Yehoba Wibazhikijilanga Mu bimvule Bya Mitumba

MWANAMUKAZHI umo byo abukile lukelo wataine kipe pa kibelo. Wikitolele, wabwela wakenkenta, watala mwaya mukwakwa kumonamo muntu nangwa umotu ne. Kyamweka kwajinga muntu wikiletele bufuku. Byo ekishinkwileko pacheche, wabwelakenye mu nzubo, washinkako ne kushinkako. Mambo ka? Mambo mu kino kipe mwajinga mabuku alumbulula Baibolo o bakainye ku mizhilo ya kyalo. Wabukachile kino kipe ne kulomba kishinshi, kumusanchila Yehoba pa kajo ka mupashi ko atambwijile.

Bino byo byamwekanga mu kyalo kya Germany mu ma 1930. Bukalama bwa bena Nazi byo bwatendekele kulama mu 1933, mwingilo wa Bakamonyi ba kwa Yehoba bamulekeshe mu mapunzha avula mu kino kyalo. Ba Richard Rudolph luno baji na myaka kukila pa 100.a Baambile’mba: “Twayukile kuba’mba bantu kechi bakonsha kulekesha mwingilo wa kusapwila ne kuyukanyikisha jizhina ja Yehoba ne. Mabuku alumbulula Baibolo anemene bingi mambo oo twafundangamo ne kwingijisha mu mwingilo wa kusapwila. Kyataminekotu ano mabuku kechi amwekanga ne, mambo beakainye. Twalangulukilenga pa byo twakonsheshe kwingila mwingilo wetu.” Papichiletu kimye kicheche ba Richard bamwenepo jishinda jimo ja kuletelamo mabuku akwingijisha mu mwingilo. Jino jishinda jajinga ja kupichila mu bimvule bya mitumba.—Mito. 9:36.

MU TULOLO MWAPICHILANGA BASULU BATWELA MU KYALO KWA KUBULA LUUSA

Inge mwaya kunundu ya mukola wa Elbe (nangwa’mba Labe), mukatana Mitumba Ikatampe itelwa’mba Krkonoše yaikela pa mupaka wa kyalo kya Czech Republic ne Poland. Nangwa kya kuba ino mitumba yalepa mamita 1,600, kwatalala bingi kukila mu mapunzha onse a mu Europe. Peulu ya ino mitumba pekala sino walumbama mamita asatu kabiji upwishatu mwaka yense. Aba bamona nobe ku ino mitumba kwapela kupita kamfwa wakonsha kwibakuchilamo mambo wiyatu nobe mu kukopa kwa jiso.

Kufumatu ne kala ino mitumba yo yaabenye byalo ne bufumu. Kala basulu batwela mu byalo mu bufyamfya bapitanga na bipe byabo mu ino mitumba mambo kwakatazha bingi. Mu ma 1930 Bakamonyi batendekele kwingijisha tuno tulolo twaingijishanga basulu kala twapita mu ino Mitumba Ikatampe yaabenye kyalo kya Czechoslovakia ne Germany. Mambo ka? Mambo mo mo batunchilanga mabuku alumbulula Baibolo mu bufyamfya kufuma ko beapulintanga. Ba Young Richard bo bamo pa bano Bakamonyi batuntanga mabuku.

KUFWAKASHA KU MITUMBA

Ba Richard baambile’mba: “Ku mpelo ya milungu twayanga ku mitumba mu bipanyi bya bantu batanu na babiji nangwa kukilapo, kyamwekangatu nobe twayatu na kufwakasha. Twaendangapo maola asatu pa kuba’mba tukile mitumba kufuma ku Germany kufika ku Špindlerův Mlýn palepele makilomita 16.5 kufuma ku kyalo kya Czech. Mu oa moba bavula baikalanga mu ino mpunzha bajinga bena Germany. Kwajinga njimi umo waswile kukwasha balongo na kikochikala kya bambili kyo aingijishanga kusendelamo bantu bayanga pa moba a kukokoloka. Wasendanga bibokoshi bya mabuku kufuma ku taunyi wajinga pepi ko byafikilanga kufuma ku Prague na shitima. Ne kwibitwala ku fwamu wanji na kwibifya ku nkalanga nakupembela bakwiya na kwibisenda ne kwibitwala mukachi mu Germany.

Ba Richard batwajijila’mba: “Inge twatambula mabuku twiabanyanga ne kwialonga mu byola bya kupapa byo balenga kusendelamo byanema. Pa muntu pa muntu twasendanga mabuku anema 50 kg. Twaendanga bufuku mambo twachiinanga kwitukwata. Twatendekangako pa kuzhika juba ne kukafika ku nzubo lukelo. Ba Ernst Wiesner bajinga bakalama ba mwanzo mu Germany pa kyo kya kimye baambile pa bintu byo baubanga pa kuchiina kwibakwata amba: “Balongo babiji batangilangako, kabiji inge basambakana muntu, basanyikanga matochi kumwesha kuba’mba basambakana muntu. Kino kyajinga kiyukilo kya kubula balongo balondelanga panyuma kufyama mu bipupu kufikatu ne bano balongo babiji inge bebabwelela ne kwamba byambo byo bakumvwañana kwibabula kuba’mba basoloke. Bino byambo bebyalulanga pa mulungu pa mulungu. Bino bakapokola ba ku Germany bavwalanga mayunifomu a kifufya kechi bo bonkatu bo twachiinanga ne.

Ba Richard bavuluka’mba: “Juba jimo nakombokele mabanga, onkao mambo balongo banshilemo pa kuya ku Czech. Kwajinga mfishi ne kamfwa, nezakamijilengatu byo nailenga saka kubena kunoka mvula. Nalubijilemo mu bipupu bya kalafulu, kya kuba kechi nayukile kwa kuya ne, pa maola avula bingi. Bantu bavula bafwanga inge balubilamo mu ino mpunzha. Naishiletu kulondoka byo nasambakene balongo lukelo byo babwelelenga.”

Pa myaka nobe isatu balongo bachinchika bapitanga mu ino mitumba pa mulungu pa mulungu. Mu kimye kya mwela wa mebele basendelanga mabuku pa binkululwila. Javula balongo mu mabumba a bantu 20 bapitanga pa mupaka wa kyalo mute wansanana kupichila mu tulolo mwapitanga bantu bayanga na kukaya ku mitumba. Kimye kimo ne banyenga bayanga nabo pa kuba’mba bantu bamonenga’mba babena kuyatu na kufwakasha. Bamo batangilangako ne kutaya bisochi mwiulu inge bamona’mba bintu kechi biji bulongo ne.

Pano kyaikalanga byepi inge balongo bakisha bufuku na kwenda bafika? Kwaikalanga kumona kuba’mba mabuku beasampanya bukiji. Mu ñanyi jishinda? Mabuku bealongangatu byonka byo balonganga mulola ne kwiatwala ku kiteshenyi kya shitima ku Hirschberg. Mabuku beatumanga ku mapunzha apusana pusana a mu Germany kwajinga balongo ne banyenga bayukile bya kwiapana mu bufyamfya ku bakwabo ba mu lwitabilo byonka byo twalumbulula kuntendekelo ya kino kibaba. Kwesakana na byo twaingilanga, inge umotu bamukwata, kino kyakoshenshe kuleta makatazho avula bingi ku bonse. Bino juba jimo lukatazho lwaishile kufuma ko twabujile ne kuketekela ne.

Mu 1936 batulukile kwafikilanga mabuku ku bwipi na muzhi wa Berlin. Pa bintu byo bataine pajinga ne bipe bisatu pabujile jizhina ja muntu wibituma kufuma ku Hirschberg. Bakapokola baingijishe nembelo ya muntu umo umo pa kukeba kuyuka watangijilanga jibumba jaletanga bipe mu kyalo kwa kubula luusa kuba’mba bamukase. Panyuma ya moba acheche bakwachile mulongo Richard Rudolph ne kumukasa. Na mambo a kuba’mba balongo kechi batanjile bakwabo ne, bashajilepo batwajijile kutunta mabuku nangwa kya kuba kyakatezhe bingi kuba bino pa kyokya kimye.

BYO TWAKONSHA KUFUNJILAKO

Mabuku o basendelanga mu byola bya kupapa kupita mu Mitumba Ikatampe jo jajinga jishinda janema bingi jatambwilangamo Bakamonyi ba mu Germany mabuku alumbulula Baibolo. Bino jishinda ja mu mitumba kechi jo jajingatu jishinda jo baingijishanga ne. Kufikatu ne mu 1939, kimye bena Germany kyo batendekele kulama kyalo kya Czechoslovakia, balongo baingijishanga ne mashinda akwabo apichile ku mupaka wa kyo kyalo. Mu byalo bikwabo byalamankana na kyalo kya Germany, nabiji kyalo kya France, kya Netherlands, ne kya Switzerland, Bakamonyi ba mu bino byalo ne ba mu Germany babikanga bumi bwabo mu kizumba pa kutwajila balongo bo bamanyikanga kajo ka ku mupashi.

Atweba bavula lelo jino tutambula mabuku alumbulula Baibolo avula apusana pusana. Nangwa mutambwila mabuku ku Nzubo ya Bufumu nangwa mukopolola pa Intaneti pa keyala wa jw.org, nga mambo ka akubujila kulangulukapo pa mingilo ikalako pa kuba’mba mutambule ano mabuku? Nangwa kya kuba kechi kyakatazha nobe kupita mu mitumba iji na sino ne, bino balongo ne banyenga bemwingijila bingi na ngovu.

[Tubyambo twa mushi]

[Byambo biji pa Kipikichala pa peja 3]

Kipikichala: Pavel Taclík

[Kipikichala pa peja 4]

Balongo ne banyenga bavwalangatu nobe babena kuyatu na kukaya ku Mitumba Ikatampe mu Germany

[Kipikichala pa peja 5]

Kyakatezhe bingi kukilañanya Mitumba Ikatampe iji na sino