“Natūla Binenwa Byami mu Kyakanwa Kyobe”

1, 2. Mwanda waka ukulupile byobya byotanga mu Bible?

“KUDI mulunda [ulamete] ino kudi bamwanabo patyetye.” (Nk. 18:24) Lelo nobe kodi mwimwene bubinebine bwa bino binenwa bya ku bukomo bwa mushipiditu? Ukokeja kukulupila binena mulunda wa binebine. Shi wakusapwila kintu kiyampe nansha kukulombola byasa kulonga, ukebitabija. Shi wakunena kushinta kintu kampanda, padi uketabija’kyo ne kulongela monka. Kyaba kimo ukutanga mutyima, pakwabo ukudingila ne madingi. Ukusakilanga enka biyampe, nobe umusakila wikele biyampe, amba bulunda bwenu bwendelele nyeke.

² Pavule pene, balunda ba uno muswelo i boba bāingidije Leza mu kusoneka mikanda ya mu Bible. Ukokeja kwibevwana ne kwitabija byobanene. Witabija ne kwitabija amba byobanene bidi na kamweno kodi. Bene Isalela ba pa kala bādi bevwana uno muswelo pa kwivwana bantu “ba Leza banenene monka mo batwadilwetwadilwe kudi Mushipiditu Sandu.” (2 Pet. 1:20, 21) Muntu umo wāingidijibwe na Leza kusoneka mukanda wa bupolofeto mulampe kupita mikwabo i Yelemia, ne i aye yenka wālembele mukanda wa Madilo ne mikanda mikwabo ibidi ya mu Bible.

3, 4. Lelo bantu bamo bamonanga mukanda wa Yelemia ne wa Madilo namani, ino mwanda waka i milangwe mifwe? Leta kimfwa.

³ Inoko, padi umonanga batangi bakwabo ba Bible na mutyima wa kunena amba bilembwa bya Yelemia ‘kebibatalepo.’ Padi balañanga amba mukanda wa Yelemia ne wa Madilo ulombola enka bidyumu bya malwa ne milao mibi.a Ino le i byendele’mo kumona mukanda wa Yelemia ne wa Madilo uno muswelo?

⁴ Mukanda wa Yelemia udi bine na bidyumu byampikwa kafinda, ino uyukile amba kyaba kimo ye mulongelanga ne mulunda. Nansha ke Yesu wēsambile patōkelela kitatyi kyāikele balunda nandi, ke batumibwa kadi, na ngikadila mibi, wēbadingila kwampikwa kafinda. (Mako 9:33-37) Nansha nabya, musapu mwine mwine wa Yesu wādi muyampe, ulombola muswelo wa kwitabijibwa na Leza mwa kukamwena nsangaji mu mafuku a kumeso. (Mat. 5:3-10, 43-45) Bidi muswelo umo onka ne bilembwa bya Yelemia, ke-pantu bibadilwa mu “Bisonekwa byonsololo” bimwenwa’mo pa “kulombola ñeni ya umboloke.” (2 Tem. 3:16) Yelemia wālombwele patōkelela milangwe ya Leza ku boba betela bu bengidi ba Yehova ino bangula bipa bya mashinda abo mabi. Nansha nabya, mu mukanda wa Yelemia ne wa Madilo mutanwa musapu wa lukulupilo ulombola madyese otukeselwa mu mafuku a kumeso. Mukanda wa Yelemia udi ne na bupolofeto bulombola byobya bilaile Leza kulonga, netu dyalelo tutalwa na kufikidila kwabo. Pakwabo kadi, ukatana mu ino mikanda ibidi binenwa biyampe kadi bikankamika.​—Tanga Yelemia 31:13, 33; 33:10, 11; Madilo 3:22, 23.

5. Le i muswelo’ka otukamwena mu bilembwa bya Yelemia?

⁵ Batwe bantu ba Leza, nsangaji yotudi nayo dyalelo ne lukulupilo lwetu lwa būmi bwiya kumeso i lwimanine pa bintu byāsonekele Yelemia. Bumo bwetu bwa bubana na bana i bukamoni. Bilembwa bya Yelemia bitukwasha tuningije kipwano kya bubana na bana ne kulonda madingi a mutumibwa Polo anena’mba: “Bānwe bāna betu, sepelelai. Mufikidile pa butuntulu musengibwe pa mutyima, mwikale ne mutyima umo; kadi mwikale talala, nyā; ebiya Leza wa lusa, ne ndoe ukēkalanga nenu.” (2 Kod. 13:11) Bilembwa bya Yelemia nabyo bisambila pa musapu otusapula. Kitatyi kyotusapwila bakwetu myanda ya mafuku a mfulo ne kwibadyumuna amba mfulo ya ino ngikadilo ya bintu ibafwena pabwipi, musapu wetu i wa nsangaji nyeke, uleta lukulupilo ku bantu. Kadi, byobya byāsonekele Yelemia bidi na kamweno mu myanda mingi. Ngikadilo yetu i miifwane na ngikadilo ya umbūmi bwandi ne na musapu wandi. Pa kwivwanija kino, bandaula ngikadila ne mwingilo wa uno mupolofeto uleta kimfwa wānenenwe na Leza amba: “Talapo bidi, natūla binenwa byami mu kyakanwa kyobe.”​—Yel. 1:9.

6, 7. Mwanda waka tukokeja kukulupila’mba Leza wādi utele Yelemia mutyima, ne wābutwidilwe mu ngikadilo’ka?

⁶ Shi ba mulume ne mukaji batengele kubutula mwana balangulukilanga divule pa mukekadila wabo mwana. Muswelo wakekala, ne byakalonga mu būmi​—i bintu’ka byakata’ko mutyima, i kaji’ka kakengila, ne i bintu’ka byakalonga? Padi bambutwile bobe nabo badi bakulangila pa bino bintu. Bambutwile ba Yelemia nabo bādi bakokeja kumulangila muswelo umo onka. Inoko, wandi mwanda i mwishile. Mwanda waka? Umpangi wa diulu ne ntanda wādi utele mutyima ku būmi ne mingilo ya Yelemia.​—Tanga Yelemia 1:5.

⁷ Bine, kumeso kwa Yelemia kubutulwa, Leza wāingidije bukomo Bwandi bwa kuyuka bya kumeso. Wātele bininge mutyima uno mwana mwana-mulume wadi wa kubutulwa mu kisaka kya bupidishitu kyādi kungala kwa Yelusalema. I mu mwaka wa tutwa tusamba ne musubu K.K.K., kekyādipo kitatyi kya nsangaji mu Yuda mwanda wa bwendeji bubi bwa Mulopwe Manase. (Tala pa paje 19.) Mu kitatyi kivule kya umbikalo wandi wa myaka 55, Manase wādi ulonga bibi ku meso a Yehova. Kupwa, wandi mwana Amona wālonda kimfwa kyandi. (2 Bal. 21:1-9, 19-26) Kushinta kukatampe kwāikala’ko ke na mulopwe mukwabo wa Yuda. Bine, Mulopwe Yoshia wākimbile Yehova. Kubwipi na mwaka wa 18 wa umbikalo wandi, Yoshia wātōkeje ntanda ku butōtyi bwa bankishi. I kino kyāsangeje bambutwile ba Yelemia; i mu bulopwe bwa Yoshia mwāpelwe wabo mwana mwingilo na Leza.​—2 Bil. 34:3-8.

LEZA WATONGE MUSEDI WA MYANDA

8. I mwingilo’ka wāpelwe Yelemia, nandi wālongele’po namani?

⁸ Ketuyukilepo myaka yādi na Yelemia pāmunene Leza amba: “Nakutonga kodi mupolofeto waku mizo.” Padi wādi kasenselela ku myaka 25, myaka ya mupidishitu kushilula mingilo yandi. (Umb. 8:24) Nansha namani, Yelemia wālondolwele amba: “A Mfumwetu Leza! Talapo bidi, nkikōkejapo kwisamba: mwanda ne mwanuke.” (Yel. 1:6) Wādi kaekaka, padi wālangile amba i mwanuke bininge nansha kabwenyepo bisakibwa bya mupolofeto pa kusela kiselwa kikatampe ne kwisamba kumeso a bantu bavule.

9, 10. Lelo i mu ngikadila’ka mwāvuije Yelemia mwingilo wandi, ino kadi mwanda waka mwingilo wandi wāmwekele bu mukomo?

⁹ Yelemia wāpelwe mwingilo kitatyi kyādi Mulopwe Yoshia ufundula butōtyi bwa munyanji bwa bubela ne kujokeja mutōtelo wa bine. Inoko kwādi kwiivwanika pa bukata bwa Yelemia ne Yoshia, kino kyādi kitatyi kilumbuluke kudi uno mupolofeto wa bine. Ba Zefenia ne Nahumi nabo bāingile mu Yuda ku ngalwilo ya bubikadi bwa Yoshia.b Huluda mupolofeto mukaji nandi mo monka, ino wālaile amba kumeso kudi bitatyi bibi. Ne Yelemia wādi ukidi mūmi pāfikile bino bitatyi. (2 Bal. 22:14) Penepa, balunda pamo bwa Ebede-meleke ne Baluki bādi bapandija Yelemia ku lufu nansha kumukūla ku balwana nandi ba kinongo.

¹⁰ Le wādi wa kwiivwana namani shi Yehova wakunene’mba ubapebwa mwingilo wa pa bula wa bu mupolofeto wa kusapula musapu mukomokomo? (Tanga Yelemia 1:10.) Bandaula’tu kimfwa kimo kya byādi binenwe Yelemia kusapula. Mu 609 K.K.K., bashidika Bene Babiloni bākatambile Yelusalema. Mulopwe Zedekia wākimbile musapu usangaja utamba kudi Leza kupityila kudi Yelemia. Ino Leza kāmutuminepo musapu usangaja.​—Tanga Yelemia 21:4-7, 10.

MUNTU PAMO BWA BATWE

11. Mwanda waka Yelemia wāmwene mwingilo wandi bu mukomo koku kadi ukulupile kuvuija’o?

¹¹ Langa’po shi tunenwe kusapula matope asansa mutyima ne butyibi butyibilwe balopwe babi, bapidishitu boneke, ne bapolofeto ba bubela. E byo byāsapwile Yelemia. Ino Leza witukwashanga, monka mwaākwashishe Yelemia. (Yel. 1:7-9) Leza wālombwele amba ukulupile nkasampe Yelemia, wāmukankamika na bino binenwa bya’mba: “Ami nakulongeja kodi bu-kibundi kya nsakwa, ne bu-kipanda kya kilonda, ne bu-masakwa a mukuba, pa ntanda yonsololo, pa balopwe ba Yuda, ne pa bamfumu bayo, ne pa bapidishitu bayo, ne pa bantu ba ntanda’ba. Penepo bakalwa nobe; ino nanshi kebakakukomenapo, mwanda ami ngidi nobe kukunyongolola; i Yehova unena.”​—Yel. 1:18, 19.

12. Lelo i bubinga’ka bumobumo botunenena’mba tudi pamo bwa Yelemia?

¹² Muntu nansha umo kakilanga’mba Yelemia i muntu wa pa bula. Wādi muntu pamo bwa batwe. Pakwabo kadi, i bimvwanike amba nansha byāikele’ko Yelemia mu kitatyi kishile na kino, wādi mu ngikadila enka na yotudi’mo batwe. Twingilanga pamo na bantu palapala mu būmi bwa difuku ne difuku ne mu mingilo ya kipwilo, enka na mwāingidile Yelemia na bantu baādi nabo. Kino nakyo kikwatañene na ñeni yotukokeja kuboila kudi Yelemia, pamo bwa mupolofeto Ediya, wādi “umbya bu-muntu monka mo twikadile bātwe.” (Yak. 5:17) Bandaula bimfwa bimobimo byotukokeja kuboila’ko ñeni kudi Yelemia.

13, 14. Mwanda waka Bene Kidishitu bamo bakokeja kutanwa na bintu byālongelwe Yelemia kudi Pashula, na mobilombwedilwe pa paje 10?

¹³ Lelo kwatenwe kashā na bintu biya nansha bibi mu bula bwa myaka? Yelemia nandi watenwe nabyo. Kyaba kimo Pashula, mupidishitu mukatampe, wākatambile Yelemia ne kumweleja mu bikulo. Bamukutyile mu kipungwa kya mbao kyadi kimufinye ku maulu, makasa, ne nshingo mine, kashā kimutontamika mu mansaa mavule. Kutentekela ku ino misanshi, wādi ufwaninwe kadi kūminina mifutululo ya balwana nandi. Le nobe ulanga ukokeja kutyumwina mu manwi mifutululo mibi, nansha ke kususulwa ku ngitu?—Yel. 20:1-4.

¹⁴ Pa kumona ngikadila yādi’mo Yelemia, ke kya kutulumukapo shi wāfudile ku kunena’mba: “Difuku dyonabutwilwe difingwe. . . . Lelo i mwanda ka o nalupukile munda, kumona kuputuma na mingilo ne bya malwa, ne mafuku ami ashinika mu bumvu, a?” (Yel. 20:14-18) Na bubine, wāmwene mobisanshila. Lelo kodi mujingwe mutyima wafula ne ku kwimona bu wampikwa kufwaninwa, amba ne byolonga nansha byowadi wa kwendelela kulonga bine i byabitupu? Bonso ke batyumukwe mutyima namino bakokeja kuboila ñeni pa kwimvwanija senene byāfikile Yelemia ne mobyaālamukile kwadi.

15. Mwanda waka tukokeja kumwena mu kuta mutyima ku kushinta kwāshintyile mwiivwanino wa Yelemia?

¹⁵ Kutyumukwa mutyima kotutanga mu Yelemia 20:14-18 i kulondakane na binenwa bya mupolofeto bya kwimbila Yehova ne kumutendela. (Tanga Yelemia 20:12, 13.) Lelo nobe, kyaba kimo ke bikufikile mwiivwanino obe washinta bukidibukidi? Abe mu nsangaji, ponka na ponka milangwe yavutakana watyumukwa mutyima. Padi batwe bonso tukamwena mu kubandaula byāfikile Yelemia. I bimweke patōka’mba wādi na milangwe ya bumuntu pamo na yetu. O mwanda tukokeja kumwena bininge na kubandaula ngikadilo ne mwādi mulongela uno muntu pa bimutana, wāingidijibwe bininge na Umpangi bu musedi wa myanda.​—2 Bil. 36:12, 21, 22; Eza. 1:1.

16. Le ngikadila ya Yelemia mu mwanda wa busongi ikokeja kwikala na mvubu ku ba ani?

¹⁶ Bubinga bukwabo bwimona bamo bwa Yelemia i mwanda utala busongi. Le wādi namani? Leza wāpele Yelemia musoñanya keupebwangapo bantu bonso, kadi umweka bu mukomo. (Tanga Yelemia 16:2.) Mwanda waka Yehova wānene Yelemia , amba kokasongapo, ne kino kyāmutengele namani? Lelo i kintu’ka kidi mu ino nsekununi kikokeja kulangulukila’po batutu ne bakaka kebamwene benē pabo, bikale ku kusaka nansha mwanda wa ngikadilo kampanda? Penepa, le mu binenwa bya Leza kudi Yelemia mudi kintu kikokeja kulangulukila’po boba besongele? Le ba mulume ne mukaji ba kubulwa kubutula bana “shi bana-balume, shi bana-bakaji” nabo le? Le nsekununi ya Yelemia ikokeja kukukwasha namani?

17. Lelo binenwa bya mupolofeto bidi mu Yelemia 38:20 bikokeja kwitukwasha tulangulukile pa bika?

¹⁷ Yelemia wāsoñenye mulopwe wādi ubikele mu Yuda mwanda usangaja, amba: “Nakwisashila kōkela diwi dya Yehova mu kyo nesamba nobe; enka namino’u kikekala biyampe kodi, ne mūya obe ukekala mūmi.” (Yel. 38:20) Ino nsekununi ileta bulombodi bulumbuluke bwa mwa kwikadila na bantu bakwabo. Kino kitala ne mwa kwikadila pamo na bantu bampikwa kunangila mu mashinda a Yehova botubwanya kukwasha. Ne kadi, muswelo wādi wikele Yelemia pamo na boba bādi bakōkele Leza i kimfwa kiyampe kotudi dyalelo. Bine, tukokeja kuboila ñeni mivule kudi Yelemia.

I BIKA BIDI MU DINO DIBUKU?

18, 19. Lelo i miswelo’ka imo ifwaninwe kubandaulwa mukanda wa Yelemia ne wa Madilo?

¹⁸ Dino dibuku dikakukwasha ubandaule mukanda wa mu Bible wa Yelemia ne wa Madilo ne kuyuka ñeni yotukokeja kuboila’ko. Muswelo’ka? Mutumibwa Polo wāsonekele ku bukomo bwa mushipiditu, amba: “Bisonekwa byonsololo bisonekeja Leza shi bika, shi bika, byo bimwenwamo pa kufundija, ne kukwasha, ne kudingila madingi, ne kulombola ñeni ya umboloke.” (2 Tem. 3:16) Mu bino bisonekwa mubadilwa ne ino mikanda ibidi.

¹⁹ Na bubine, ino mikanda ibidi, wa Yelemia ne wa Madilo ikokeja kumwenwa’mo mu miswelo mishileshile. Kimfwa, muntu ukokeja kwifunda ino mikanda ibidi vese ne vese, kukimba kwivwanija kyālembelwe vese umo ne umo ne nshintulwilo yayo. Nansha kadi, muntu ubwanya kwimanina pa kukwatañana kwayo—bantu pamo ne bintu byālongekele bisambilwe mu mukanda wa Yelemia ne wa Madilo mobiifwanine nansha kwishila na bilongeka dyalelo. (Dingakanya na Yelemia 24:6, 7; 1 Kodinda 3:6.) Muswelo mukwabo i wa kwifunda mānga ne bintu byālongekele bilombwelwe patōka na ino mikanda ibidi. (Yel. 39:1-9) Na bubine, boba babandaula myanda idi mu mukanda wa Yelemia ne wa Madilo kebabulwepo kumwena’mo ne kupalwa mpalo. Pa kino, Shapita 2 udi na mutwe wa mwanda unena amba, “Twingilei ‘mu mafuku a kumfulo’ Ano” uketukwasha tumone mu ñeni mwādi mwikadile myaka yāikele’ko Yelemia ne mwāludikile Leza bintu.

20. Lelo i kamweno’ka kotukamwena mu mukanda wa Yelemia ne wa Madilo isambilwe mu dino dibuku?

²⁰ Inoko, kitungo kine kya dino dibuku i kishile na kino kibajinji. Ketukabulwepo kumwena mu ino mikanda, wa Yelemia ne wa Madilo pamo bwa byabuntu bitambe kudi Leza bya kwitukwasha tulame būmi bwa Bwine Kidishitu dyalelo. (Tet. 2:12) Kadi tukayuka amba ino mikanda ibidi idi ne na myanda mivule kutabuka ‘imwenwa’mo pa kufundija.’ Idi na madingi mayampe ne bimfwa biketukwasha twikale babwanye byonso ne kulongololwa biyampe mwa kulwila na bikoleja bya mu būmi. Kino kitala bonso, shi bankunga, shi basonge, shi bakulumpe, shi bapania, shi baledi ba bisaka, shi bakaji, nansha ke bana ba masomo. Muntu ne muntu ukasokola bukwashi bwa Leza mu ino mikanda ibidi misonekwe ku bukomo bwa mushipiditu amba ekale “kulongololwa biyampe senene, shē, mu mīngilo yonso milumbuluke.”—2 Tem. 3:17

21. Mwanda waka utengele kuyuka bivule mu mpangiko ya kwifunda dino dibuku?

²¹ Pobandaula shapita ne shapita wa dino dibuku, ta mutyima ku myanda yokokeja kwingidija. Ne kutatana kwine mpika, mukanda wa Yelemia ne wa Madilo ikalombola patōka buluji bwa byāsonekele Polo, amba: “Byonsololo byasonekelwe kala byasonekelwe mwanda wa kwitufundija’mba, pa kutūkija mutyima, ne pa kusengibwa na bisonekwa, twikale ne kukulupila.”—Loma 15:4.