Kipindi 3

Mwa Kuyukila Amba Leza Udi’ko

1, 2. I musoñanya’ka witukwasha tuyuke shi Leza udi’ko?

MUSWELO umo wa kuyuka amba Leza udi’ko i kulonda munenena uno musoñanya keupatanibwa: Kipungwa kyo​-kyonso kikalanga ne mpunga wakyo. Shi kipungwa i kikomo kupunga, nankyo mpunga wikipungule udi na manwa mpata.

² Kifwa, tala bintu bikujokolokele mu njibo. Mameza, bityi, bibasa, bitanda, bisuku, mampanu, masani ne bikwabo bya ku mpishi, byonso bino bidi ne mpunga webipungile; lubumbu, kibidi, ne kapala nabyo monka na monka. Ino bino bintu bipēlanga kulonga. Shi bintu bipēla kulonga bidi ne mpunga wabyo, mwene i kyendele’mo kulanga’mba bintu bikomo kulonga nabyo bidi na mpunga mwine wa ñeni kutabuka?

Umbuo Wetu wa Diulu ne Ntanda, Kintu kya Kwakamwa

3, 4. Umbuo wa diulu ne ntanda witukwasha namani tuyuke amba Leza udi’ko?

³ Nsaa idi ne mpunga wa masaa upungile’yo. Lelo kikonge kya dyuba kikutakane nenki, kibundilwe na Dyuba ne imbuo ijokoloka’ko pampikwa kwitupa nansha’tu kapindi kamo ka sekonde, tutwa na tutwa twa myaka tupwa tupunguluka, ke pepi? Le kisansa kya ñenyenye kya kwakamwa kyotushikete’mo kitelwa bu Mukambakamba (Musebo wa Mabele), kidi na ñenyenye midiyala 100 ne kupita’ki nakyo? Le kasha kwaimene bufuku kobandila Mukambakamba? Mwene utendelanga mpata? Langa’po bidi mutandabedile diulu didi na midiyala keibadika ya bisansa bya ñenyenye, kifwa idi mu uno wetu Mukambakamba! Ino imbuo ya mūlu īlondanga mu kujokoloka kwayo pakubulwa kwitupa, tutwa na tutwa twa myaka tupwa tupunguluka, kasha bajadika pamo bwa mikuki ya nsaa keītupe.

⁴ Shi nsaa ipēla kupunga idi ne mpunga wiipungile, nankyo umbuo wa diulu ne ntanda mukutakane kupita, utulumukwa nenki, ulombola amba kudi mukala-ñeni wiupungile. O mwanda Bible witunena’mba “tululai meso enu kūlu, mumone,” kadi witwipangula’mba: ‘I ani wāpangile bine bino’bi?’ Ivwana kilondololwa: “[I Leza] yewa ulupula kibumbo kyabo pa mbadilo; wibeta bonso pa dijina pa dijina; pa bukatampe bwa bukomokomo bwandi, kabidi ne mwanda wa mu bukomokomo bwandi, nansha umo ubulwapo.” (Isaya 40:26) Nanshi umbuo wa diulu ne ntanda udi na mukomo wa ñeni kamonwe na meso, mwine wiwikadije’ko, wiwendeja​—ke Leza kadi.

Ntanda Yāpangilwe mu Muswelo wa pa Bula

5-7. I bintu’ka bitala pa ino ntanda bilombola amba idi na Mukala-Ñeni wayo?

⁵ Patakamananga bafundi ba sianse mu kwifunda kuyuka ntanda, po pene pobajingululanga’mba yāpangilwe mu muswelo wa pa bula mwanda wa bantu bekale’po. Idi kulampe na dyuba ku bula bubwanine mwa kutambwila mwinya ne kyanga bibwane. Ijokoloka ku dyuba musunsa umo pa mwaka; kusendama kwayo kulengejanga kwikale bushipo, buyo, ne milanga mu bifuko bivule pano panshi. Kadi ntanda ijokolokanga pa ayo mine mu bula bwa nsaa 24, o mwanda twikalanga nyeke na mwinya ne bufuku. Idi na luvula lusobakane senene lotwesa, lwitukinga ne ku mikejima imbi itamba mu lwelele. Ntanda idi kadi na mema ne nshi miyampe ikungija bidibwa.

⁶ Shi byonso bino ne bikwabo byobioba nabyo byādi kutupu’byo, longa būmi kebudi’kopo. Lelo byonso bino byāikele’ko mu kitulumukila? Julunale umo (Science News) unena’mba: “I bimweke patōka amba, bino bintu bijadike uno muswelo kebibwanyapo kwilupukila abyo bine.” I kyabine, kebibwanikapo. Kino kilombola’mba kudi mpango yādi miteakanibwe kala na Mukala-Ñeni utabukile bonso.

⁷ Shi ubatwela mu njibo milumbuluke, ubatana’mo kibīko kya bidibwa bivule, bintu bipepa kaluvula kayampe, mampompi a mema monka, lelo usa kunena’po namani? Le ukanena’mba bino byonso byetūdile’mo abyo bine? Mhm, na bubine ukanena’mba kudi muntu walūku wakadile ñeni, webipunga na bwino bwabinebine. Ne ntanda nayo mo monka, yākadīlwe ñeni, ebiya yāpangwa na bwino bwabinebine mwa kupānina’yo bintu bisaka bekadi bayo, i mikutakane, kadi idi na bintu bivule kupita ne bya mu njibo.

8. I bintu’ka bikwabo bidi pano pantanda bilombola amba Leza witutele mutyima na buswe?

⁸ Bweja’po ne bintu kapwila bitupanga nsangaji umbūmi. Kifwa maluba a miswelo mishileshile masombelwe biyampe shē, ne luvumba lwayo lwa mwenye lusangajanga bantu. Kadi kudi bidibwa bivule bishileshile bitobala byamwiko. Kudi mató, ngulu, majiba ne bipangwa bikwabo bisangaja kubandila. Tala muswelo uponanga dyuba bya buyabuya, mwene nao witupanga nsangaji umbūmi? Twende ku banyema nako, mwene tuloelelwanga pa kumona tubwa twana, tupushi ne tunyema tukwabo twana tukaya mutalo? Na bubine, ntanda idi na bintu bivule bisangaja, kebipangīlwe nansha kukwatakanya būmi bwetu kwine. Bino byonso bilombola’mba ntanda yāpungilwe biyampe mpata amba bantu bekale’po, ke kwikala’popo bitupu, ehe, ino kadi amba tuloelelwe ne mu būmi bwetu.

9. I ani wāpangile ntanda, ne wēipangile mwanda waka?

⁹ Nanshi i biyampe kuyuka Umpāni wa bino bintu byonso, pamo na mwādi mumuyukīle mulembi umo wa Bible wānenene padi Yehova Leza amba: “Abe wapangile diulu ne panshi pene kumo.” Le wāpangile’byo na kitungo’ka? Ulondolola aye mwine amba Leza ye “wabumbile panopanshi ne kulongapo; wakomejeja’po kapangīle’popo kwikala bitupubitupu, ehe, wabumbile’po amba pekalwe.”​—Isaya 37:16; 45:18.

Museke Mumi, Kintu kya Kwanwa

10, 11. Mwanda waka museke mūmi i kintu kitulumukwa?

¹⁰ Le bintu byumi nabyo bidi namani? Lelo kubulwe’po mulongi wibilongele? Kifwa, tubandaulei bintu bimobimo bitulumukwa bilombola mwikadile museke mumi. Michael Denton, mufundi wa mamolekile a bintu byumi, unena mu dibuku dimo (Evolution: Une théorie en crise) amba: “Tubintu tūmi tudi pano pantanda, nansha tutyepele namani, kifwa tumiseke twa tubishi, i tubundwe na bintu bivule kashāa. Nansha tumiseke twa tubishi byotudi tutyutyutyutyu, . . . ino kamo ne kamo i katyapu kabinebine kayule bintu bivule bipungīlwe kwioba abyo bine na bine munda mwa ano mashini mayule mamolekile . . . tukutakane kupita mashini o-onso apungilwe na muntu, bine i kutupu kintu kyampikwa būmi kidingakene nato.”

¹¹ Ulombola mwikadile nkungilo ya nsange idi mu museke ne museke amba: “Bukomo bwa ADN bwa kulama myanda bupityile kulampe kwine bwa bipungwa byonso biyukene; i bubwane umbyonso, myanda yonso ya mwa kūbakila umbidi udi na bintu bivule pamo bwa wa muntu idi mu kakintu kapēla misunsa midiyala mivule kupita ngalame umo. . . . Shi tudingakanye mupungilo ne buvule bwa bintu bibundile ngitu myumi na mashini apungilwe na muntu anwa amba o mendelele kumeso, mashini asa kumweka bu a matumbi. Bine, tusa kufwa’nka ne bumvu.”

12. Mufundi umo wa sianse wānene kika pa nsulo ya museke?

¹² Denton ubweja’ko amba: “Bintu bidi mu tumiseke tutyetyetyetye kupita miseke yonso iyukene i bivule kupita, byoketukokejapo nansha dimo kwitabija amba byāikele kwibungila pamo na kinkumenkume kampanda kya malubila.” Nanshi nato tudi na mukala-ñeni, mulongi wato.

Bongolo Bwetu, Kintu kya Kutendelwa

13, 14. Mwanda waka bongolo i kintu kya kutendelwa kutabuka museke mūmi?

¹³ Uno mufundi wa sianse unena kadi amba: “Bukutakane bwa museke umo i bupēla shi twibudingakanye na bongolo bwa bipangwa byamusha. Bongolo bwa muntu budi na miseke midiyo tununu dikumi ya mu tujilojilo. Museke ne museke wa mu tujilojilo nao i mwale koku ne koku tonji tununu dikumi kutūla ku tununu katwa tulungile’yo ku miseke mikwabo ya tujilojilo idi mu bongolo. Buvule bwa nungilo yonso ya tonji tudi mu bongolo bwa muntu busenselela ku . . . mudiyala misunsa mudiyo.”

¹⁴ Denton unenena’ko amba: “Nansha shi kwalongololwa’tu kipindi kimo pa katwa kya nungilo ya tonji tudi mu bongolo, longa kadi i mivule kupita’ko nungilo ya nshinga ya mashini o-onso a bīsambwa bya luvula adi pano Pantanda.” Kupwa wipangula’mba: “Lelo bino byonso byādi bikokeja kwibungila pamo namino abyo bine?” Kekudipo kitatanwa, kilondololwa i mhm. Bongolo bufwaninwe’nka kwikala na Mukala​-Ñeni wabwino, Mulongi wabo.

15. I myanda’ka inene bafundi bakwabo pa bongolo?

¹⁵ Makompyuta anibwa bininge amwekanga bu a matumbi poadingakanibwanga na bongolo bwa muntu. Morton Hunt, mulembi wa sianse, wānene amba: “Luté lwetu lulamanga myanda mingi misunsa midiyala mivulevule kupita kompyuta wa bukimbi mukatakata mu ino myaka.” Pa kino, Robert J. White, muñanga upasulanga bongolo, wafudile ku kunena’mba: “Kekudipo kyoñendela kulampe, nayuka’tu amba kudi Shayuka, mwine wākadile ñeni ya kutūla’ko kumvwañana kwa bongolo ne ñeni​—kintu kipwile bantu bunwa pa kwikivwanija. . . . Mfwaninwe’nka kwitabija’mba bino byonso bidi ne ku ñeni kobisulukile, ko kunena’mba kudi Kampanda wālongele bikale’ko.” Kadi nandi i Muntu uyukile kusheteka byabinebine.

Kikonge kya Mashi kya pa Bula

16-18. (a) Kikonge kya mashi i kya pa bula mu miswelo’ka? (b) Tukokeja kufula ku kunena binenwa’ka?

¹⁶ Pano tala mwikadile kikonge kya mashi kisela bidibwa, luvula lweswa, kadi kitukinga ne ku misongo. Dibuku dimo (ABC’s of the Human Body) disambila pa miseke ityila idi mu mashi, mine ibundile kipindi kikatampe kya kino kikonge, amba: “Dinoke’tu dimo dya mashi didi na miseke ya mu mashi pala pala midiyo 250 ne kupita . . . Mu umbidi ibwanya kwikala’mo midiyala 25 misunsa mudiyo, shi yalwe panshi, ikokeja kusambakanya biwanza biná bya teneshi. . . . Mu sekonde ne sekonde, miseke mipya midiyo isatu ipingakenanga mikwabo.”

¹⁷ Dibuku dimo dyonka ditusapwila mwikadile miseke itōka idi mu mashi, kipindi kikwabo kya kikonge kya mashi, amba: “Miseke ityila ya mu mashi idi musaka umo kete, ino miseke itōka ayo idi misaka mivule mishileshile, musaka ne musaka udi na bukomo bwa kulwa na bintu byalwana na ngitu mu wao muswelo pa bula. Kifwa, musaka umo onakanyanga miseke mifwe. Musaka mukwabo nao ulupula mema epaya twishi, utalaja bulembe bwa bintu byeni bitwela mu ngitu, pakwabo udya ne kusubija tubishi.”

¹⁸ Bine, kino i kikonge kitulumukwa, kadi kilongololwe senene kashāa! Na bubine, kintu kyo-​kyonso kikwike senene uno muswelo, kadi kikinga namino, kekibulwepo mulongolodi wañeni kadi wabwino wēkilongele​—ke Leza kadi.

Bintu Bikwabo Byakutendelwa

19. Diso didi namani shi twididingakanye na bipungwa bya bantu?

¹⁹ Kudi bintu bikwabo bivule byakutendelwa ku umbidi wa muntu. Kimo bidi i diso, i dipungwe biyampe mpata, kekudipo kintu kikwata mafoto nansha kimo kibwanya kulupula bintu pamo bwa modimwena. Robert Jastrow, mufundi wa imbuo, wānene amba: “Diso i dipungwe mu muswelo wadyo pa bula; i kutupu mpunga wa teleshikope nansha umo ubwanya kulonga bipite pano.” Dipepala dimo (Popular Photography) nadyo dinena’mba: “Meso a muntu amonanga kakintu ko-konso nansha katyepele namani, kupita bilupuka mu filime. Amona kintu mu mitamba yonso isatu, nansha kibaile namani, ekimona kasha kijalala, pampikwa kwikinyengakanya . . . Kebyendele’mopo kudingakanya diso dya muntu na kintu kikwata mafoto. Diso dya muntu i dipite’ko kompyuta kabiko wingila na ñeni itūdilwe’mo na muntu; ku kujiula bintu, ku bukidi ne ku mwingidilo, i dipite’ko kulampe kintu kyonso kipungilwe na muntu, kifwa kompyuta, kintu kikwata mafoto.”

20. I bintu’ka bimobimo bikwabo bitulumukwa bidi ku umbidi wa muntu?

²⁰ Langa’po bidi ne bipindi bikwabo bya ku umbidi bikutakane mobingidila pamo abyo bine, batwe kuyuka mpika. Kifwa, tomekanga mu kifu kyetu bidibwa ne bitomibwa bya miswelo ne miswelo, ino umbidi wetu wibisubija kupwa walupula’ko bukomo. Tompa komeka bintu bishileshile uno muswelo mu ntanki wa esanshi wa ku motoka, utale shi motoka utaluka! Kudi ne kingelengele kya kubutula, kilupulanga mwana ubandilwa​—wifwene bambutwile bandi​—mu myeji kitema kete. Le ñeni ya kwifunda kwisamba ludimi lukomo ikalanga na mwana mutyetye nayo?

21. I kika kinenanga bantu ba milangwe pobabandaulanga bintu bitulumukwa bidi ku umbidi wa muntu?

²¹ Bine, i bintu bivule bikutakane bidi ku umbidi wa muntu bitutulumunanga bininge. I kutupu sendwe nansha umo ukokeja kwiula kupunga bino bintu. Lelo byadi bikokeja kulupuka mu kitulumukila bitupu? Mhm. O mwanda bantu bavule ba milangwe babandaulanga bino bintu byonso byakutendelwa bidi ku umbidi wa muntu banenanga na mwānenene mulembi wa mitōto amba: “Nkakufwijangako [abe Leza]; mwanda ami ne kipangwa kya malwa, kya kutendelwa, mīngilo yobe i mitendelwe.”​—Mitōto 139:14.

Mūbaki Mukatakata

22, 23. (a) Mwanda waka tufwaninwe kwitabija amba Umpangi udi’ko? (b) Bible udi na bubinga bwa kunena bika pa mwanda utala Leza?

²² Bible unena’mba: “Nzibo ne nzibo idi na wayo mubaki, kadi mubaki wa byonso i Leza.” (Bahebelu 3:4, Bisonekwa Bitokele) Njibo yo-yonso, ipēla kūbaka, idi na mūbaki wayo, nanshi ne umbuo wa diulu ne ntanda mukutakanekutakane, ne bintu byumi bya miswelo mishileshile bidi pano pantanda nabyo kebibulwepo kwikala na mūbaki wabyo. Tuyukile amba bintu byonso bidi na muntu wēbipungile, kifwa maamviyo, matelevijo ne makompyuta; penepo kyotulekela kwitabija amba Yewa wāpele bantu bongolo bwa kulonga bino bintu udi’ko i kika?

²³ Bible witabije amba udi’ko, umutela’mba “Leza Yehova, wapangile madiulu ne kutamuna’o; yewa wādile panopanshi, byobya bitamba monka; yewa upana kōya kudi bantu badi ponka pāpo.” (Isaya 42:⁠5) Bible udi na bubinga panena’mba: “Yō! abe ufwaninwe, Yehova wetu, Leza wetu, kupebwa ntumbo, ne buleme ne bukomo; mwanda wapangile bintu byonsololo, kadi i pa mwanda wa kiswa-mutyima kyobe o byadipo, ne kupangibwa’byo.”​—Kusokwelwa 4:11.

24. I muswelo’ka otukokeja kuyuka’mba Leza udi’ko?

²⁴ Nanshi tukokeja kuyuka amba Leza udi’ko kupityila ku bintu byalongele. ‘Ngikadilo ya Leza keimonwe na meso i mimwekelele’tu padi tō kushilwila ku kupangwa kwa ntanda, mwanda iyukilwanga ku bintu byalongele.’​—Loma 1:20.

25, 26. Mwanda waka kwingidija kintu bibi ke bubingapo bulombola amba kekidipo na mulongi wakyo?

²⁵ Shi kintu kingidijibwa bibi, ke kunenapo amba kekidipo na mulongi wakyo. Amviyo ukokeja kwingidijibwa mu bintu bileta ndoe, kifwa amviyo wa busunga. Kadi ukokeja kwingidijibwa mwanda wa konakanya, kifwa kambela kalakasha bisongo. Kwipaya kobepaya nako bantu kekushintululapo amba kekadipo na mulongi wako.

²⁶ Ne bantu nabo mo monka, nansha bavule byobālamukanga ke babi, ke kunenapo amba kebadipo na Mulongi wabo, amba Leza i kutupu’ye, mhm. Pa kino, Bible udi na bubinga bwa kunenena’mba: “Mwafulamika bintu! Lelo umbumbi atēlwe bwa dilongo; nansha kintu kibumbwa kimunene wabumba’kyo amba: Kamumbilepo; nansha kintu kipungwe kinene yewa wekipungile amba: Kadipo na kwivwanija, a?”​—Isaya 29:16.

27. Mwanda waka tukulupile amba Leza ukalondolola ku bipangujo byotwiipangulanga pangala pa masusu?

²⁷ Umpangi ulombolanga tunangu twandi mu bintu bikutakane bitulumukwa byalongele. Wālongele ntanda miyampe kwikala’po, wālonga imbidi yetu ne ñeni yetu mu muswelo utendelwa, wāpanga ne bintu bivule bilumbuluke bitusangaja, bino byonso bilombola’mba witutele mutyima mpata. Ebiya kadi, usa kulombola tunangu twandi ne kuta kwaetutele mutyima pa kulondolola ku bipangujo pamo bwa bino: Mwanda waka Leza ulekele masusu? Lelo i kika kyakalonga’po?

[Kifwatulo pa paje 5]

Ntanda, ne lwelele lwayo lwitukinga, i kīkalo kya pa bula kitulongolwedile Leza witutele mutyima

[Kifwatulo pa paje 6]

Ntanda yālongelwe biyampe shē na buswe mwa kwikadila’po batwe bantu na būmi bwa nsangaji yabinebine

[Kifwatulo pa paje 7]

‘Bongolo bwa muntu budi na nungilo mivule kupita mashini o-onso a bisambwa bya luvula adi pano Pantanda.’​—Mufundi wa mamolekile a bintu byūmi

[Kifwatulo pa paje 8]

“Diso i dipungwe mu muswelo wadyo pa bula; i kutupu sendwe wa teleshikope nansha umo ubwanya kulonga bipite pano.”​—Mufundi wa imbuo