Lelo I Kyendelemo Kwivwana Mutyima Kupepa Uno Muswelo?

MWANA-MULUME umo mufwilwe wāsonekele’mba: “Byonātamīne mu Angeletele, nāfundijibwe muswelo wa kuleka kulombola mwīivwanino wami wa mu mutyima, kumeso a bantu. Navuluka tata, mushidika-wakala, wādi ūnsopeja kitatyi kyonso koku ushenka dino’mba, ‘Kokidila!’ kitatyi kyobādi bansashija. Nkilangapo’mba lolo wādi witusenga, witupolweja, witwela mutwe pa kūlu ne kwitufumbakenya mu kyadi mwanda wa kwitulombola buswe bwandi potwadi tukidi banuke (batwe bonso buná). Pāfwile tata nādi na myaka 56. Naivwene bulanda bukatampe bwa bushiyena. Ino, dibajinji, nakomenwe kudila.”

Mu matanda makwabo, bantu balombolanga mwīivwanino wabo wa mu mutyima patōka. Shi badi na nsangaji nansha na bulanda, bakwabo bakokeja kwikiyuka. Ku mutamba mukwabo, mu bipindi bimo-bimo bya ntanda, nakampata mu bipindi bya kungala kwa Bulaya ne mu Angeletele, bantu, nakampata bana-balume, i bafundijibwe kufya mwīivwanino wabo, kujimankanya kufitwa nansha nsangaji, kupumpunya bisansa ne kubulwa kwikala na dityima kūlu-kūlu. Ino, kitatyi kyojimija mukena obe, lelo i kibi kulombola bulanda ne mutyima kupepa? I kika kinenapo Bible?

Boba Bādidile mu Bible

Bible wāsonekelwe na Bahebelu ba mu matanda a kutunduka kwa Kipindi kikalañenye Bulaya, Azia ne Afrika, abo bādi bantu balombola myanda idi mu mityima yabo patōkelela. Mu Bible mudi bimfwa bivule bya bantu bālombwele patōka bulanda bwabo bwa bushiyena. Mulopwe Davida wādidile pāfwile wandi mwana Amenone. Kyabine, aye ‘wādidile ne madilo makatampe.’ (2 Samwele 13:28-39) Kadi wāikele na kyāso ku mutyima pāfwile wandi mwana mupupakane Abisalome, yewa wātompele kumunyongolola Bulopwe na budimbidimbi. Nsekununi ya Bible itusapwila’mba: “Byobiya kadi mulopwe [Davida] wādi mwiko mwiko’tu, wakanda pa kadimbwa ka peulu pa kibelo kadila; kadi pa kwenda kanena namino’u amba: Yo! yo! yo! wami mwana Abisalome, wami mwana, wami mwana Abisalome yo! shi ami nafwidile pa abe yo! Abisalome wami mwana, wami mwana!” (2 Samwele 18:33) Davida wādidile nka na mudidilanga mbutwile yense. Ne i misunsa inga īsakilanga bambutwile kufwa pa kyaba kya babo bana! Kimweka bu kyeni bininge mwana kubadikila kufwa kumeso kwa mbutwile wandi.

Yesu wēivwene namani pa lufu lwa mulunda nandi Lazalasa? Wādidile pa kufwena ku kibundu kyandi. (Yoano 11:​30-38) Kadi Madia Madaleni nandi wādidile pāfwēnene pabwipi na kibundu kya Yesu. (Yoano 20:​11-16) Bine, mukristu wivwanije kikulupiji kya mu Bible kitala pa lusangukilo, kakokejapo kupepwa mutyima bipitepite ne kupela kusengwa, pamo na mulongelanga boba kebadi na lukulupilo lwimanine pa Bible lutala pa ngikadilo ya bafu. Ino byotudi batwe bonso bantu, na mwīivwanino ne malangatyima a bu muntu, mukristu wabine nansha byadi na lukulupilo lwa mu lusangukilo, ukokeja kwivwana bulanda ne kudila bininge pa kujimina kwa mukena wandi.​—1 Tesalonika 4:13, 14.

Kudila nansha Kuleka Kudila

Lelo twīivwananga muswelo’ka dyalelo? Lelo wikimonanga bu kikomo nansha bu kikambija kulombola mwīivwanino obe wa mu mutyima? I madingi’ka etupanga badingidi? Milangwe yabo pavule ipitulukanga nka mu tunangu tutanwa mu Bible wālembelwe tamba pakala ku bukomo bwa mushipiditu. Banenanga’mba tufwaninwe kusabila patōka busungu bwetu, ketufwaninwepo kwibuminina munda. Kino kituvuluja bantu bakikokeji bapakala, kimfwa Yoba, Davida, ne Yelemia, muswelo obālombwēle mwīivwanino wabo wa mu mutyima, imulombolwe mu Bible. Bine, kebādipo baminina munda mwīivwanino wabo wa mu mutyima. Nanshi, kekiyampepo kupengakana bantu ne kwiumbila pa kasuku. (Nkindi 18:1) Bine, mididilo i mishileshile mungya bībidiji bya bantu bishiyañane, kadi ilondanga ne mungya mitōtelo itumbile mu kibundi.a

I kika kyokalonga shi ubaivwana bulanda bwa kusaka kudila? Kudila i kwa kibutwilo ku bantu. Vuluka monka’mba pa lufu lwa Lazalasa, Yesu “wēyaya mu mutyima ne wāfitwa . . . ne impolo yāmusuma.” (Yoano 11:33, 35; NW) Shi kepano, kekibipo kudila pa kufwa kwa mukena obe.

Kyokyātene ina-bana umo, Anne, wājimije wandi mwana-wakukyadi Rachel, na Lufu lwa Mukitulumukila lwa Mwana-wakukyadi (LMM). Wandi mulume usekununa’mba: “Kintu kitulumukwa i kino, nansha Anne nansha ke amiwa mwine kekwādipo nansha umo wādidile pa kujika mwana. Pa kino, Anne wālondolwele’mba: “Eyo, ino nādidile bininge mwanda wa batwe bonso bubidi. Nalanga kyāntenekele bine mayenga matyetye kunyuma kwa kino kizumba, difuku dimo ponādi bunka bwami mu njibo. Nādidile kiyoa kikatampe umbula bwa difuku dyonso dituntulu. Ino ngitabije’mba kyānkweshe. Nēivwena biyampe. Nādi nsaka kudila lufu lwa wami mwana-wakukyadi. Naitabija amba bine i kiyampe kuleka bantu badi na bulanda badile. Nansha byotwikalanga na kibidiji kya kwibanena’mba ‘Kokidila,’ bine kino kekikebakwashapo.”

Mwīivwaninanga Bamo-bamo

Bamo-bamo bekalanga beivwana namani pa kufwa kwa mukena wabo? Tubandaulei kimfwa kya Juanita. Aye uyukile mokisanshilanga pa kufwilwa mwana wa ku kyādi. Memi āmupulumukile misunsa itano. Penepo, wāimita dimi monka. Byātenwe na akishida ya motoka yāmufikije ku ku twela mu lupitalo, wādi na bubinga bwa kulangalanga. Mayenga abidi pa kupitapo, wāivwana bisanso bya lubutulo​—myeji keyafikīle pabutwilwanga. Kitatyi kityetye pa kupita’po, Vanessa wābutwilwe​—wādi na bulēmi bwa ma ngalame tutwa kitema ne musubu. Juanita uvuluka’mba: “Nāivwene nsangaji mikatampe kashāa. Nādi ke ndi ina-bana!”

Ino nsangaji yandi yādi ya mafuku matyetye. Kupwa kwa mafuku aná Vanessa wāfwa. Juanita uvuluka’mba: “Nēivwene kipunzu kikatampe. Bu ina-bana bwami bwāpwididila. Nēivwene bu napatuka. Mutyima wāumpepele bininge pa kujokela ku njibo ne pa kumona kyumba kyotwalongolwedile Vanessa, ne pa kumona bisandi ne byamakayo byonāmupotele. Makweji onso abidi alondelepo, nādi nanguluka nka difuku dyonāmubutwile. Nkyādipo nsaka kumona muntu nansha umo.”

Lelo wāpityije’byo pa kipimo? Padi bantu bakwabo kebakokejapo kwikivwanija senene, ino boba kebafwilwe pamo bwa Juanita, banenanga’mba pa lufu lwa babo bana-bakukyadi nka na mobatapilwanga ku mityima pa kufwa kwa muntu mutame. Banenanga’mba bambutwile basanswanga wabo mwana kumeso kwa aye kabutwilwe. Kwikalanga kipwano kya pabula na inandi. Omwanda shi uno mwana afwe, inandi wikalanga umona bu i muntu mutuntulu wajimina. Ne ye akyo kifwaninwe kuyuka bekadi-nandi.

Nsungu ne Kwitopeka

Ina-bana mukwabo wēivwene muswelo umo onka kitatyi kyobāmusapwidile amba wandi mwana, mwana-mulume wa myaka isamba wāfwile lufu lwa kulenguka, mwanda wa misongo ya luba lwa dityima yādi ubela tamba pa kubutulwa kwandi. “Nāpityile mu mīivwanino yonso​—kulēmbwa mu bidyoma, kujimija kikulupiji, kwitopeka, ne kukwatyilwa wami mulume nsungu ne muñanga pamwanda wākubulwa kuta’ko mutyima’mba wādi ubela luba lukomo.”

Nsungu ikokeja kwikala kiyukeno kikwabo kilombola bulanda. Padi ukokeja kukwatyilwa bamuñanga nsungu nansha baledi, na kulanga’mba shi bādi bamutele mutyima bininge longa kafwilepo. Nansha kadi padi ukokeja kukwatyilwa nsungu bantu bomubutulwa nabo nansha balunda banena nansha balonga bintu byampikwa kwendelamo. Bakwabo nabo bakalēlanga mufu mwine na kunena’mba kadipo wilamine senene umbūmi bwandi. Stella uvuluka’mba: “Navuluka, nākwatyilwe wami mulume nsungu bininge, mwanda nādi ndyukile’mba kekyādipo kikokeja kupita uno muswelo. Wādi na misongo mikomo, ino kādipo wibeja ku bidyumu byādi bimupa bamuñanga.” Pakwabo, tukokeja ne kukwatyilwa yewa ufwile nsungu pamwanda wa kiselwa kyāshila yewa washala mūmi.

Bamo bekalanga betopeka pamwanda wa nsungu​—bekalanga betopeka mwanda’ka badi na nsungu. Bakwabo nabo betopekanga abo bene pamwanda wa lufu lwa mukena wabo. Bealakanyanga’mba: “Kādipo wa kufwa shi nāendele nandi bukidi-bukidi kwa muñanga” nansha “shi nāendele nandi kukamupimija kwa muñanga mukwabo” nansha “shi nāmunēne elame senene.”

Ku bakwabo, kwitopeka kupitanga kipimo, nakampata shi mukena wabo wafu lufu lwa mu kitulumukila, pakubulwa kubela. Kyo kyaba kyobashilulanga kuvuluka bitatyi byobākalabedile muntu ufwile’wa nansha kwipotomeja nandi. Nansha bakokeja kulanga’mba kebālongelepo bisakibwa byādi bifwaninwe kulongelwa yewa ufwile.

Bulanda bwa umbula bwa kitatyi kilampe bwivwananga ba ina-bana bavule bufikidijanga binenwa bya befundi bañeni bapotolwele ino myanda senene banena’mba kufwilwa mwana kushīlanga bambutwile kipunzu kikatampe umbūmi bwabo bonso butuntulu.

Kitatyi Kyofwilwa Mwīne-pobe

Kufwilwa mwīnsongi-nobe nakyo i kyāso kya muswelo mukwabo, nakampata shi bamulume ne mukaji bēsenswe bininge ne kwilamata umbūmi bwabo bonso senene. Kino kikokeja kushintulula mfulo ya mwikadilo wabo wa umbūmi obādi kebebidile, kimfwa mu ñendo, mu mingilo, mu kwipwija mukose pamo, ne mu kwikwasha umo ku mukwabo.

Eunice usapula kyamufikīle pāfwile wandi mulume mu kitulumukila na misongo ya luba lwa dityima: “Yenga umbajinji, nādi na kapenyi kakatampe ka mu mutyima, nka bwa ami mupungile. Nkyādipo ngivwana buya bwa bidībwa ne luvumba lwine. Ino kujadika milangwe kwami kekwadipo mu dishinda. Twādi nyeke pamo na mulumyami, kitatyi kyobāpimine kwingidija CPR mwanda wa kumutalaja bisanso na kufimba mukunka ne kumundapa, kyāfikilwepo na milangwe imbi pamo na mulongelanga bantu bavule. Inoko, bukomo bwampwile, pamo nka bwa ami utala motoka wenda ufulamuka pa matēlo, kwakubulwa kuyuka kya kulonga i kika.”

Lelo wādidile? “Bine nadidile bininge, nakampata kitatyi kyo nādi nsoma tukanda twakumfwijako tobauntumīne. Nādidile bininge pa kutanga kakanda ne kakanda. Kino kyaunkweshe ntalaje mutyima umbula bwa dine difuku’dya. Ino kyādi kinzozeja pobādi bangipangula kitatyi kyonso muswelo onādi ngivwana. Nādi ke ndi kimonya-malwa.”

I kika kyākweshe Eunice akomeje mutyima? Wānene’mba: “Pampikwa ne tutako mutyima kwine, nākwete mpango ya kwendelela kumeso na būmi bwami. Inoko, mwanda unsansa mutyima ne pano i pakuvuluka wami mulume, muntu wādi usenswe būmi bininge, pano kakidikopo mwanda wa kwibusepelela.”

“Kokileka Bantu Bakwabo Bakuludike . . .”

Balembi ba dibuku Muntu pa Kufwa​—⁠I Muswelo’ka ne I Kitatyi’ka Kifwaninwe Kwilaya Nandi (Angele) bapāna ano madingi’mba: “Kokileka bantu bakwabo bakuludike muswelo ofwaninwe kulonga nansha kwitēleka. Bulanda bwa bushiyena budi mu miswelo mishileshile mungya muntu ne muntu. Bakwabo bakokeja kulanga​—pamo ne kukulombwedidila’kyo patōka’mba​—mitompwe yobe iyapitebyo pa kipimo​—nansha’mba kwivwenepo bulanda bininge. Abe wibafwile lusa ne ilwako. Kokilonda byobanena kimfwa na kupima kulonga bukomo bobe bonso na kulonda milongelo ya bakwabo nansha ya kisaka, nankyo ukalepeja kitatyi kya kutūkija mutyima.”

Eyo, bantu byobadi beshileshile, balombolanga bulanda bwabo nabo mu miswelo mishileshile. Ketukokejapo kunena’mba muswelo kampanda o muyampe kupita mukwabo ku muntu yense, mhm. Inoko kyāka kilupukanga shi mitompwe ikale kupita’byo pa kipimo, ifikije muntu ku kujingwa mutyima bininge, akomenwe ne kwitabija myanda moikadīle. Nankyo, ufwaninwe kukwashībwa na balunda nandi ba mutyima wa kanye. Bible unena’mba: “Mulunda usanswanga mafuku onso nyeke, mukimonya-malwa wilombola bu-mwanabo.” Shi kepano, kokityina kulomba bukwashi, kwisamba, ne kudila.​—Nkindi 17:17.

Kwivwana bulanda i kyendelemo ku muntu yense ufwidilwe, ne kekibipo kwikilombola kumeso a bantu bakwabo. Ino kudi bipangujo bikwabo bifwaninwe kulondololwa: ‘I muswelo’ka onkokeja kwikala umbūmi na kino kyāso? Lelo i kyendelemo kwitopeka ne kwivwana nsungu? I muswelo’ka onkanekenya uno mwīivwanino? I kika kikokeja kunkwasha ñuminine kuno kufwilwa ne buno busungu?’ Kipindi kilonda’ko kikalondolola ku bino bipangujo ne ku bikwabo.