SHAPITA WA BUTANO
Le Ukatonga Balunda’ka?
1, 2. (a) Le i bikoleja’ka bitananga Bene Kidishitu pa bitala balunda? (b) Mwanda waka tute mutyima ku butongi bwa Yelemia butala pa balunda?
LELO ukalonga namani shi bengidi nobe, balondakani, nansha bakwenu ba ku masomo abakwite ku fetyi ya Noele? Langa’po shi kapita wenu wa ku kaji usaka ubepe nansha kujilula kijila kampanda? Nansha kadi bikekala namani shi balupusa abakunena kulonga bintu bya kipolitike? Mutyima obe wa mundamunda usa kukukankaja kulonga bino byonso, nansha shi bikalengeja uleke kwitabijibwa, padi ukapunikwa nansha kususulwa.
2 Enka na motusakwikimwena, Yelemia wādi utana divule bikoleja bya uno muswelo. Bine ukamwena pa kubandaula muntu umo umo nansha bibumbo bya bantu bādi betana na Yelemia mu myaka ya mwingilo wandi. Bamo bātompele kumuzozeja mutyima aleke mwingilo waāpelwe. Yelemia wādi shandi witana nabo, ino kāikelepo kwibatonga bekale ke balunda nandi. Inoko, ukokeja kumwena mu kuta mutyima ku balunda bātongelwe na Yelemia, bamukweshe ne kumukankamika asumininwe na kikōkeji kyandi. Bine, tukokeja kuboila ñeni ku butyibi bwa Yelemia butala balunda.
LELO UPWANANGA NA BALUNDA’KA?
3. Le i bika byādi bikimba Zedekia kudi Yelemia, ino Yelemia nandi wālongele’po namani?
3 Mulopwe Zedekia wētene na Yelemia misunsa mivule kumeso kwa Yelusalema konakanibwa. Mwanda waka? Mulopwe wādi utengele malondololo amukulupija ku bipangujo bitala mukekadila bulopwe bwandi. Wādi usaka Yelemia anene amba Leza ukakwasha mwanda wa kupandija Yuda ku balwana nandi. Zedekia wātuma mikendi kukasenga Yelemia amba: “Nakwisashila, witwipangwile kudi Yehova; mwanda Nebukaneza mulopwe wa Babiloni wetutambe divita; kepabulwe bidi Yehova uketulongela mwendele mingilo yandi yonso ya kutendelwa, amba [Nebukaneza] afunduke kotudi.” (Yel. 21:2) Mulopwe kāsakilepo kulonda buludiki bwa Leza bwa kuketūla ku Babiloni. Mwifundi umo wādingakenye Zedekia na “muntu ubela ujokelajokela kudi dokitele ukimba kundapwa, aye’ko upela bwanga bumwandikilwa.” Le Yelemia nandi? Wādi wa kwiswija kudi Zedekia na kumulombola byasakanga kwivwana. Penepo, mwanda waka Yelemia kāshintyilepo musapu wandi mwanda wa kutyina makambakano? Wāpelele kulonga namino mwanda Yehova wāmunenene kusapula amba Yelusalema ukaponejibwanga.—Tanga Yelemia 32:1-5.
4. Lelo i butyibi’ka botufwaninwe kukwata pa bitala kipwano, kimfwa ku kaji?
4 Ngikadila yodi’mo idi pamo bwa ya Yelemia mu miswelo kampanda. Ne kutatana kwine mpika, witananga na balondakani, bengidi nobe, nansha bakwenu ba ku masomo bowiyukile nabo nansha kwikala nabo mu kyaba kampanda. Ino le ukelamata nabo, kusamba nabo bulunda nansha byobamweka’mba kebasangelangapo kuteja ne kulonda bwendeji bwa Leza? Yelemia kādipo mwa kwepukila Zedekia mu byonso; aye ye wādi ukidi mulopwe, nansha byāapelele kulonda madingi a Leza. Ino Yelemia kādipo unenwe kulonda milangwe mifwe ya mulopwe nansha kwiswija kwadi. Kadi, shi Yelemia wālondele byādi bisaka mulopwe, Zedekia wādi wa kumupa byabuntu bivule ne tumweno tukwabo. Nansha byobādi bakimba kumunekenya, Yelemia wāpelele kupwana na Zedekia. Mwanda waka? Mwanda Yelemia kādipo usaka kushinta mwikadilo wāmusoñenye Yehova. Kimfwa kya Yelemia kifwaninwe kwitukunka tubandaule shi boba botutonga kupwana nabo betukankamikanga kulama dikōkeji kudi Leza. Kubwanyapo kwepuka kwitana konso na bantu bambulwa kwingidila Leza—ba ku kaji, ku masomo, ne mu wenu mukenza. (1 Kod. 5:9, 10) Ino, uyukile amba shi usake kupwana nabo bulunda, ukōna kipwano kyobe na Leza.
LE UKALAMA KIPWANO NA BANTU BA LUPATA?
5, 6. Le i bika byālongele bantu bamo amba Yelemia aleke kunena?
5 Ke enkapo Zedekia kete wādi usaka kwikala na lupusa lubi padi Yelemia. Kitobo witwa bu Pashula “wakupila” Yelemia, padi byādi bikupilwa 39. (Yel. 20:2; Kup. 25:3) Bamfumu bamo Bene Yuda nabo bālongele muswelo umo kupwa bāela Yelemia mu “kifungo.” Mupolofeto wāelelwe mu lubao mudi ngikadila mibi bininge, pa kulonga’mo mafuku mangimangi wāakamwa ne kwakamwa’mba usa kufwila monka. (Tanga Yelemia 37:3, 15, 16.) Penepo, Yelemia pa kupwa kulekelelwa mu kyaba kityetye, bamfumu bakwabo kebasoñanya Zedekia amwipaye. Bādi balanga’mba, utyobolanga mityima ya bibumbo bya Yuda. Kino kyālengeje mupolofeto kwelwa mu lubao mudi bitoto amba afwe. (Yel. 38:1-4) Ubatañanga amba Yelemia wāpandijibwe ku luno lufu lubi. Bino bilongwa bilombola mwāikadile na lupata bano bantu bādi bayukile biyampe bisaka kunena mupolofeto wa Leza; bāmwalamukila.
6 Ke enkapo balupusa kete bādi balwa na Yelemia. Kyaba kikwabo, bantu bamo ba mu kibundi kyādi’mo Yelemia kya Anatote—ukokeja kunena’mba i balondakani nandi—bāsakile kumwipaya shi endelele na kufumika. (Yel. 11:21) Kebādipo basangela byobāivwene kwadi ebiya kebamulangila bibi. Ino Yelemia, wātongele kupwana na Yehova kupita’ko balondakani nandi. Bekadi nandi bavule kebādipo bamunena bitupu. Yelemia pa kuleta kyelekejo kya lupungu mwanda wa kuzenza Bayuda batweje nshingo yabo mu lupungu lwa mulopwe wa Babiloni ne kushala bōmi, Hanania wātalula lupungu lwa mutyi mu nshingo ya Yelemia ne kwilutyumuna. Mungya uno mupolofeto wa bubela, Yehova wānene amba: “Natyumuna lupungu lwa mulopwe wa Babiloni.” Hanania wāfwile enka mu mwaka’wa, papo ubayuka i mupolofeto’ka ukulupilwa. (Yel. 28:1-11, 17) Yelusalema pa kupwa konakanibwa enka mwānenene’kyo Yelemia dibajinji, Yohanana ne bamudyavita bakwabo bāpelele kulonda musoñanya wa Leza wa kushala mu ntanda ya Yuda. Kebanena Yelemia amba: “Ubepanga bubela, Yehova Leza wetu kakutuminepo kunena’mba: kemukyendaipo mu Edipito kwikalamo bu-beni ba mafuku.” Kadi bālwile na Yehova pa kusela Yelemia ne Baluki bende nabo mu Edipito.—Yel. 42:1–43:7.
Lelo Yelemia wādi ujokolokelwe na bantu ba muswelo’ka? I ñeni’ka yowaboila ku kimfwa kya Yelemia?
7. Le i makambakano’ka atala kikōkeji kudi Yehova olwa nao?
7 Mu myaka mingi, Yelemia wādi ujokolokelwe na bantu ba lupata ne balwana. Langulukila bidi pa būmi bwandi. Byādi bipēla kwadi kupwana na bantu kebādipo balēmekele Leza nansha Kinenwa kyandi. Bādi bamujokolokele konso. Le abe nobe? Padi witananga kyaba kimo na bantu beifwene na bādi bajokolokele Yelemia. Bekale bakulwa kimwekelela abe ne Leza obe, nansha shi bamweka bu bantu bayampe, le ukatonga kupwana nabo bulunda? Lelo kikekala kya tunangu kunanga kisense na bantu kebakwatapo na mutyika bupolofeto bwa Leza? Shi Yelemia wadi mu kyenu kifuko, lelo wadi wa kutonga kupwana na bantu badi na būmi bupatanya bubinebine bwa Kinenwa kya Leza nansha boba bakulupile mu bantu? (2 Bil. 19:2) Leza kāshilepo Yelemia mu kitonto pa bipa bilupuka ku kukulupila mu bantu pa kyaba kya kukulupila mudi Leza (Tanga Yelemia 17:5, 6.) Le ulanga’po namani?
8. Leta bimfwa bya makambakano alwanga na Bene Kidishitu ba kwenu.
8 Bene Kidishitu bamo balañanga’mba bakendeleja byabusunga nansha mingilo yabo na kwisangaja pamo na bampotyi ba bwine ntanda. Mwene kulonga namino kukokeja kufwenya Bene Kidishitu ku kisense kibi ne ku byaka, pamo bwa binenwa bya kiboja nansha bunkolwankolwa? Ukokeja kwivwanija mwanda waka Bene Kidishitu bavule batanwa na uno mwanda bapelanga kisense kibi nansha shi kulonga namino kukokeja kwibabudija tumweno nansha kwendelela kampanda mu ino ntanda. Mo monka, padi benē twaji nansha bengidi kebekakangapo kudimba bampotyi. Nansha nabya, Bene Kidishitu ba bine kebalondangapo bilonga bantu bebajokolokele. Kyaba kimo, kukwata butyibi pa ino myanda ke mwandapo upēla. Tukokeja kufwija’ko pa kwikala na bimfwa pamo bwa Yelemia, wālamine mwiendelejo wāmulamine mutyima wa mundamunda muyampe, ne kya mvubu kutabuka, kipwano kyandi na Leza.
9. Le i kyaka’ka kidi mu kusaka kwitabijibwa na bavule?
9 Mwimanino wa Yelemia ne nkulupilo yandi byāmufikije ku kupunikwa na banababo Bene Yudea. (Yel. 18:18) Ino, wādi mwitabije kwikala mwishile na bekadi nandi bādi balonda enselele mu “dishinda dyandi” ditabije bavule. (Yel. 8:5, 6) Kyaba kimo, Yelemia wāitabije ne kwikala bunka, ‘ushikete kwa bunka bwandi.’ Wāsangedile kwikala nabya kupita’ko na balunda babi, kupwana na bantu bakokeja kwikala na lupusa lubi padi aye. (Tanga Yelemia 9:4, 5; 15:17.) Le abe nobe? Dyalelo, enka na mu mafuku a Yelemia, kubulwa kukōkela Leza dyo dishinda ditabije bavule bene. Bengidi ba Yehova bekalanga nyeke badyumuke pa butongi bwa balunda. Ke kunenapo amba Yelemia wādi wampikwa balunda. Kudi bantu bādi bamunenena maya ne kumukwasha. Le abo bene i bāni? Kwibayuka kukakukwasha bininge.
LELO YELEMIA WĀTONGELE BALUNDA’KA?
10, 11. (a) Le i misōñanya’ka yāimaninepo Yelemia pa kutonga balunda? (b) Le balunda ba Yelemia bādi bāni, ne i bipangujo’ka byotubwanya kwiipangula bibatala?
10 Lelo Yelemia wādi upwana na bāni? Na buludiki bwa Yehova, wātopekele misunsa mivule bantu babi, ba bongojani, bampikwa buluji, ba bikandangobo, ba mityima myumu, ba busekese—boba bālekele mutōtelo utōka mwanda wa kutōta bankishi, o mwanda bālongele busekese bwa ku mushipiditu. Wāzenzele banababo Bene Yudea amba: “Penepo pano jokai banwe enselele ku dishinda dyandi dibi, ne kulongolola mashinda enu, ne bilongwa byenu bine kumo.” (Yel. 18:11) Nansha ke pa kupwa kwa Yelusalema konakanibwa, Yelemia wātendele bilongwa “byakanye” bya Leza, “byalusa” byandi ne “bu-binebine” bwandi. (Mad. 3:22-24) Yelemia wāsakile kupwana bulunda enka na bengidi ba kikōkeji ba Yehova.—Tanga Yelemia 17:7.
11 Ketwidilwepo byonso bitala bantu bātongelwe na Yelemia bu balunda, ne bapwani nandi. Kudi bantu bavule bādi balunda nandi— Ebede-meleke, Baluki, Selaya, ne bana ba Shafana. Tubwanya kwipangula’mba: ‘Le bano’ba bādi bantu ba muswelo’ka? Le bādi na bulunda bwa muswelo’ka na Yelemia? Lelo bādi balunda bayampe mu buluji’ka? Ne i muswelo’ka obākweshe Yelemia alame bululame bwandi?’ Tutalei, koku tulamine ngikadilo yetu mu ñeni.
12. (a) Lelo ba Yelemia ne Baluki, bafwatwilwe pa paje 58, i beifwane ku bika? (b) Le Selaya i ani, ne tumuyukile ku bika?
12 Mulunda wa pabwipi wa mupolofeto i Baluki, mwana Nedia. Yelemia wādi umukulupile ne kumupa kiselwa kya kulemba binenwa bya Yehova kitatyi kyādi kinena’byo mupolofeto, kupwa akatange muvungo’wa, dibajinji ku meso a bantu bonso ebiya ke ku bamfumu ba Yuda. (Yel. 36:4-8, 14, 15) Baluki wādi na lwitabijo ne lukulupilo pamo na Yelemia mu byobya byālaile Leza amba bikafikanga. Bano bantu bāmwene bintu bya muswelo umo umbula bwa myaka 18 ya mfulo ya kavutakanya mu Yuda. Bāpityije kitatyi kilampe bengila pamo mwingilo wa ku mushipiditu obāpelwe. Bonso babidi bātenwe na makambakano kebasake kufyama balwana nabo. Kadi umo ne umo wākankamikilwe na Yehova. Bimweka’mba Baluki wādi mu kisaka kya basonekeji batumbe ba mu Yuda. Bisonekwa bimutela bu “mulembi,” mwanabo Selaya nandi wādi na kitenta mu buludiki. Pamo bwa Baluki, mwenda mafuku Selaya wāingile na Yelemia pa kusapula binenwa bya bupolofeto bya Yehova. (Yel. 36:32; 51:59-64) Mutyima wa bano bana bana-balume babidi ba Nedia wa kwingila pamo ne Yelemia mu bitatyi bya makambakano wākankamikile mupolofeto ne kumukomeja. Nobe ubwanya kukankamikwa ne kukomejibwa na boba bengila pamo nobe na kikōkeji mwingilo wa Yehova.
I ñeni’ka yokokeja kuboila ku muswelo wātongele Yelemia balunda?
13. Mungya bilombwelwe pa paje 63, le Ebede-meleke wēlombwele namani amba i mulunda muyampe wa Yelemia?
13 Ebede-meleke nandi wādi mulunda muyampe wa Yelemia. Pākalabele bamfumu bamwela Yelemia mu lubao, ko kunena’mba mushimwa wampikwa mema, amba afwile’mo, muntu wātompele kumunenena i mweni, Ebede-meleke Mwine Efiopya. Wādi ntungu, ko kunena’mba mudyavita wa njibo ya mulopwe. Wānenene Zedekia ku meso a bantu bonso, pādi Zedekia ushikete mu kibelo kya Benjemani. Ebede-meleke wālombele lupusa na bukankamane kudi Zedekia lwa kwabula Yelemia mu lubao lwa bitoto. Wāselele bantu 30 ba kumukwasha, kintu kilombola’mba Ebede-meleke wādi utyina amba balwana na Yelemia bakamulonga bibi. (Yel. 38:7-13) Ketuyukilepo muswelo wādi upwene ba Ebede-meleke ne Yelemia. Byobādi bonso balunda na Yehova, bidi na buluji kunena amba bādi balunda bayampe bonso bubidi. Ebede-meleke wādi uyukile amba Yelemia i mupolofeto wa Yehova. Ebede-meleke wātelele bilongwa bya bamfumu amba i “bibi” kadi wāitabija ne kutūla kitenta kyandi mu kyaka mwanda wa kulonga byoloke. Bine, Ebede-meleke wādi muntu muyampe. O mwanda Yehova mwine wāmukulupije’mba: “Nkakunyongolola mu [difuku dya kyamalwa kya Yelusalema] . . . ke wi-muntu ubakulupila mudi ami.” (Tanga Yelemia 39:15-18.) Bine, i muntu utendelwa! Mwene nobe usakanga kwikala na mulunda wa uno muswelo?
14. Lelo i bika byotuyukile bitala kisaka kya Shafana ne mobādi bekadile na Yelemia?
14 Mu balunda ba Yelemia bakwabo mwādi ne bana bana-balume basatu ne munkana umo wa Shafana. Bādi mu kisaka kya muntu wa kitenta, Shafana wādi dibajinji mulembi wa Mulopwe Yoshia. Balwana na Yelemia pobādi bakimba kwipaya uno mupolofeto, “kuboko kwa Ahikama mwana Shafana kwadi padi Yelemia, amba bakamupana mu dikasa dya bantu’ba.” (Yel. 26:24) Ahikama wādi na mwanabo witwa bu Ngemadia. Baluki paātangile butyibi bwa Leza ku meso a bantu, Mikaya mwana Ngemadia wāivwene ebiya wādyumuna shandi ne bamfumu bakwabo. Byobādi batyina Yehoyakimi, bādingila Yelemia ne Baluki bakafyame. Kadi mulopwe paāpelele musapu wa Leza, Ngemadia wādi mu bantu bāmusengele aleke kusoka muvungo. (Yel. 36:9-25) Yelemia wāpele Elasa, mwana mukwabo wa Shafana mukanda wa bupolofeto ku Bayuda bādi bu misungi mu Babiloni. (Yel. 29:1-3) Papo kala ke bana basatu bana-balume ba Shafana ne wandi munkana umo, bonso bano bākweshe mupolofeto wa Leza. Langa’po muswelo wādi usangela Yelemia bano bantu! Bādi balunda ino kepamwandapo bādi basenswe kudya ne kutoma bintu bya muswelo umo, nansha kwipwija mukose ne kuzua na bintu bimo. Bulunda bwabo bwādi bwimanine pa kintu kikatampe.
TONGA BALUNDA NA ÑENI
15. Lelo Yelemia i mushiye kimfwa’ka kilumbuluke kitala kutonga balunda?
15 Ukokeja kuboila ñeni ku mwādi mwikadile Yelemia na bantu ba mu abo mafuku, babi ne bayampe bene. Mulopwe, bamfumu bavule, bapolofeto ba bubela, ne bamudyavita bāmuningile ashinte musapu wandi. Ino Yelemia kāshintyilepo. Bano bantu kebādipo bamusenswe mwanda wa mwikadilo wandi, ne Yelemia mwine kādipo usaka kupwana nabo. Mu kitatyi’kya, mulunda nandi mukatampe wādi Yehova. Shi byādi bimulomba kususulwa na bantu kampanda mwanda wa kikōkeji kudi Leza wandi, Yelemia wādi mwitabije bimufikile. (Tanga Madilo 3:52-59.) Nansha nabya, enka motwekimwenanga, Yelemia wādi ne bakwabo bādi basumininwe kwingidila Yehova.
16, 17. (a) Lelo mwingidi wa Yehova ukokeja kukwashibwa namani na mulunda muyampe? (b) Nansha udi mu ntanda’ka, i kwepi kokatana balunda bayampe?
16 Lwitabijo ne kikulupiji mudi Yehova kyo kyālengeje Ebede-meleke ekale mulunda muyampe. Uno mwana-mulume wādi na bukankamane bwa kusumininwa, kupandija būmi bwa Yelemia. Baluki wāitabije kupityija kitatyi kilampe na Yelemia ne kumukwasha asapule misapu ya Yehova. Dyalelo nadyo mu kipwilo kya Bwine Kidishitu mukokeja kutanwa balunda bayampe mwādi mwikadile bano’ba. Cameron, pania walonso wa myaka 20, ufwija’ko mwanda wa kulumbululwa na Kara, pania mukwabo. Cameron unena’mba, “Kara waunkankamikile na kimfwa ne na binenwa byandi ntūle Yehova pa kifuko kibajinji mu bwami būmi.” Bano bakaka badi bekele mu bifuko bishile palampe, ino Kara wādi wita Cameron ku telefone nansha kumusonekela kitatyi ne kitatyi mwanda wa kuyuka shi mulunda nandi udi biyampe ne kwikankamika. Cameron uvuluka’mba: “Kara wadi uyukile byonso bitutana mu kisaka, mwadi mwikadile kaka wami ne monadi nkambakena patombokele kaka ne kuleka bubinebine. Kara wadi nami kino kitatyi kyonso, kadi nkiyukilepo shi nadi wa kwikala namani shi kadipo na lupusa luyampe pondi ne kunkwasha. Wankwatakenye bya kutendelwa.”
17 Ukokeja kutana balunda bayampe mu kipwilo kya Bwine Kidishitu, bekale ba kyenu kisense nansha ke ba kyenu kisensepo. Banabenu badi na lwitabijo lumo na lobe, misoñanya, buswe bwa kuswa Yehova, nkulupilo, padi ne matompo mene amo na obe. Ukokeja kwingila nabo kakasa-kakasa mu mwingilo wa Bwine Kidishitu. Bakamona muswelo wa kukukankamika kitatyi kya makambakano, nobe ukebakankamika. Bakasangala nobe podi mu bitatyi bilumbuluke mu mwingilo wa Yehova. Kutabukidila, buno bulunda bukokeja kwikala bwampikwa mfulo.—Nk. 17:17; 18:24; 27:9.
18. Lelo butongi bwa Yelemia butala balunda bubakufundija bika?
18 Ñeni yotuboila ku butongi bwa balunda ba Yelemia i mimweke patōka. Kokavulaminwa buno bubinebine kebupatanwa: Bine kukokejapo kukimba kisense na bantu badi na nkulupilo ipatana na bufundiji budi mu Bible abe’ko ushale ulamete ku yobe nkulupilo. Kuta mutyima ku uno mwanda kudi na mvubu dyalelo pamo na mu kitatyi kya Yelemia. Pa kuvuija na kikōkeji mwingilo waāpelwe ne kweselwa na Yehova, Yelemia wāitabije kwikala mwishile na bantu bavule ba mu abo mafuku. Mwene ne abe mwine mo monka? Yelemia wātongele balunda bādi na lwitabijo lumo na lwandi ne bāmukweshe avuije mwingilo waāpelwe. I amo, Mwine Kidishitu ense wa kikōkeji ukokeja kuboila ñeni kudi Yelemia pa bitala kutonga balunda na ñeni!—Nk. 13:20; 22:17.
Lelo ukalonda namani kimfwa kya Yelemia pa kutonga ba kupwana nabo ne bakuleka kupwana nabo?