SHAPITA 3

“Bayulwa Mushipiditu Ujila”

Byobya byālupukile ku kupungululwa kwa mushipiditu ujila mu dya Pentekosa

1. Lombola mwādi mupityila Masobo a Pentekosa.

MONSO mu mikenza ya Yelusalema i nteintei.a Mwishi au ufituka ku kisōkelo kya tempelo, papo bene Levi bemba ñimbo ya Hallel (Ñimbo ya Mitōto 113 ku 118), padi i na kwisambula mawi, ko kunena’mba aba batemba aba batundaija. Bibumbo bya beni kasha biyula mu bipito. Ibatambe ku bula bwa ntanda, kimfwa ku Elama, Mesopotemya, Kapodosa, Pontusa, Edipito, ne Loma.b Kyobāidile i kika? I Pentekosa, itwa ne bu “difuku dya bipa bibajinji byele.” (Umb. 28:26) Ano masobo a pa mwaka yo mfulo ya mwangulo wa mebele a buluba ne ngalwilo ya mwangulo wa ñano. I difuku dya nsangaji.

Kalata kalombola kwine kwātambile boba bāivwene myanda miyampe pa Pentekosa wa 33 Y.M. 1. Ntanda ya: Libya, Edipito, Efiopya, Bityinia, Pontusa, Kapodosa, Yudea, Mesopotemya, Babiloni, Elama, Media, ne Pafya. 2. Bibundi: Loma, Alekezandala, Memfise, Antyioka (wa Shidea), Yelusalema, ne Babiloni. 3. Majiba: Dijiba dya Meditelanea, Dijiba Difīta, Dijiba Dityila, Dijiba dya Kashipiyene, ne Mfyonko ya Peleshia.

YELUSALEMA —KITÉ KYA MUTŌTELO WA BAYUDA

Myanda mivule isambilwe’po mu mashapita mabajinji a Bilongwa i milongeke mu Yelusalema. Kino kibundi kidi mulongo wa ngulu ya Yudea, ku makilometele 55 na Dijiba dya Meditelanea kutunduka. Mu 1070 Y.K., Mulopwe Davida wākwete kifuko nsakwa mikomo kya nsongo ya Lūlu lwa Ziona, kadi kibundi pa kubaya kyāikala ke mwipata mwa muzo wa kala wa Isalela.

Kubwipi na Lūlu lwa Ziona kudi Lūlu lwa Modia, lulangilwa mungya kishi kya Bayuda amba ye pāsakile Abalahama kulambwila Izake, myaka 1 900 kumeso kwa binkumenkume bisekunwinwe mu Bilongwa. Lūlu lwa Modia lwābadilwe mu kibundi kitatyi kyāūbakile’po Solomone tempelo imbajinji ya Yehova. Ino njibo yāikala ke kité kya mingilo ya bukile bukya ne butōtyi bwa Bayuda.

I ku ino tempelo ya Yehova kwādi kwibungila nyeke Bayuda bepāne ba mu matanda onso ekelwe na bantu mwanda kulambula bitapwa, kutōta, ne kusoba masobo a bitatyi. Bādi balonga namino mwanda wa kulonda mbila ya Leza inena’mba: “Misunsa isatu ku mwaka, bana-balume bobe bonso bakamweka ku meso a Yehova Leza obe mu kifuko kyatonga.” (Kup. 16:16) Yelusalema wādi kadi kīkalo kya Sanedini Mikatampe, kidye kikatampe kya Bayuda ne kitango kiludika muzo.

2. Le i myanda’ka itulumukwa yalongeka mu dya Pentekosa 33 Y.M.?

² Na nsá ya 9 luno lubanga lutobala mu bushipo bwa mu 33 Y.M., kubalongeka mwanda ukatulumuja bantu mu bula bwa tutwa twa myaka. Na mu kitulumukila, kubaikala “lunwa lutamba mūlu pamo bwa kivula kikatampe kipukuma,” nansha “kitūta bwa luvula lukatampe bya malwa.” (Bil. 2:2; Mukanda Ukola) Lunwa’lwa lubayula mu njibo mushikete kintu kya bana ba bwanga ba Yesu 120. Kupwa, kubalongeka kintu kikwabo kitulumukwa. Ndimi pamo bwa mimbi ya mudilo ibamweka, ne kutentama mwanā bwanga umo ne umo.c Penepa bana ba bwanga “bayulwa mushipiditu ujila” kebesambe mu ndimi myeni! Bana ba bwanga pa kutamba mu njibo abetana na beni baile mu Yelusalema mu bipito, bano beni abatulumuka pa kwibamona besamba nabo! Bine, muntu ne muntu “wibevwana banena mu ludimi lwandi.”—Bil. 2:1-6.

3. (a) Mwanda waka Pentekosa 33 Y.M. i mwanda mukatampe bininge mu mānga ya mutōtelo wa bine? (b) Mwisambo wa Petelo ukwatañene namani na kwingidijibwa kwa “mfungulo ya Bulopwe”?

³ Ino nsekununi isangaja i mwanda mukatampe bininge mu mutōtelo wa bine—kushimikwa kwa muzo wa Isalela wa ku mushipiditu, kipwilo kya bene Kidishitu bashingwe māni. (Ngt. 6:16) Ke enkapo kino. Petelo pa kwisamba na kibumbo mu dine difuku’dya, wāingidije lufungulo lubajinji mu “mfungulo ya Bulopwe” isatu, mine yadi ya kupa kisumpi kya bantu kampanda madyese a pa bula. (Mat. 16:18, 19) Luno lufungulo lubajinji lwāpele Bayuda ne Bayuda ba kwalamuka, mukenga wa kwitabija myanda miyampe ne kushingwa māni a mushipiditu ujila wa Leza.d Bādi ba kubadilwa mu Isalela wa ku mushipiditu, kadi bādi ba kwikala na lukulupilo lwa kukaludika bu balopwe ne babitobo mu Bulopwe bwa Meshiasa. (Kus. 5:9, 10) Mwenda myaka, dino dyese dikapebwa bene Samadia, kupwa ke Bajentaila. Le i ñeni’ka iboila bene Kidishitu ba dyalelo ku binkumenkume bya mu dya Pentekosa 33 Y.M.?

“Abo Bonso Badi mu Kifuko Kimo Kyonka” (Bil. 2:1-4)

4. Le i kika kyotunenena’mba kipwilo kya bwine Kidishitu kidi’ko dyalelo i kwendelela kwa kipwilo kyāshilwile mu 33 Y.M.?

⁴ Kipwilo kya bwine Kidishitu kyāshilwile na bana ba bwanga 120, “abo bonso badi mu kifuko kimo kyonka”—mu kyumba kya peulu—kadi bādi bashingwe māni na mushipiditu ujila. (Bil. 2:1) Ku mfulo kwa difuku’dya, kipwilo kyāikala na bantu babatyijibwe tununu ne tununu. Ino yādi’tu ngalwilo ya kutama kwa bulongolodi bukyendelela na kubaila’ko ne dyalelo! Bine, kisaka kya bana-balume ne bana-bakaji bakaminwe Leza—kipwilo kya bwine Kidishitu kidi’ko dyalelo—kyo kipelwe “myanda miyampe ya Bulopwe” isapulwa “pa ntanda yonso ikelwe na bantu mwanda wa bukamoni ku mizo yonso” kumeso kwa mfulo ya ino ngikadilo ya bintu kwiya.—Mat. 24:14.

5. Lelo i dyese’ka dikwabo didi mu kwilunga na kipwilo kya bwine Kidishitu, mu myaka katwa kabajinji ne dyalelo?

⁵ Kudi kadi dyese dikwabo didi mu kwilunga na kipwilo kya bwine Kidishitu, ke nsulo ya kwikankamika ku mushipiditu kadi, ku bashingwe māni ne, mwenda myaka, ku “mikōko mikwabo.” (Yoa. 10:16) Polo wālombwele mvubu idi mu kwikwasha kwa bantu ba mu kipwilo paāsonekēle bene Kidishitu ba mu Loma amba: “Ngabilanga bininge kwimona nenu, amba nemupe’ko kyabuntu kampanda kya ku mushipiditu amba mwikale kuninga; nansha’mba twikankamike batwe bonso, muntu ne muntu ukankamikwa na lwitabijo lwa mukwabo, ne lwenu ne lwami.”—Loma 1:11, 12.

LOMA—MWIPATA MWA UMBIKALO

Mu bula bwa kitatyi kisonekelwe mukanda wa Bilongwa, Loma kyādi kibundi kikatampe kadi kya mvubu mu myanda ya politike mu ntanda ya mu mafuku’a. Mwādi mwipata mwa umbikalo wābikele ntanda, mu myaka yao ya ntumbo, tamba ku Beletanye kutūla ne Kungala kwa Afrika, tamba ku Dijiba dya Atalantike kutūla ne ku Mfyonko ya Peleshia.

Mu Loma mwādi musobakane bibidiji, misaka, ndimi, ne bishi. Mashinda andi mavule malongololwe ādi aleta bañenda ne bya busunga tamba ku mafulo onso a umbikalo. Ku kyabu kya kubwipi, kya Ostia, byombo byādi byabula bidibwa ne bya bulēme byādi bitwela mu kino kibundi.

Mu myaka katwa kabajinji Y.M., bekadi ba mu Loma bādi kintu kya mudiyo ne kupita. Padi kipindi kya bekadi bādi bapika—batubwalāla bakutwe, bana bobāpotele nansha belwe na babo bambutwile, ne boba bākwetwe bu misungi ku mavita na bene Loma. Mu bano bapika bāselēlwe ku Loma mubadilwa ne Bayuda bāilwe nabo ku Yelusalema, kinondanonda na kukwatwa kwa kibundi na Pompei Mudyavita mwine Loma mu 63 Y.K.

Bavule bene mu bekadi bādi balanda, betyininye mu mobo a maetaje bādi bakwashibwa na Leta. Inoko bambikavu bālumbulwile mwipata mwabo na byūbakwa bya bantu bonso bya buya bwa dyangi. Mu bino byubakwa mubadilwa bikailo, biwanza bikatampe mwādi mukaya bakayi pa bikailo, na ñuma ya mpete, ne mu lubilo lwa makalo—byonso bino bilongwa ku bitupu mwanda wa kusangaja bibumbo.

6, 7. Dyalelo kipwilo kya bwine Kidishitu kivuijanga muswelo’ka mwingilo wāshile Yesu wa kusapwila mizo yonso?

⁶ Dyalelo, kipwilo kya bwine Kidishitu kikidi enka na bitungo bimo byonka na bya mu myaka katwa kabajinji. Yesu wāshidile bandi bana ba bwanga mwingilo mukomo kadi usangaja. Wēbalombwele amba: “Endai mukalonge bana ba bwanga mu bantu ba ku mizo yonso, mwibabatyijei mu dijina dya Tata ne dya Mwana ne dya mushipiditu ujila, mwibafundijei kulama byonso byonemusoñenye.”—Mat. 28:19, 20.

⁷ Dyalelo uno mwingilo wingilwanga’nka na kipwilo kya bwine Kidishitu kya Batumoni ba Yehova kete. Na bubine, i bikomo kusapwila bantu ba ndimi mishileshile. Ino Batumoni ba Yehova i balupule mabuku esambila pa Bible mu ndimi 1 000 ne musubu. Shi wi mwilunge na kipwilo kya bwine Kidishitu ne shi wingilanga nakyo mwingilo wa kusapula Bulopwe ne kulonga bana ba bwanga, nabya udi na bubinga bwa kusepelela. Ubadilwa mu bantu batyetye pano pa ntanda badi na dyese dya kusapula ne pa mfulo dijina dya Yehova!

8. Le i bukwashiʼka botutambula kupityila ku kipwilo kya bwine Kidishitu?

⁸ Pa kukukwasha ūminine na nsangaji mu ano mafuku a malwa, Yehova Leza i mukupe kisaka kya banabenu ba ntanda yonso. Polo wāsonekēle Bahebelu amba: “Twitei mityima batwe bene na bene mwanda wa kwikankamikila ku buswe ne ku mingilo milumbuluke, ne kuleka’byo kwibungila pamo kwetu mpika, na mwaibidila bamobamo, ino twikankamikei batwe bene na bene, nakampata pano pomwamona difuku dibafwena po pene.” (Bah. 10:24, 25) Kipwilo kya bwine Kidishitu i mpangiko itupele Yehova amba tukankamike bakwetu ne kwikankamika batwe bene. Nanshi kokapaluka batutu ne bakaka. Kokileka kutanwa ku kupwila kwa bwine Kidishitu!

“Muntu ne Muntu Wadi Wibevwana . . . mu Ludimi Lwandi” (Bil. 2:5-13)

Bana ba bwanga ba Yesu basapwila Bayuda ne ba kwalamuka mu kipito muyule bantu. — “Tubebevwana besamba mu ndimi yetu bintu bikatampe bya Leza.”—Bil. 2:11

9, 10. Le i bukomo’ka bulongele bamo mwanda wa kwisamba na boba banena ludimi lweni?

⁹ Langa’po bidi mwādi mutulumukila Bayuda ne ba kwalamuka mu dya Pentekosa 33 Y.M. Bavule bene kebādipo babudilwe kunena ludimi lunenwa na bantu bavule, kimfwa Kingidiki nansha Kihebelu. Ino pano “muntu ne muntu wadi wibevwana [bana ba bwanga] banena mu ludimi lwandi.” (Bil. 2:6) Boba bādi bebevwana ye bano bātengelwe ku mutyima pa kuteja myanda miyampe mu ludimi lwabo lwa kibutwila. Eyo, dyalelo bene Kidishitu kebadipo na kyabuntu kya kunena ndimi myeni mu kingelengele. Inoko bavule i balonge bukomo bwa kusalaja musapu wa Bulopwe mu mizo yonso ya bantu. Namani? Bamo i befunde ludimi lweni mwa kwingidila na kipwilo kya pabwipi kinena ludimi’lwa nansha kuvilukila mu ntanda ya bweni. Divule bamonanga amba bevwaniki babo batulumukanga mpata pangala pa bukomo bobalonga.

¹⁰ Tala kimfwa kya Christine, wefundile ludimi lwa Gujarati pamo na Batumoni bakwabo basamba-babidi. Pa kwitana na mwingidi nandi unenanga Kigujarati, waimuna uno lolo mu kya kwabo. Uno lolo watulumuka mpata ne kusaka kuyuka kine kyatonwene Christine alonge buninge bwa kwifunda luno ludimi lukomo lwa Kigujarati. Christine wamona mukenga wa kumupa bukamoni bulumbuluke. Uno lolo wasapwila Christine amba: “Kasha i kutupu kipwilo kikankamika bantu badi’mo kwisamba ludimi lukomo na luno. Mona’mba udi na kintu kya mvubu kya kunsapwila.”

11. Lelo i muswelo’ka otubwanya kwiteakanya mwa kusapwila musapu wa Bulopwe ku bantu besamba ndimi mishileshile?

¹¹ Na bubine, ke batwe bonsopo babwanya kwifunda ludimi lweni. Shako, tukokeja kwiteakanya mwa kusapwila musapu wa Bulopwe ku bantu banena ludimi lungi. Muswelo’ka? Muswelo umo bidi i na kwingidija JW Language^® mwanda wa kwifunda mwiimwinwanga mu ludimi lwisambwa bininge mu wenu mwaba. Ubwanya ne kwifunda misemwa’tu mityetye mu lwine ludimi’lwa pa kusaka kulangula kusepelela kwa bene besamba’lo. Wibalombole batwele pa jw.org, padi na kwibalombola mavideo palapala ne bitabo bidi’po mu lwabo ludimi. Kwingidija bino bingidilwa mu mwingilo wetu, kubwanya kwitulengeja twikale na nsangaji na yāikele nayo banabetu ba mu myaka katwa kabajinji pātulumukile bantu ba ku matanda pa kwivwana myanda miyampe “muntu ne muntu . . . mu ludimi lwandi.”

BAYUDA MU MESOPOTEMYA NE MU EDIPITO

Dibuku Mānga ya Bayuda ba mu Myaka ya Yesu Kidishitu (175 Y.K.–135 Y.M.) dinena amba: “Mu Mesopotemya, Media ne Babiloni mwādi lutundu lwa bantu ba ku bulopwe bwa bisaka dikumi [bya Isalela], ne ku bulopwe bwa Yuda, bāselelwe bu misungi na bene Ashidia ne bene Babiloni.” Mungya Ezela 2:64, i enka bene Isalela 42 360 bo bātambile mu bupika bwa Babiloni bājokela mu Yelusalema. Kino kyālongekele mu mwaka wa 537 Y.K. Flavius Josephus unena’mba, mu myaka katwa kabajinji Y.M., Bayuda bādi “bashikete mu Babiloni” bādi tununu makumi. Mu myaka ya tutwa tusatu kutūla ku tutwa tutano Y.M., bino bisaka byālupwile ne bilembwa biyukene bu Talmud wa bene Babiloni.

Bilembwa bileta bukamoni amba kwādi Bayuda mu Edipito tamba kubwipi na myaka tutwa tusamba Y.K. Mu kino kitatyi, Yelemia wātumine musapu ku Bayuda bādi bashikete mu bibundi bya Edipito, kubadila’mo ne Memfise. (Yel. 44:1, kunshi kwa dyani) Kadi bimweka amba mu kitatyi kya Bangidiki, kibumbo kikatampe kyāvilukīle mu Edipito. Josephus unena amba kwādi Bayuda mu bekadi babajinji ba Alekezandala. Mwenda myaka, kipindi kituntulu kya kino kibundi kyēbapebwe. Mu myaka katwa kabajinji Y.M., Philo mulembi Muyuda unena amba banababo mudiyo bādi bashikete mu Edipito monso, tamba ku “mukalo na Libya kutūla ku mikalo na Efiopya.”

“Petelo Waimana” (Bil. 2:14-37)

12. (a) Lelo mupolofeto Yoela wālaile namani kingelengele kyalongekele pa Pentekosa 33 Y.M.? (b) Mwanda waka bupolofeto bwa Yoela bwādi butengelwe kufikidila mu myaka katwa kabajinji?

¹² “Petelo waimana” kaesambe na kibumbo kya mizo mivule. (Bil. 2:14) Washintulwila bonso bevwana amba kingelengele kya kwisamba mu ndimi palapala kitamba kudi Leza mwine wafikidija bupolofeto bwālaile Yoela amba: “Nkapungulwila mushipiditu wami pa ngitu ya miswelo yonso.” (Yoe. 2:28) Yesu kumeso’tu kwa kukanda mūlu, wālombwele bana bandi ba bwanga amba: “Nkalomba kudi Tata nandi ukemupa mukwashi mukwabo,” ke “mushipiditu” kadi.—Yoa. 14:16, 17.

13, 14. Lelo i muswelo’ka wālongele Petelo bukomo pa kutenga mityima ya bevwaniki bandi, ne netu tukokeja kwiula namani musapwilo wandi?

¹³ Binenwa bya mvuyo byanena Petelo ku kibumbo i bisumininwe, wanena’mba: “Nanshi, njibo yonso ya Isalela iyuke na bubine amba Leza wamutūla ke Mfumwetu kadi ke Kidishitu, uno Yesu omwaipaile ku mutyi.” (Bil. 2:36) Na bubine mu bavule bateja Petelo bavule kebātenwe’popo pāipailwe Yesu ku mutyi wa masusu. O mwanda abo bonso, muzo wabo onso i bapye mambo. Ubamone amba Petelo wesambe na banababo Bayuda bya bulēme ne kutenga mityima yabo. Kitungo kya Petelo kyādi kya kutonona bevwaniki bandi besāse pa kyaba kya kwibatopeka. Lelo kibumbo kyātejeje Petelo kyāfītyilwe mutyima? Aa, ke kyāfityilwepo. Pa kyaba kya kufītwa abo “batapwa ku mityima.” Bāipangula’mba: “Le tulonge namani?” Musapwilo muyampe wa Petelo kewābudilwe’po kutenga mityima ya bavule, o mwanda bāfikīle pa kwisāsa.—Bil. 2:37.

¹⁴ Tukokeja kwiula musapwilo muyampe wa Petelo wa kutenga mityima. Potusapwila bakwetu, ketusakilwapo kutenga kamwanda konso kakubulwa kukwatañana na Bisonekwa ketupa mwine njibo. Ino, i biyampe kwisambila pa myanda yotwitabije batwe bonso. Shi tubaala kyalwilo pa bintu bitabije mwivwaniki, nabya tukalanguluka nandi na bwina pa Kinenwa kya Leza. Divule dine, shi tusapula bubine bwa mu Bible mu muswelo usangaja, bantu ba mityima miyampe baketabija’bo.

BWINE KIDISHITU MU PONTUSA

Mu bantu bāivwene mwisambo wa Petelo mu dya Pentekosa 33 Y.M. mubadilwa ne Bayuda ba mu Pontusa, ntanda ya kungala kwa Azia Minele. (Bil. 2:9) Mobimwekela, bavule bāselēle myanda miyampe mu yabo ntanda, kadi mu boba bātumīnwe na Petelo mukanda wandi umbajinji, mubadilwa ne boba “bakusankene koku ne koku” mu bifuko pamo bwa Pontusa.g (1 Pe. 1:1) Bilembwa byandi bilombola amba bano bene Kidishitu bādi ‘bajingwa mutyima na matompo palapala’ pangala pa lwitabijo lwabo. (1 Pe. 1:6) Ano matompo padi i a kulwibwa ne kupangwapangwa.

Matompo makwabo ātene bene Kidishitu ba mu Pontusa i oa atelelwe mu mukanda wēlembele ba Pline Nkasa, mbikavu mwine Loma wa Bityinia ne Pontusa na Mbikavu Trajan. Pline aye mu Pontusa mu mwaka wa 112 Y.M., wānene amba kudi “lwambu” lwa bwine Kidishitu lwambukila muntu ense, pambulwa kubanga’mba i mwana-mulume nansha’mba i mwana-mukaji, myaka, nansha kitenta kyandi. Pline wādi upa bonso bādi balambikwa amba i bene Kidishitu mukenga wa kutuna’bo, boba bādi bapela kutuna, wādi wibepaya. Ense ufinga Kidishitu nansha kulombela kudi bilezaleza nansha nkishi wa Trajan wādi ulekelelwa. Pline wādi uyukile amba bino shabyo i bintu “kebyadipo bikokeja kulonga bene Kidishitu ba binebine.”

g Kishima kyalamwinwe amba “bakusankene koku ne koku” kitamba ku kishima kya Kingidiki kishintulula amba “Diaspora.” Kino kishima kidi na muneneno wa Buyuda ulombola amba bavule mu boba bāitabije bātambile mu bisaka bya Bayuda.

“Umo ne Umo Abatyijibwe” (Bil. 2:38-47)

15. (a) Le Petelo wānene bika, ne bantu bālongele’po namani? (b) Mwanda waka bavule bāivwene myanda miyampe mu dya Pentekosa bādi bafwaninwe kubatyijibwa enka mu dine difuku’dya?

¹⁵ Mu dino difuku dya kamweno dya Pentekosa 33 Y.M., Petelo wālombwele Bayuda ne ba kwalamuka bāitabije amba: “Mwisāsei, kadi umo ne umo abatyijibwe.” (Bil. 2:38) Ku mfulo, kubwipi kwa bantu 3 000 bābatyijibwa, padi i mu byumbu bidi mu Yelusalema nansha dya kubwipi.e Le wādi mwanda wa kansontomokela? Lelo ino nsekununi ilombola amba mwifundi wa Bible nansha bana badi na bambutwile bene Kidishitu bakabatyijibwa lubilo lonka pampikwa kwiteakanya? Aa, ke amopo. Vuluka, bano Bayuda ne Bayuda ba kwalamuka bābatyijibwe mu difuku dya Pentekosa 33 Y.M. bādi befundi basumininwe ba Kinenwa kya Leza, kadi bādi babadilwa mu muzo mwipāne kudi Yehova. Ne kadi, bālombwele bupyasakane bwabo—mwanda bamo bāendele lwendo lulampe pa kwiya kutanwa ku ano masobo a pa mwaka. Pa kupwa kwitabija bubine bwa kamweno butala mwingilo wa Yesu Kidishitu mu kufikidila kwa mpango ya Leza, bāitabija kwingidila Leza—bu balondi babatyijibwe ba Kidishitu.

BA KWALAMUKA I BĀNI?

“Ne Bayuda ne ba kwalamuka” bāivwene busapudi bwa Petelo mu dya Pentekosa 33 Y.M.—Bil. 2:10.

Mu bana-balume babwenye bisakibwa bātongelwe kwingila “mwingilo wa kamweno” wa kwabanya byakudya difuku ne difuku mudi ne Nikola, utelwa bu “wa kwalamuka mwine Antyioka.” (Bil. 6:3-5) Ba kwalamuka i Bajentaila, ko kunena’mba, boba ke Bayudapo, betabija mutōtelo wa Bayuda. Bādi bamonwa bu Bayuda mu myanda yonso, mwanda bāitabije Leza ne Bijila bya Isalela, bapela baleza ba bubela bonso, ne kutwejibwa kwisao (shi i mwana-mulume), kadi bēlungile abo bene na muzo wa Isalela.

Bayuda pa kupwa kunyongololwa mu bupika bwa Babiloni mu mwaka wa 537 Y.K., bavule bākashikete kulampe na ntanda ya Isalela, abo’ko bendelela na kulonda mutōtelo wa Bayuda. Mu uno muswelo, bantu bavule mu Matanda a Kutunduka (Proche-Orient) a kala’a bājingulwile kipwilo kya Bayuda. Balembi ba pa kala, kimfwa Horace ne Seneka, babingija amba mu matanda palapala bavule bāsangedile Bayuda ne nkulupilo yabo belunga kobadi ke ba kwalamuka.

16. Le i muswelo’ka wālombwele bene Kidishitu ba mu myaka katwa kabajinji mushipiditu wa kwipāna?

¹⁶ Yehova wāesele na bubine kano kakisumpi. Nsekununi inena’mba: “Bonso baitabije badi pamo, ne bintu byonso byobadi nabyo byadi ke bya abo bonso, kadi badi bapoteja bintu ne bituntwa byabo, beabila lupeto abo bonso, mungya byadi bibudilwe muntu ne muntu.”f (Bil. 2:44, 45) I amo, bene Kidishitu bonso ba bine basakilwa kwiula uno mushipiditu wa buswe ne wa kwipāna.

17. Lelo i matabula’ka afwaninwe kutabula muntu pa kusaka’mba afikile pa kubatyijibwa?

¹⁷ Kwipāna ne kubatyijibwa kwa bwine Kidishitu kulomba muntu atabule matabula a kamweno a mu Bisonekwa. Muntu ufwaninwe bidi kwikala na buyuki bwa Kinenwa kya Leza. (Yoa. 17:3) Unenwe kwikala na lwitabijo ne kwisāsa pa mwiendelejo wandi wa kala, ko kunena’mba kufītwa bya binebine. (Bil. 3:19) Ebiya muntu’wa ufwaninwe kwalamuka, ke kushinta kadi, na kushilula kulonga mingilo myoloke ikwatañene na kiswa-mutyima kya Leza. (Loma 12:2; Ef. 4:23, 24) Ano matabula alondwanga na dikwabo, kwipāna kudi Leza mu milombelo, penepa ke kubatyijibwa.—Mat. 16:24; 1 Pe. 3:21.

18. Le i dyese’ka didi na bana ba bwanga ba Kidishitu babatyijibwe?

¹⁸ Le abe wi mwanā bwanga wa Yesu Kidishitu mwipāne ne mubatyijibwe? Shi i amo, nabya fwija’ko pa dino dyese dyodi nadyo. Pamo bwa bana ba bwanga ba mu myaka katwa kabajinji bāyudilwe mushipiditu ujila, ubwanya nobe kupebwa bukomo bwa kusapula ne pa mfulo bukamoni ne kulonga kiswa-mutyima kya Yehova!

a Tala kapango “Yelusalema—Kité kya Mutōtelo wa Bayuda.”

b Tala kapango “Loma—Mwipata mwa Umbikalo,” “Bayuda mu Mesopotemya ne mu Edipito,” ne “Bwine Kidishitu mu Pontusa.”

c “Ndimi” keyādipo ya mudilo, ino yadi “pamo bwa mimbi ya mudilo,” mobimwekela kino kilombola amba pa mutwe wa mwanā bwanga yense pādi pamweka bwa padi lubimbi lwa mudilo.

d Tala kapango “Ba Kwalamuka I Bāni?”

e Dingakanya na kitango kya mizo kya Batumoni ba Yehova kya mu Kiev, mu Ikrene kyalongelwe mu mafuku 7 Kweji 8, 1993, kwine kwabatyijibwe bantu 7 402 mu byumbu bisamba. Byalombele nsá ibidi ne minite 15 pa kupwa kwibabatyija.

f Ino mpangiko ya lupito yāvuije bisakibwa byālupukile, kukwasha beni bāshikete mu Yelusalema ne kumwena mu bitōkeji bikwabo bya ku mushipiditu. Kuno kwādi kwiabila bintu na mutyima tō, ketwakimona kino bu kitango kya kwikwasha na kutūla bintu pa kimo.—Bil. 5:1-4.