Footnote

²³ Omwaka ogw’obunnabbi era guyitibwa “ekiseera,” era Okubikkulirwa 11:2, 3 ne 12:6, 14 walaga engeri “ekiseera” ekimu bwe kyenkanankana ennaku 360. Ate era, oluusi mu bunnabbi omwaka gwogerwako mu kabonero nga “olunaku.”​—Ez. 4:5, 6.

24. Abantu ab’edda baabalanga nga batandikira ku nnamba ki?

²⁴ Teri Mwaka Guyitibwa Zeero. Abantu ab’edda, nga mw’otwalidde Abayonaani, Abaruumi, n’Abayudaaya, tebaalina nnamba eyitibwa zeero. Buli kimu baakibalanga nga batandikira ku emu. Bw’oba wasomako mu ssomero engeri Abaruumi gye bawandiikamu ennamba (I, II, III, IV, V, X, n’endala) wayigako ku nnamba eyitibwa zeero? Nedda, kubanga Abaruumi tebaagirina. Olw’okuba Abaruumi tebaalina nnamba eyo, Embala Eno gye tulimu kati, teyatandika na mwaka guyitibwa zeero, wabula n’omwaka 1 C.E. Era kuno kwe kuva enkola ey’okubala ebintu, nga tugamba nti ekisooka (1st), eky’okubiri (2nd), eky’okusatu (3rd), eky’ekkumi (10th), oba eky’ekikumi (100th). Mu kubala okw’ennaku zino, omuntu abala ebintu ng’ava ku zeero. Oboolyawo Abahindu be baatandikawo ennamba eyitibwa zeero.

25. Nnamba eziraga ebintu nga bwe biddiriŋŋana zaawukana zitya ku ezo eziraga omuwendo?

²⁵ Bwe kityo nno, buli lwe tukozesa ennamba eziraga ebintu nga bwe biddiriŋŋana, kiba kitwetaagisa okutoolako emu okufuna nnamba enzijuvu. Ng’ekyokulabirako, bwe twogera ku mwaka ogumu mu kyasa ekya 20, kiba kitegeeza nti ebyasa 20 ebijjuvu bimaze okuyitawo? Nedda, kiba kitegeeza nti wayiseewo ebyasa 19 n’emyaka egiba gyeyongeramu. Mu Baibuli, era ne mu kubala okwa bulijjo, nnamba eziraga omuwendo, gamba nga emu, bbiri, ssatu, kkumi, oba kikumi zikozesebwa okulaga emiwendo emijjuvu. Era ziyitibwa “nnamba enzijuvu.”

26. Osobola otya okumanya (a) emyaka egiriwo okuva Okitobba 1, 607 B.C.E., okutuuka nga Okitobba 1, 1914 C.E.? (b) guba mwaka ki ng’obaze emyaka 2,520 okuva nga Okitobba 1, 607 B.C.E.?

²⁶ Bwe kityo, olw’okuba Embala Eno gye tulimu kati teyatandika na mwaka oguyitibwa zeero wabula ne 1 C.E., era nga ne kalenda bw’eba eyogera ku myaka egy’emabega ng’Embala Eno gye tulimu tennatuuka teva ku mwaka ogwa zeero wabula eva ku mwaka 1 B.C.E. ng’eddayo emabega, ennamba yonna eraga omwaka bw’ekozesebwa eba eraga bulazi okuddiriŋŋana okuliwo. N’olwekyo bw’ogamba nti omwaka 1990 kiba kitegeeza nti wayiseewo emyaka emijjuvu 1989 kasookedde Embala Eno gye tulimu etandika, era ennaku z’omwezi Jjulaayi 1, 1990, ziba ziraga nti waayiseewo emyaka 1989 n’ekitundu kasookedde Embala Eno etandika. Omusingi gwe gumu gwe gukozesebwa ku nnaku z’omwezi ng’Embala Eno tennatandika. N’olwekyo okusobola okumanya emyaka emeka egiri wakati wa Okitobba 1, 607 B.C.E., ne Okitobba 1, 1914 C.E., ogatta emyaka 606 (awamu n’emyezi esatu egisembayo mu mwaka oguvuddeko) ku 1,913 (awamu n’emyezi mwenda egy’omwaka oguddako), era ofuna emyaka 2,519 (n’emyezi 12), oba emyaka 2,520. Oba ate singa oyagala okumanya guba mwaka ki ng’obaze emyaka 2,520 okuva nga Okitobba 1, 607 B.C.E., jjukira nti 607 guba gutegeeza nti wayiseewo emyaka emijjuvu 606, ate olw’okuba tubala okuva nga Okitobba 1, 607 B.C.E. so si Ddesemba 31, 607 B.C.E., tuteekwa okugatta ku 606 emyezi esatu egikomererayo mu 607 B.C.E. Kati bw’otoola 606 1/4 okuva ku 2,520 wasigalawo 1,913 3/4. Kino kitegeeza nti bw’obala emyaka 2,520 okuva nga Okitobba 1, 607 B.C.E., tuba tuyingira mu Mbala Eno gye tulimu emyaka 1,913 3/4​—ng’emyaka 1,913 emijjuvu gitutuusa ku ntandikwa y’omwaka 1914 C.E., ate bisatu bya kuna eby’omwaka ne bitutuusa ku Okitobba 1, 1914 C.E.

27. Ennaku z’omwezi eziyinza okusinziirwako okubalirira ebiseera mu byafaayo ze ziruwa, era lwaki za muganyulo nnyo?

²⁷ Ennaku z’Omwezi Ezisinziirwako Okubalirira Ebiseera eby’Omu Byafaayo. Okubalirira ebiseera okwesigika okw’omu Baibuli kwesigamiziddwa ku nnaku ezimu enkulu ez’omu byafaayo. Ennaku ezo ezisinziirwako okubalirira ebiseera mu byafaayo ze nnaku z’omwezi mu byafaayo ezitabuusibwabuusibwa, era nga zikwataganyizibwa n’ekintu ekikulu ekyogerwako mu Baibuli. Ng’osinziira ku nnaku z’omwezi ezo kiba kisoboka okumanya ekiseera ebintu ebirala ebyogerwako mu Baibuli we byabeererawo. Oba osobola okubalirira ebiseera okuva ku kiseera ekyo ng’odda mu maaso oba emabega ng’osinziira ku byogerwako mu Baibuli, gamba ekiseera Baibuli ky’eraga abantu abamu kye baawangaala oba ekyo bakabaka abamu kye baafugira. Bwe kityo, nga tubala okuva ku kiseera kimu ekikakafu, tusobola okweyambisa ebiri mu Baibuli okumanya ekiseera ebintu bingi by’eyogerako we byabeererawo.

28. Nnaku ki ez’omwezi ezisinziirwako okubalirira ebiseera mu Byawandiikibwa eby’Olwebbulaniya?

²⁸ Ennaku z’Omwezi Ezisinziirwako Okubalirira Ebiseera mu Byawandiikibwa eby’Olwebbulaniya. Ekintu ekikulu ennyo ekyaliwo ekyogerwako mu Baibuli ne mu byafaayo kwe kuzikirizibwa kw’ekibuga Babulooni okwakolebwa Abameedi n’Abaperusi nga bakulemberwa Kuulo. Baibuli ekyogerako mu Danyeri 5:30. Ebiwandiiko ebitali bimu eby’omu byafaayo (nga mw’otwalidde ebya Diyodorasi, ebya Afirikanasi, ebya Ewusebiyasi, ebya Ttolemi, n’eby’oku mayinja g’e Babulooni) bikakasa nti 539 B.C.E. gwe mwaka Kuulo we yawambira Babulooni. Byo, Ebiwandiiko bya Nabonidasi biwa mwezi na lunaku ekibuga ekyo we kyawambirwa (tebiraga mwaka). Abakugu mu kubalirira emyaka bagamba nti Babulooni kyagwa nga Okitobba 11, 539 B.C.E., okusinziira ku kalenda ya Yuliyo, oba Okitobba 5 okusinziira ku kalenda ya Girigooli.

29. Kuulo yayisa ddi ekiragiro, era kyasobozesa ki?

²⁹ Oluvannyuma lw’okuwamba Babulooni, era mu mwaka gwe ogw’olubereberye ng’afuga Babulooni, Kuulo yayisa ekiragiro ekikkiriza Abayudaaya okuddayo e Yerusaalemi. Okusinziira ku Baibuli, ekiragiro ekyo kyayisibwa mu mafundikira g’omwaka 538 B.C.E. oba mu matandika ga 537 B.C.E. Ekyo kyandisobozesezza Abayudaaya okuddayo ku butaka n’okuzzaawo ensinza ya Yakuwa mu Yerusaalemi mu ‘mwezi ogw’omusanvu,’ ogwa Tisiri, oba nga Okitobba 1, 537 B.C.E.​—Ezer. 1:1-4; 3:1-6.

30. Ennaku z’omwezi ezisinziirwako okubalirira ebiseera awamu n’obunnabbi obwatuukirizibwa bituyamba bitya okumanya ekiseera Yesu we yabatirizibwa, era n’eky’okuzaalibwa kwe?

³⁰ Ennaku z’Omwezi Ezisinziirwako Okubalirira Ebiseera mu Byawandiikibwa eby’Oluyonaani. Ennaku z’omwezi ezisinziirwako okubalirira ebiseera mu Byawandiikibwa eby’Oluyonaani tusobola okuzimanya bwe tutegeera ekiseera Tiberiyo Kayisaali we yasikira Empura Agasitasi. Agasitasi yafa nga Agusito 17, 14 C.E. (kalenda ya Girigooli); Olukiiko Olukulu olw’Abaruumi lwafuula Tiberiyo omufuzi w’eggwanga eryo nga Ssebutemba 15, 14 C.E. Mu Lukka 3:1, 3 kiragibwa nti Yokaana Omubatiza yatandika obuweereza bwe mu mwaka ogw’ekkumi n’ettaano ogw’obufuzi bwa Tiberiyo. Emyaka gino bwe gibalwa okuva mu mwaka Agasitasi gwe yafiiramu, olwo nno omwaka ogw’ekkumi n’ettaano gwatandika nga Agusito 28 C.E. ne guggwaako nga Agusito 29 C.E. Bwe gibalwa okuva ku kiseera Olukiiko Olukulu we lwafuulira Tiberiyo omufuzi, omwaka ogwo gwatandika mu Ssebutemba 28 C.E. ne guggwaako mu Ssebutemba ow’omu 29 C.E. Amangu ddala oluvannyuma lw’ekyo, Yesu, eyali omuto ku Yokaana Omubatiza emyezi nga mukaaga, yajja okubatizibwa, ng’alina ‘emyaka ng’asatu.’ (Luk. 3:2, 21-23; 1:34-38) Kino kituukagana n’obunnabbi obuli mu Danyeri 9:25 obulaga nti ‘wiiki’ 69 (wiiki 7 ez’obunnabbi nga buli emu erimu emyaka 7, gyonna awamu ne giba emyaka 483) zandiyiseewo okuva ‘ekigambo lwe kifuluma okuzzaawo n’okuzimba Yerusaalemi’ ne bbuggwe waakyo okutuusa Masiya we yandirabikidde. (Dan. 9:24) Alutagizerugizi (Longimanusi) ye yafulumya ‘ekigambo’ mu 455 B.C.E., era Nekkemiya n’akissa mu nkola mu Yerusaalemi mu mafundikira g’omwaka ogwo. Ate nga wayiseewo emyaka 483, mu mafundikira ga 29 C.E., Yokaana bwe yabatiza Yesu, Katonda era yamufukako amafuta, Yesu n’afuuka Masiya, oba Eyafukibwako Amafuta. Okuba nti Yesu yabatizibwa era n’atandika obuweereza bwe ku nkomerero y’omwaka ogwo, kikwatagana n’obunnabbi obulaga nti yali wa kusalibwako ‘mu makkati ga wiiki’ ey’emyaka (oba oluvannyuma lw’emyaka esatu n’ekitundu). (Dan. 9:27) Olw’okuba yafa mu ttoggo, obuweereza bwe obw’emyaka esatu n’ekitundu buteekwa okuba nga bwatandika mu ddumbi w’omwaka 29 C.E. Ate era, obujulizi buno obw’emirundi ebiri era bukakasa nti Yesu yazaalibwa mu ttoggo wa 2 B.C.E., okuva Lukka 3:23 bwe walaga nti Yesu yalina emyaka nga 30 egy’obukulu we yatandikira omulimu gwe.