisongola kwesakana na mizhilo ya Lesa ne ya Kesala. (Mako 12:17; Loma 13:1) Kyaketekelwa kuba’mba bakalondela ino mizhilo. Umvwe bauba bino, bakonsha kubatizhiwa.—Hebe. 13:4.

[Tubyambo twa mushi]

[Mabulañano pa peja 14]

Bena Kilishitu baji na luno lukatazho bafwainwa kwifuukwila abo bene kwesakana na bikeba Lesa ne kulondela jiwi jabo ja mu muchima jafunjishiwa na Baibolo

[Kitenguluzha pa peja 15]

MASHINDA AKWABO A IVF

Jino jishinda ja kwikelamo na baana jaleta ne mashinda akwabo apusana na ndangulukilo ya Lesa iji mu Binembelo. Kyakumwenako, make a lusemo a mwanamukazhi bakonsha kwiasambakanya na malume a mwanamulume wabula mwata wanji. Apa bino, bashikula twana twalengwa ne kwitubika munda mwanji. (Banabakazhi besongola na banabakazhi bakwabo jo jishinda jo batemwa kwingijisha.) Nangwa malume a mwanamulume bakonsha kwiavwangakanya na make a lusemo a mwanamukazhi wabula mukazhanji. Kepo mukazhanji wakonsha kuswa kumubika munda twana twalengwa.

Mu jishinda jikwabo, kampe mwanamukazhi bakonsha kumubika twana twalengwa na malume ne make a bantu bangi. Kabiji jishinda jikwabo, make ne malume a bamulume ne mukazhi bakonsha kwiasambakanya mu kamunkinyi. Kepo batola twana twalengwa ne kwitubika munda mwa mwanamukazhi ungi kuba’mba ebasemeneko mwana.b

Bakalume ba Lesa kechi bafwainwa kwingijisha ano mashinda a kwikelamo na baana o bakanya mu muzhilo wanji ne. Uno muzhilo waamba’mba: “Kizhila kulala nanji muka mukwenu ne kwizhilulula nanji ne.” (Levi 18:20, 29; Mana 6:29) Umvwe make a mwanamukazhi nangwa malume a mwanamulume o basambakanya kechi a bantu besongola ne, ko kuba’mba balenga mambo atongolwa mu Baibolo amba por·neiʹa, nangwa’mba bulalelale. Kuba bino ke kwingijisha bya bwanabulume ne bya bwanabukazhi mu jishinda jatama bingi.—Mat. 5:32; 1 Ko. 5:11; 6:9, 18; Hebe. 13:4.

[Tubyambo twa mushi]