I Muswelo’ka Onkokeja Kwikala Umbūmi Na Kino Kyāso?

“NĀDI ñivwana kintu kintakika’mba ndeke kulombola mwīivwanino wami,” ye mwāshintulwidile Mike pa kuvuluka lufu lwa shandi. Mike wādi ulanga’mba, kumina bululu dyo dishinda dya tunangu

ku bana-balume. Ino mwenda mafuku, wājingulwile’mba wādi widimba ñeni. Penepo, pāfwile nkambwa mulunda nandi, Mike wājingulwile kya kulonga i kika. Unena’mba: “Myaka mityetye kunyuma, nādi na kibidiji kya kumukupila pa bipuji’mba ‘komeja mutyima wa bwana-bulume.’ Ino pano, mukwatanga ku kuboko ne kumunena’mba, ‘lupula patōka mwīivwanino onso okokeja kwivwana. Kino kikakukwasha umone muswelo wa kwikinekenya. Shi usaka ñende, nkokeja kwenda. Shi usaka nshikate, nkokeja kushikata. Ino kokevwana moyo wa kulombola mwīivwanino obe.’ ”

MaryAnne nandi wādi usaka kuminina munda bulanda bwa bushiyena bwa lufu lwa wandi mulume. Uvuluka’mba: “Nādi nsaka kwikala bu kimfwa kiyampe ku bakwabo, omwanda nkyasakilepo kulombola patōkelela bulanda bwami. Ino nafudile ku kujingulula’mba kusaka kwikala bu kipanda kya bukomo ku bakwabo, kekyādipo kinkwasha nansha dimo. Nāshilula kubandaula ngikadilo yami ne kunena’mba: ‘Dila shi ufwaninwe kudila. Kokyumija mutyima pototo pōo. Saba kipote upitwe muya.’ ”

Shi kepano, ba Mike ne MaryAnne abo bonso bubidi bapāna ano madingi: Sabila patōka busungu bobe! Ne badi na bubinga. Mwanda waka? Mwanda pa kupitwa muya kifwaninwe kusaba bululu bodi nabo ku mutyima. Kusabila patōka mwīivwanino obe kukokeja kukukwasha utalaje mutyima. Shi ujingulwile mwanda senene ne kusabila’o patōka, kikakukwasha ujadike milangwe yobe senene.

Bine, bantu bonso kebalombolangapo kyāso kyabo mu muswelo umo. Ne ngikadilo mishileshile, kimfwa, shi mukena obe wafu mukitulumukila nansha wafu kupwa kwa kubēla mafuku mavule, ikokeja kwikala na lupusa pa muswelo ulombola boba bashele bōmi mwīivwanino wabo. Ino kintu kimo kimweka bu kyabine i kino: Kulwa na nkinku bitupu, kukokeja kukubēleka kungitu ne mu mutyima. I kitabuke būya kulombola busungu bobe. Mu muswelo’ka? Bisonekwa bidipo na madingi amo-amo malumbuluke.

Kutalaja Mutyima Kupepa​—Muswelo’ka?

Kwisamba kukokeja kukukwasha utalaje mutyima. Kupwa kwa kufwa kwa bandi bana dikumi, kutentekelapo ne myanda mikwabo ya bulanda yātenwe nayo, Yoba mukulutuba wakala wānene’mba: “Wami mūya ku būmi bwami keukidikopo, ehe. Nkalupula’tu mwanda wami [Kihebelu, “kusotolola”]. Nkesamba mu bululu bwa mūya wami.” (Yoba 1:2, 18, 19; 10:1) Yoba kākokejepo kadi kufya wandi mwanda. Wādi ufwaninwe kwīsotolola; wādi ufwaninwe “kwisamba.” Muswelo umo onka, Shakespeare, mulembi-wamakayo, wāsonekele mu dibuku Macbeth amba: “Lombola patōka bulanda bodi nabo ku mutyima, kwijingwina kwa kiñunyiñunyi kufikijanga muntu ku mutyima kanyonga ne ku kuzoza.”

Shi kepano, kulombola patōka mwīivwanino wa bulanda bodi nabo ku mutyima kudi “mulunda nobe wabinebine” ukuteja na butukanye ne na mutyima wa lusa, kukokeja kukusenga pa mutyima. (Nkindi 17:17) Kwisambila pa myanda yowatanwa nayo ne pa mwīivwanino obe, pavule kupēlejanga kwivwanija makambakano akutene ne kumona muswelo wa kwianekenya. Ne shi yewa ukuteja nandi i muntu wāfwidilwe ne wānekēnye kino kyāso senene, ukokeja kutāna kwadi madingi amo-amo malumbuluke atala pa muswelo okokeja kwisombololamo. Kitatyi kyāfwile wandi mwana, mama umo wāshintulwile muswelo wāmwene bukwashi pa kwisamba na mwana-mukaji mukwabo wāfwidilwe muswelo umo: “Kuyuka’mba muntu mukwabo nandi wātenwe na mwanda wa uno muswelo, walupuka mu kino kina, ne kujokela monka mu būmi bulumbuluke, kyāunkakamikile bininge.”

I kika kyokokeja kulonga shi kudipo na bukomo bwa kulombola myanda yodi nayo ku mutyima? Pāfwile ba Solo ne Yonafane, Davida wāsonekele lwimbo lumo lwa pa lufu luteneka ku mutyima bininge, mwālombwele kupepwa pa mutyima kwandi. Luno lwimbo lwa madilo lwāikele ke kipindi kya mu Bible, lwālamikwa ku mukanda wabubidi wa Samwele. (2 Samwele 1:17-27; 2 Bilongwa 35:25) Muswelo umo onka, bamo-bamo bamonanga bu i kipēla kulombola bulanda bobadi nabo ku mutyima na kusoneka. Mukaja-mufu umo wānene’mba wāsonekele milangwe yandi, mafuku pa kupitapo wātanga byāsonekele. Wāmwene amba uno ye muswelo ukwasha bininge mwanda wa kutalaja mutyima.

Kikale kupityila ku kwisamba nansha ku kusoneka, kulombola patōka bulanda bodi nabo ku mutyima kukokeja kukukwasha utalaje mutyima. Kadi kikokeja kukukwasha utalule mu ñeni milangwe mibi. Lolo umo wāfwidilwe ushintulula’mba: “Wami mulume ne amiwa twaivwene’mba ba mulume ne mukaji bakwabo bēlubwile pa kupwa kufwilwa mwana, ne ketwādipo tusaka uno mwanda witufikile. Omwanda, kitatyi kyonso kyotwādi twikalabēla, ne kusaka kwitopeka umo ku mukwabo, twādi twisambila pa uno mwanda pakubulwa kafinda. Nalanga, na kulonga kino twātamije kipwano batwe bonso pamo.” Shi kepano, kuyukanya mīivwanino obe kukokeja kukukwasha uyuke amba nansha byotēnwe na kufwilwa kwa uno muswelo, bakwabo nabo balombolanga kupepwa kwabo kwa pa mutyima mu muswelo mukwabo mwishile​—kukwatañana na mwikadila wabo.

Kintu kikwabo kikokeja kutalaja kupepwa pa mutyima i kudila. Bible unena’mba kudi “kitatyi kya kudila.” (Musapudi 3:1, 4) Kyabine, kitatyi kya uno muswelo kikalanga’ko pa kufwa kwa muntu otusenswe. Kusūmija impolo ya bulanda kumweka bu kintu kyamvubu mikatampe mwanda wa kutalaja kyāso.

Nsongwakaji umo ushintulula mwāmukwashishe mulunda nandi mukena muswelo wāshele mwimanije pafwile inandi. Wikivuluka’mba: “Mulunda nami wādi kitatyi kyonso pabwipi nami. Wādi udila nami. Wādi wisamba nami. Nādi musapwila kapenyi ka mu mutyima wami konso, ne kino kyādi kintu kyamvubu mikatampe kondi. Nkyadipo ngivwana bumvu bwa kudila.” (Tala Loma 12:15.) Abe nobe kokikala na bumvu bwa kusumija impolo yobe. Nka na motwekimwena kala, mu Bible i muyule bimfwa bya bana-balume ne bana-bakaji ba lwitabijo​—kubadila’mo ne Yesu Kristu​—bāsumije impolo yabo ya bulanda patōka pakubulwa-bumvu.​—Ngalwilo 50:3; 2 Samwele 1:​11, 12; Yoano 11:33, 35.

Kyaba kimo ngikadilo yobe ikokeja kwalamuka-alamuka kitatyi kyonso. Impolo yalupwe ikokeja kukusūma. Mukaja-mufu umo wājingulwile’mba kukapota bintu mu mangajinyi (obādi bendamo pavule na wandi mulume) kyādi kikokeja kumufikija ku kusumija impolo, nakampata shi wafika pabwipi na byakudya byādi bisenswe wandi mulume. Tūkija mutyima. Ne kokilanga’mba ufwaninwe kufya impolo yobe. Vuluka’mba i kyendelemo ne i kilongwa kidi na mvubu mikatampe mwanda wa kutalaja busungu.

Muswelo wa Kunekenya Kwītopeka

Nka na motwadi tubekijingulwila ku nyuma, bamo-bamo betopekanga pa kupwa kwa kufwilwa mukena wabo. Kino kikokeja kukwasha twivwanije mitompwe yādi na Yakoba muntu wabubinebine kitatyi kyobāmubepele’mba wandi mwana Yosefa wāipaibwe na “nyema mubi.” I Yakoba aye-mwine wātumine Yosefa akatale bana babo shi bādi biyampe. Omwanda padi Yakoba wādi muyulwe na milangwe ya kwītopeka, ne kunena’mba: ‘Mwanda waka natumine Yosefa bunka? Mwanda waka namutumine ende mu ntanda miyule banyema babi?’​—Ngalwilo 37:​33-35.

Pakwabo ukokeja kulanga’mba i pamwanda wa mulēle owādi nao kyokyaipaija mukena obe. Kuyuka’mba kwitopeka​—kwikale kwabine nansha kwa mifwatakanyo bitupu​—amba i mwīivwanino mwendelemo kitatyi kyodi na kyāso ku mutyima, kikokeja kukukwasha bininge utalaje mutyima. Pano napo, kokifya milangwe ya uno muswelo mu mutyima obe. Kwisambila pa mwīivwanino wa kwītopeka ōdinao, kukokeja kutūkija mutyima biyampe.

Ino, yuka’mba nansha shi tusenswe muntu muswelo’ka, ketudipo na bukomo bwa kuludika būmi bwandi, nansha bwa kukankaja ‘kitatyi ne myanda yampikwa kuyukwa’ kufikila boba botusenswe. (Musapudi 9:11) Kadi, bine milangwe yobe keyādipo mibi. Kimfwa, shi kwāmutwelepo bukidi-bukidi kwa muñanga, lelo kino kishintulula’mba wādi usaka’mba mukena obe abēle bininge afwe? Kyabine, ke amopo! Penepo kadi, lelo i abe wamwipaya? Mhm.

Lolo umo wēfundile muswelo wa kunekenya kwitopeka kitatyi kyāfwile wandi mwana mwana-mukaji mu kizumba kya motoka. Ushintulula’mba: “Nētopekele bininge mwanda nāmutumine. Ino kupwa, nāfika ku kujingulula’mba kulanga uno muswelo kebiyampepo. Kekyādipo kibi kumutuma ende pamo na shandi bakapote bintu. Kyādi kizumba bitupu kyamutēne.”

Pakwabo ukokeja kunena’mba: ‘Ino kudi bintu bivule byonadi mfwaninwe kunena nansha kulonga.’ Bine, i ani umbukata mwetu ukokeja kunena’mba aye ye wādi ina-bana, shabana, nansha mwana mubwaninine? Bible wituvuluja’mba: “Bātwe bonso tukukalanga mu bintu bivule. Shi kudi umo wakubulwa kukukala mu kinenwa, nankyo aye i mubwanininye.” (Yakoba 3:2; Loma 5:12) Shi kepano, itabija’mba wi wampikwa kubwaninina. Kunena kyaba kyonso amba “nkikidi, nkikidi” kekyalamunangapo kintu nansha kimo, ino kikokeja kukujimijija bitupu kitatyi kya kwitūkija.

Shi udi na buluji bwa kulanga’mba kwitopeka kobe i kwabine, kekwakwifwatakenyapo nankyo bandaula mwanda wa mvubu mikatampe mu myanda yonso mwanda wa unekenya milangwe ya kwitopeka​—kulekelwa mambo na Leza. Bible witukulupija’mba: “Shi abe, Yehova, ubangile mambo nankyo le i ani, a Mfumwami, ukēmananga? Ino kudi abe ko ku kulekelwa kwa mambo, amba wakamibwe.” (Mitōto 130:3, 4) Kukokejapo kujokela mu mafuku āpityile ne kwalamuna myanda. Kyaba kya kulonga uno muswelo, i kipite buya ulombe Leza akufwile lusa pamwanda wa bilubo byobe byakala. Penepo kikekala namani? Eyo, binena Leza’mba ukakulekela bubi bobe bwakala, lelo abe-mwine kukokejapo kwifwila lusa?​—Nkindi 28:13; 1 Yoano 1:9.

Kunekenya Bulobo

Lelo wivwanije bamuñanga bulobo, bondapi, balunda nobe, nansha muntu ufwile? Yuka’mba ne bino nabyo monka, i bintu bifikilanga bantu bonso bafwidilwe. Pakwabo bulobo bobe i mwīivwanino utamba ku kyāso kyodi nakyo, kifikilanga bantu bonso. Mulembi umo wānene’mba: “Nka na kuyuka’tu bitupu’mba udi na nsungu​—kuleka kwijingwina nayo, ino kwiyuka’tu bu ubakalabala bitupu​—kukokeja kukupandija ku bipa bya bulobo bileta bonakanyi.”

Kusokwela bulobo patōka nansha kwibulombola nako pakwabo kukwashanga. Muswelo’ka? Bine ke na bulobo bukatampepo bwakubulwa kwīfula. Bible witudyumuna’mba bulobo bwīja kitatyi kilampe i kyaka kikatampe. (Nkindi 14:29, 30) Ino ukokeja kusengwa pa mutyima na kwisambila pa buno bulobo na mulunda umo ukwivwana. Ne bantu bamo bamo bāmwene bu makayo a kwiolola ngitu alomba kininga kikatampe pa kitatyi kyobakalabēle, akwashanga bininge.​—Tala ne Efisesa 4:25, 26.

Nansha byokidi na mvubu kulombola patōka ne pakubulwa kafinda mwīivwanino obe, ino ufwaninwe kwiteakanya dibajinji. Kudi kushiyañana kukatampe pabukata bwa kusokwela patōka mwīivwanino obe ne kwiwanya ku bakwabo. Kekifwaninwepo kutopeka bakwabo pamwanda wa bulobo bobe ne kupatukwa kobe. Longa bukomo bwa kulombola patōka milangwe yobe, ino pampikwa lonji. (Nkindi 18:21) Kudi bukwashi bukatampe bwa kukukwasha ukomene busungu, ne i abo botukabandaula pano.

Bukwashi Bwa Kudi Leza

Bible witukulupija’mba: “Yehova udi pa bwipi na boba ba mutyima mutyumuke, kadi upandijanga bano namino ba mushipiditu wa kwisasapo.” (Mitōto 34:18) Eyo, kutabuka bintu bikwabo byonso, kipwano kya pabwipi na Leza kikokeja kukukwasha unekenye kyāso kya lufu lwa muntu osenswe. Muswelo’ka? Madingi engidijibwa umbūmi onso apenwe mu uno mukanda emanine pa Kinenwa kya Leza, Bible. Kwingidija’o kukokeja kukukwasha winyongololemo.

Kadi, kokipēlula mvubu ya milombelo. Bible witukankamika’mba: “Ela kiselwa kyobe padi Yehova, nandi ukakulelanga; kakalekapo moloke kujina, nansha patyetye pene.” (Mitōto 55:22) Shi kulombola milangwe yobe patōka kudi mulunda nobe uyukile kwitūla pa kyobe kyaba kikokeja kukukwasha, penepo kwisamba patōka na “Leza wa kanye ka kusenga konso” papo ke pepi!​—2 Kodinda 1:​3.

Kekishintululapo’mba milombelo bitupu ye ayo itupa bukomo twīivwane senene. ‘Mwimvwaniki wa milombelo’ yetu imulae kupāna mushipiditu sandu ku bengidi bandi bamulomba’o na kusumininwa. (Mitōto 65:2; Luka 11:13) Ne mushipiditu sandu wa Leza, bukomo bwandi bwingila, ukokeja kukupa “bukomo butabukile pa bobwa bwendelemo” difuku ne difuku. (2 Kodinda 4:7, NW) Vuluka’mba: Leza ukokeja kukwasha bengidi bandi bakikokeji bakomene myanda yonso ibatana.

Mwāna-mukaji umo wāfwidilwe mwana uvuluka mwāmukwashishe bukomo bwa milombelo aye ne wandi mulume banekenye buno bulanda bwa bushiyena. Ushintulula’mba: “Potwādi ku njibo bufuku, shi bulanda bubetupite, twādi tuponena batwe bonso bubidi mu milombelo na diwi dikatampe. Kitatyi kibajinji kyotwāshilwile kulonga bintu pampikwa aye​—musunsa umbajinji otwāendele ku kupwila, ne ku kitango kyotwākatenweko​—twādi tulombela kitatyi kyonso mwanda wa kumona bukomo. Kitatyi kyotwādi tubūka lubanga ne tubamone’mba ketukokejapo kukomena uno mwanda wītutēne, twādi tulomba kudi Yehova etukwashe. Pamwanda wa buluji kampanda, bine kyadi kyabulanda kondi pa kutwela mu njibo amiwa mwine. Ne kitatyi kyonso kyonādi njokela ku njibo bunka, nādi nombela kudi Yehova ankwashe ngikale ne mutyima mutuke.” Uno mwana-mukaji wakikokeji witabije na kusumininwa kukatampe ne na bubinebine’mba ino milombelo yāmukweshe bininge. Abe nobe ukokeja kutana malondololo ku milombelo yobe ya kininga, ukokeja kukatambwilamo mpalo ya ‘ndoe ya Leza, ya kutabuka ñeni yonso, īkalama mutyima obe, ne kufwatakanya kobe kwine kumo.’​—Fidipai 4:6, 7; Loma 12:12.

Bukwashi bwa Leza bo bumwenwamo kamweno. Mukristu mutumibwa Polo wāmwityile bu Leza “wakwitusenga mu byamalwa byetu byonso, mwanda wa kunena’mba, tumone mwakwibasengela netu boba badi mu byamalwa.” Bine, bukwashi bwa Leza kebutalulangapo bisansa, ino wibipēleja nabya tumone kwibikomena. Kino kekishintululapo amba kukokejapo kukadila monka nansha amba ukavulaminwanga mukena obe. Ino ukokeja kutūkija mutyima obe biyampe moikadilanga nyeke. Kadi bino byotanwa nabyo bikokeja kukukwasha bininge wikale kwivwana ne kwitūla pa kyaba kya bakwabo na kwibakwasha banekenye bulanda bwabo bwa bushiyena.​—2 Kodinda 1:4.