Wachtawa LAYBRI NA DI INTANƐT
Wachtawa
LAYBRI NA DI INTANƐT
Krio
  • BAYBUL
  • BUK ƐN ƆDA TIN DƐN
  • MITIN DƐN
  • w15 6/1 pp. 3-5
  • Aw Sayɛns De Afɛkt Yu Layf?

Fim nɔ de fɔ dis say we yu pik.

Sɔri o, prɔblɛm de we mek di fim nɔ gri fɔ lod.

  • Aw Sayɛns De Afɛkt Yu Layf?
  • Di Wachtawa De Tɔk bɔt Jiova in Kiŋdɔm—2015
  • Sɔbɛdin
  • Buk ɛn Ɔda Tin dɛn fɔ Dis Sem Dɔkyumɛnt
  • DI TIN DƐN WE SAYƐNS NƆ EBUL FƆ DU
  • Nɔto Ɔltin Sayɛnsman dɛn Go Ebul fɔ No
    Di Wachtawa De Tɔk bɔt Jiova in Kiŋdɔm—2015
Di Wachtawa De Tɔk bɔt Jiova in Kiŋdɔm—2015
w15 6/1 pp. 3-5
Sayɛns dɔn advans pan motoka, GPS, satalayt, plen, bren skan

DI TƆPIK NA DI FRƆNT PEJ | SAYƐNS DƆN TEK DI BAYBUL IN PLES?

Aw Sayɛns De Afɛkt Yu Layf?

Wan dikshɔnari bin se: “Sayɛns na we yu tek tɛm fɔ stɔdi ɔl di tin dɛn we de na dis wɔl ɛn di ɔda tin dɛn we de ɔp. Yu gɛt fɔ wach dɛn, tɛst dɛn, ɛn mɛnshɔ dɛn.” I nɔ izi fɔ du ɔl dɛn tin ya, ɛn sɔntɛnde i kin mek pɔsin gens. Sayɛnsman dɛn kin tek lɔng tɛm fɔ tɛst ɛn wach dɛn tin ya, sɔntɛnde dɛn kin tek sɔm wiks, mɔnt, ɔ ia. Sɔntɛnde dɛn kin wok te bɔt dɛn nɔ kin gɛt wetin dɛn de fɛn, bɔt bɔku tɛm dɛn kin fɛn sɔntin we kin bɛnifit mɔtalman. Lɛ wi luk sɔm ɛgzampul dɛn.

Wan kɔmni we de na Yurop dɔn tek wan strɔng plastik ɛn wan nyu filta ɛn put dɛn togɛda fɔ mek wan tin we dɔn mek am pɔsibul fɔ lɛ mɔtalman nɔ gɛt sik dɛn we pipul dɛn kin gɛt we dɛn drink dɔti wata. Dɛn kin yuz dis tin we dɛn ebi ebi ren, atkwek, ɛn ɔda bad tin dɛn kin pwɛl pipul dɛn os dɛn, lɛk di atkwek we bin apin na wan kɔntri we dɛn kɔl Eti, insay 2010.

Ɔp ɔp na di skay, bɔku bɔku satalayt dɛn de de we dɛn jɔyn togɛda fɔ mek sɔntin we dɛn kɔl Global Positioning System (GPS). Na fɔ amiman dɛn fɔs dɛn bin mek am. Bɔt naw di GPS de ɛp di wan dɛn we de drayv motoka, di wan dɛn we de flay plen, di kapten dɛn we de kɔntrol ship, di wan dɛn we de ɔntin, ɛn ivin di wan dɛn we de klem dɛn ay ay il, kin yuz am fɔ no usay dɛn de go. Wi de tɛl di sayɛnsman dɛn we mek GPS plɛnti tɛnki, bikɔs GPS dɔn mek i izi fɔ go usay yu want.

Yu de yuz fon, kɔmpyuta, ɔ di Intanɛt? Yu wɛlbɔdi biznɛs dɔn bɛtɛ bikɔs dɛn de mek gud mɛrɛsin dɛn naw? Yu kin travul wit plen? If na so i bi, dat min se yu de bɛnifit frɔm di tin dɛn we sayɛns dɔn kam wit. Sayɛns dɔn afɛkt yu layf bɔku fayn fayn we dɛn.

DI TIN DƐN WE SAYƐNS NƆ EBUL FƆ DU

Di sayɛnsman dɛn we de tide de tray tranga wan fɔ mek dɛn no mɔ. So dɛn de stɔdi gud gud wan fɔ no di tin dɛn we de na di wɔl. Sɔm sayɛnsman dɛn de stɔdi sɔm smɔl smɔl tin dɛn we dɛn kɔl atɔm. Ɔda sayɛnsman dɛn de stɔdi bɔt di sta dɛn ɛn di ɔda tin dɛn we de ɔp di wɔl fɔ no aw di wɔl bigin. Dɛn de stɔdi gud gud wan, dɛn de ivin tray fɔ luk na di say dɛn we pɔsin nɔ de si ɛn di say dɛn we dɛn nɔ wande tɔch yet. Sɔm sayɛnsman dɛn fil se if di Gɔd we di Baybul tɔk bɔt de, dɛn fɔ ebul fɔ fɛn am.

Sɔm impɔtant sayɛnsman dɛn ɛn sɔm masta sabi bukman dɛn, dɛnsɛf tɔk bɔt dis. Dɛn de du wetin wan man we nem Amia D. Akzil, we de rayt sayɛns buk dɛn bin se. I se: “Sayɛnsman dɛn nɔ de yuz sayɛns fɔ fɛn Gɔd, bɔt dɛn de yuz am fɔ tray fɔ sho se Gɔd nɔ de.” Fɔ ɛgzampul, wan sayɛnsman we bɔku pipul dɛn sabi na di wɔl bin tɔk se: “Di fakt dat wi nɔ ebul fɔ si ɛnitin fɔ sho se ɛni Gɔd de, we de du impɔtant tin dɛn na di wɔl de sho se da kayn gɔd de nɔ de.” Ɔda wan dɛn se di tin dɛn we di Gɔd we di Baybul tɔk bɔt, du na “majik” ɛn “na sɔntin we nɔ ɔdinari ɛn wi nɔ go ebul fɔ ɛksplen am.”a

Bɔt di kwɛstyɔn we wi fɔ aks na: Sayɛnsman dɛn dɔn lan gud gud wan bɔt ɔl di tin dɛn we de na di wɔl fɔ mek dɛn ebul fɔ tɔk se na so i bi? Di simpul ansa na nɔ. Na tru se sayɛns dɔn go bifo, bɔt plɛnti sayɛnsman dɛn no se bɔku ɔda tin dɛn stil de we dɛn nɔ no ɛn sɔntɛm dɛn nɔ go ebul fɔ no bɔt dɛn. We wan sayɛnsman we nem Stivin Waynbag bin de tɔk if i pɔsibul fɔ ɔndastand ɔl di tin dɛn we de na di wɔl, i bin se: “Wi nɔ go ɛva ebul fɔ no ɔltin.” Wan masta sabi bukman we nem Matin Riz bin rayt se: “Sɔm tin dɛn de we mɔtalman nɔ go ɛva ebul fɔ ɔndastand.” Di tru tin na dat bɔku pan di tin dɛn we de na di wɔl, frɔm di smɔl smɔl tin dɛn we de na wi bɔdi te to di wan ol wɔl, sɔm tin dɛn stil de we sayɛnsman dɛn nɔ ebul fɔ ɔndastand. Luk dɛn ɛgzampul ya:

  • DNA

    Sayɛnsman dɛn we de stɔdi tin dɛn we gɛt layf nɔ ebul fɔ ɔnda­stand ɔltin bɔt wan tin we dɛn kɔl sɛl. Sayɛns nɔ rili ebul fɔ ansa kwɛstyɔn dɛn lɛk: Aw di sɛl dɛn de yuz di pawa we dɛn gɛt? Aw dɛn de mek protin? Ɛn aw dɛn kin sheb dɛnsɛf?

  • Wan bɔbɔ de ib bɔl

    Sɔntin de na di wɔl we de mek ɛnitin we go ɔp, kam dɔŋ. Dis tin de afɛkt wi ɛvri minit insay di de. Bɔt te tide sayɛns­man dɛn nɔ ebul fɔ no wetin de kɔz dat. Dɛn nɔ no bɛtɛ bɛtɛ wan wetin de drɔ yu kam dɔŋ we yu jomp ɔp ɔ aw dis tin ebul fɔ mek di mun de go rawnd di wɔl.

  • Di skay

    Sɔm sayɛnsman dɛn de we de stɔdi bɔt aw di mun, di sta, ɛn di ga­laksi dɛn bigin. Dɛn se we yu kɔnt 100 tin dɛn na di wɔl, 95 pan dɛn tin dɛn de na tin dɛn we wi nɔ de si ɛn di mashin dɛn we ­sayɛnsman dɛn de yuz nɔ go ebul fɔ no bɔt dɛn. Dɛn nɔ ebul fɔ no aw dɛn tin ya tan.

Ɔda tin dɛn de na di wɔl we sayɛnsman dɛn nɔ no bɔt ɛn dis dɔn kɔnfyus dɛn. Wetin mek dis impɔtant? Wan sayɛnsman we bɔku pipul dɛn sabi, we kin rayt bɔt sayɛns bin tɔk se: “Di tin dɛn we wi nɔ sabi bɔku fa fawe pas di tin dɛn we wi sabi.” I kɔntinyu fɔ tɔk se: “Fɔ mi, sayɛns fɔ mek yu sɔprayz ɛn want fɔ lan mɔ, i nɔ fɔ mek yu jɔs pe atɛnshɔn wansay.”

So if yu de wɔnda if sayɛns de kam tek di Baybul in ples ɛn mek pipul dɛn lɛf fɔ biliv pan Gɔd, i go fayn lɛ yu tink bɔt dis: If sayɛnsman dɛn we gɛt sɛns, wit ɔl dɛn pawaful mashin dɛn nɔ ebul fɔ ɔndastand ɔl di tin dɛn we de na di wɔl, yu tink se i mek sɛns fɔ jɔs fɔgɛt bɔt di tin dɛn we sayɛnsman dɛn nɔ ebul fɔ no bɔt, we sayɛns in nɔ ebul fɔ ɛksplen ɔl dɛn tin ya? Insay wan lɔng lɔng atikul we de tɔk bɔt aw mɔtalman bigin fɔ stɔdi di mun, di sta dɛn, ɛn di ɔda planɛt dɛn, di Encyclopedia Britannica bin tɔk se: “Afta lɛk 4,000 ia so we mɔtalman de stɔdi di mun, di sta dɛn, ɛn di ɔda planɛt dɛn, di wɔl stil strenj to dɛn lɛk aw i bin strenj to di pipul dɛn we bin de na Babilɔn.”

Jiova Witnɛs dɛn no se ɔlman gɛt rayt fɔ disayd wetin i want fɔ biliv we i kam pan dɛn kayn tin ya. Wi de tray fɔ fala di Baybul in advays we se: “Lɛ ɔlman no se una nɔ de pin pan sɔntin.” (Lɛta Fɔ Filipay 4:​5) Ɛn wi want lɛ yusɛf du dis sem tin ɛn si aw sayɛns ɛn di Baybul gri ɛn aw dɛn de ɛp dɛnsɛf.

a Sɔm pipul dɛn nɔ biliv di Baybul bikɔs di chɔch dɛn we bin de trade bin de tich se di wɔl de midul di ɔda planɛt dɛn ɛn ɔl di ɔda tin dɛn. Ɛn sɔm chɔch dɛn we de naw de tich se Gɔd mek di wɔl insay siks dez we jɔs gɛt 24 awa.—Luk di bɔks we se “Di Baybul ɛn di Tin dɛn we Sayɛnsman dɛn Dɔn Tɔk we Na Tru.”

Di Baybul ɛn di Tin dɛn we Sayɛnsman dɛn Dɔn Tɔk we Na Tru

Di Baybul nɔto sayɛns buk. Bɔt di wan dɛn we rayt di Baybul bin tɔk sɔm tin dɛn bɔt sayɛns we na tru, we sayɛnsman dɛn fɔ pe atɛnshɔn to. Lɛ wi si sɔm ɛgzampul dɛn.

  • Di skay

    Ɔmɔs ia di wɔl, di ɔda planɛt dɛn, ɛn di sta dɛn ol?

    Sayɛnsman dɛn se na lɛk 4 bilyɔn ia so di wɔl ol ɛn dɛn se di ɔda planɛt dɛn ɛn di sta dɛn, ol lɛk 13 to 14 bilyɔn ia. Di Baybul nɔ sho ɔmɔs ia di wɔl, di ɔda planɛt dɛn, ɛn di sta dɛn ol. No say nɔ de na di Baybul we se na lɛk 10,000 ia so di wɔl ol. Di fɔs vas na di Baybul se: “Na di biginin Gɔd mek di ɛvin ɛn di wɔl.” (Jɛnɛsis 1:​1) Dis vas na di Baybul de mek sayɛnsman dɛn yuz dɛn mashin dɛn so dat dɛn go ebul fɔ no ɔmɔs ia di wɔl ol.

  • Mawnten, vɛjiteshɔn, ɛn wata

    Di tɛm we Gɔd tek fɔ mek di wɔl fɔ lɛ mɔtalman de de

    Jɛnɛsis chapta 1 yuz di wɔd “de” fɔ sho di difrɛn difrɛn tɛm we Gɔd tek fɔ mek di wɔl ɛn ɔl di tin dɛn we gɛt layf na di wɔl. Afta Gɔd dɔn mek ɔl di ɔda tin dɛn, i mek mɔtalman. Di Baybul se na siks “de dɛn” Gɔd yuz fɔ mek di wan ol wɔl bɔt i nɔ sho wi aw lɔng dis siks “de dɛn” las fɔ. Bifo dat, i mek sayɛnsman dɛn we de tide ebul fɔ stɔdi dɛn siks dez ya ɛn sho di rayt tɛm we dɛn dez ya las fɔ. Wi no se nɔto wan de Gɔd yuz fɔ mek di wɔl, di “de dɛn” we Gɔd yuz fɔ mek di wɔl lɔng pas 24 awa.

  • Di wɔl

    Di wɔl nɔ tinap pan natin

    Di Baybul tɔk se di wɔl nɔ tinap “pan natin.” (Job 26:​7) Trade trade, pipul dɛn bin biliv se di wɔl tinap na wan jayant in sholda ɔ i de pantap ɛlifant dɛn bak ɛn di ɛlifant dɛn tinap ɔntɔp tɔtɔys. Bɔt no say nɔ de na di Baybul we tɔk bɔt dis. Bifo dat, di Baybul gi sayɛnsman dɛn di chans fɔ stɔdi so dat dɛn go no if di wɔl tinap pan sɔntin ɔ i nɔ tinap pan sɔntin. As tɛm de go, tu sayɛnsman dɛn we nem Nikolɔs Kɔpanikɔs ɛn Joanis Kɛpla bin sho aw wan pawaful tin we pɔsin nɔ de si de mek di planɛt dɛn go rawnd di san. Leta Ayzak Nyutin bin sho aw wan pawaful tin we ebul fɔ ol sɔntin ɔp fɔ mek i nɔ fɔdɔm, de kɔntrol ɔl di tin dɛn we de ɔp ɛn sho dɛn aw fɔ muv.

  • Smɔl smɔl tumbu we fiba stik

    Aw fɔ mek sik nɔ prɛd ɛn aw fɔ klin di say dɛn we dɛn de?

    Di buk we nem Lɛvitikɔs gɛt sɔm advays dɛn we Gɔd gi to di Izrɛlayt dɛn fɔ sho dɛn aw fɔ avɔyd dɛn bad bad sik dɛn we de prɛd ɛn i bin ivin tɛl dɛn fɔ kɔrɔnti pɔsin we sik. Ɛn we Dyutɔrɔnɔmi 23:​12, 13 de tɔk bɔt aw di Izrɛlayt dɛn fɔ klin di say dɛn we dɛn de, i se we dɛn want fɔ tɔylɛt dɛn fɔ kɔmɔt na di kamp ɛn go fa say ɛn du am de. We dɛn dɔn, dɛn fɔ “kɔba di tɔylɛt” na grɔn. Na insay di las 200 ia we dɔn pas sayɛnsman ɛn dɔktɔ dɛn dɔn si se i fayn fɔ du dis kayn tin.

I dɔn te we dɛn rayt dɛn tin ya na di Baybul. Aw di wan dɛn we rayt di Baybul ebul fɔ tɔk di kɔrɛkt tin bɔt dɛn tin ya, we ivin di masta sabi bukman dɛn we bin de dɛn tɛm dɛn de nɔ no bɔt dɛn tin ya? Di Wan we mek di Baybul tɔk se: “Jɔs lɛk aw di ɛvin ay pas di wɔl, na so di we aw a de du tin pas di we aw una de du tin ɛn di we aw a de tink pas di we aw una de tink.”—Ayzaya 55:⁠9.

    Krio Buk, Magazin, ɛn Ɔda Tin Dɛn (2010-2025)
    Lɔg Awt
    Lɔg In
    • Krio
    • Sɛn
    • Arenj am di we aw yu want
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Wetin Yu Fɔ No Bifo Yu Yuz Dis Wɛbsayt?
    • Prayvesi Pɔlisi
    • Prayvesi Sɛtin Dɛn
    • JW.ORG
    • Lɔg In
    Sɛn